Μία λέξη, τρεις σημασίες και μια ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα εννοιολογική εξέλιξη.

      Αρχικά το ουσιαστικό κόσμος δήλωνε την τάξη, την ευταξία και με ηθική σημασία την ευπρέπεια ‒  αυτή την έννοια έχει το παράγωγο επίθετο κόσμιος-α-ον (→ κοσμιότης )= ο συνετός, ο ευπρεπής. (Οι μεγαλύτεροι σε ηλικία θα θυμούνται τη σημασία που είχε για την οικογένεια του μαθητή ή της μαθήτριας η αξιολόγηση στο σχολείο της διαγωγής του/της ως κοσμιοτάτης).

      Ο Ηρόδοτος, ιστορώντας τη ναυμαχία της Σαλαμίνας, λέει ότι οι ΄Ελληνες ναυμαχούσαν σὺν κόσμῳ, με τάξη, αντίθετα με τους βαρβάρους που δεν διατηρούσαν την παράταξή τους ούτε ενεργούσαν λογικά. Και ο Πίνδαρος σε έναν Επίνικό του παραθέτει μία παλαιά ρήση, σύμφωνα με την οποία οι θεοί δίνουν ένα καλό και δύο κακά στους θνητούς, τα οποία οι ανόητοι, σε αντίθεση με τους φρόνιμους, δεν μπορούν κόσμῳ φέρειν, να τα υποφέρουν κόσμια.

         Κόσμος σημαίνει επίσης κόσμημα, στολίδι, γι’ αυτό και το παράγωγό του ρήμα κοσμέω-ῶ έχει μεν την έννοια τού «τακτοποιώ», αλλά και τού «στολίζω», εξού το ουσιαστικό κόσμημα.

    Ο Πλούταρχος γράφει κάπου με το σχήμα της παρήχησης: «Κόσμος γάρ ἐστιν,» ὡς ἔλεγε Κράτης,¹ «τὸ κοσμοῦν.» κοσμεῖ δὲ τὸ κοσμιωτέραν τὴν γυναῖκα ποιοῦν. Δηλαδή, «Κόσμημα», όπως έλεγε ο Κράτης, «είναι ό,τι κοσμεί». Και κοσμεί τη γυναίκα ό, τι την κάνει πιο κόσμια.

    Κόσμος, τέλος, ονομάστηκε το σύμπαν, και αυτό έγινε από τους ΄Ιωνες φιλοσόφους λόγω της τέλειας τάξης και αρμονίας του. Με αυτή τη σημασία θα δούμε εδώ τη λέξη σε ένα θαυμάσιο απόφθεγμα του φιλοσόφου Θαλή, ενός από τους επτά σοφούς της αρχαιότητας.

    Ο Θαλής (περ. 639-546 π. Χ.) είναι ο θεμελιωτής της φυσικής φιλοσοφίας και συνεπώς της φιλοσοφίας γενικώς, και ο ιδρυτής της επιστήμης, της ορθολογιστικής επιστημονικής γνώσης. Η πατρίδα του, η Μίλητος, στην εποχή του ήταν το εμπορικό κέντρο όλης της ακμάζουσας τότε Ιωνίας ‒ ίδρυσε ενενήντα αποικίες και εμπορικές βάσεις. Η οικονομική της ανάπτυξη έδωσε ώθηση και στην πνευματική της άνθηση, και δεν είναι παράδοξο που αυτή η πόλη έγινε το λίκνο της φιλοσοφίας  και γέννησε τον Θαλή και τους διαδόχους του, τον Αναξίμανδρο και τον Αναξιμένη. Ο ίδιος ο Θαλής ταξίδεψε πολύ· στην Αίγυπτο, στην Εγγύς Ανατολή, στη  Χαλδαία, συλλέγοντας τις γνώσεις των κατοίκων αυτών των χωρών και την πείρα τους τη σχετική με τα φαινόμενα του ουρανού και της γης. Πρώτος αυτός έθεσε το φιλοσοφικό πρόβλημα της αρχής, και μάλιστα υλικής, των όντων, απαλλαγμένος από κάθε υπερφυσική εξήγηση. Σύμφωνα με τη θεωρία του, αιτία των πάντων είναι το νερό, που, όπως όλος ο κόσμος είναι έμψυχος, έχει και αυτό μέσα του ζωή.

     Άνθρωπος με πολλαπλά ενδιαφέροντα, είναι ο πατέρας της αστρονομίας με θαυμαστά επιτεύγματα. Διατύπωσε τη γνώμη ότι τα άστρα είναι φυσικά αντικείμενα, τα συστατικά των οποίων είναι ίδια με της γης. Καθόρισε τη διάρκεια του έτους σε 365 ημέρες. Πρώτος υποστήριξε ότι η έκλειψη του ηλίου οφείλεται στην παρεμβολή της σελήνης ανάμεσα στον ήλιο και τη γη. Και κατάπληξε τον Ελληνικό κόσμο προβλέποντας το 585 π. Χ. την έκλειψη του ηλίου που έγινε εκείνο το έτος.

    Η παράδοση διασώζει μια σκωπτική ιστορία σχετική με τις αστρονομικές του έρευνες. Σύμφωνα με αυτήν, όταν κάποτε ο Θαλής μελετούσε τα ουράνια σώματα, έπεσε μέσα σ’ ένα χαντάκι, και τότε μια γριά τού είπε: « Εσύ, Θαλή, δεν μπορείς να δεις αυτά που είναι μπρος στα πόδια σου και πιστεύεις πως θα γνωρίσεις αυτά που είναι ψηλά στον ουρανό;»

   Αλλά και η αρχή της μαθηματικής επιστήμης ανάγεται στον Θαλή, στον οποίο οι αρχαίοι ΄Ελληνες απέδιδαν τον υπολογισμό του ύψους των πυραμίδων από τη σκιά τους. ΄Ελεγαν ακόμη ότι μπορούσε να υπολογίσει από την ακτή την απόσταση των πλοίων μέσα στη θάλασσα. Τον θεωρούσαν πατέρα και ορισμένων γεωμετρικών ανακαλύψεων, όπως ότι η διάμετρος διχοτομεί τον κύκλο, ότι οι γωνίες στη βάση του ισοσκελούς τριγώνου είναι ίσες κ.λπ.

   Ως μηχανικός πέτυχε να διαπεραιώσει ο βασιλιάς της Λυδίας, ο Κροίσος, κατά τον πόλεμο εναντίον των Περσών τον στρατό του στον Άλυ ποταμό, εκτρέποντας τα νερά του με την κατασκευή μιας βαθιάς ημικυκλικής διώρυγας.

    ΄Ηταν και άριστος πολιτικός, μολονότι δεν αναμείχθηκε ποτέ στην ενεργό πολιτική. Προβλέποντας τον κίνδυνο που ερχόταν από τους Πέρσες, συνέλαβε την ιδέα ενός καινούργιου κράτους για τις διχασμένες ιωνικές πόλεις, μιας συμπολιτείας με κοινή πρωτεύουσα, που θα τους εξασφάλιζε την ομόνοια και θα τους παρείχε διαρκή δύναμη. Είχε δίκαιο, αλλά δεν εισακούστηκε.

     Κάποτε ρωτήθηκε τι παράδοξο πράγμα έχει δει και απάντησε λακωνικά: « Γέροντα τύραννο»· τύραννο, δηλαδή, που να έχει φτάσει σε γεροντική ηλικία.

Και μια άλλη φορά, όταν τον ρώτησαν πώς θα μπορούσαμε να ζούμε καλύτερα και δικαιότερα, είπε:

«Εάν εμείς οι ίδιοι δεν κάνουμε αυτά για τα οποία κατηγορούμε τους άλλους».

     Ο θάνατος τον βρήκε σε βαθιά γεράματα, ενώ παρακολουθούσε στο στάδιο της Μιλήτου γυμνικούς αγώνες. Πέθανε από ηλίαση.

     Παραθέτουμε το απόφθεγμα με τη λέξη κόσμος:

                   Πρεσβύτατον τῶν ὄντων θεός· ἀγέννητον γάρ.

                   Κάλλιστον κόσμος· ποίημα γὰρ θεοῦ.

                  Μέγιστον τόπος· ἅπαντα γὰρ χωρεῖ.

                  Τάχιστον νοῦς· διὰ παντὸς γὰρ τρέχει.

                  Ἰσχυρότατον ἀνάγκη· κρατεῖ γὰρ πάντων.

                  Σοφώτατον χρόνος· ἀνευρίσκει γὰρ πάντα.

                                Σε μετάφραση

         Το αρχαιότερο απ’ όλα τα όντα είναι ο θεός· γιατί είναι αγέννητος.

        Το ωραιότερο είναι ο κόσμος· γιατί είναι δημιούργημα του θεού.

        Το μεγαλύτερο είναι ο χώρος· γιατί όλα τα περιέχει.

        Το ταχύτερο είναι ο νους· γιατί πάντα κινείται ταχύτατα.

        Το ισχυρότερο είναι η ανάγκη· γιατί κυριαρχεί πάνω σε όλα. 

        Το σοφότερο είναι ο χρόνος·² γιατί ανακαλύπτει τα πάντα.

       Δύο αιώνες αργότερα θα εμφανιστεί για πρώτη φορά η λέξη κοσμοπολίτης στην απάντηση που έδωσε ο Κυνικός Διογένης, όταν τον ρώτησαν από πού είναι:

«Κοσμοπολίτης», «πολίτης του κόσμου», είπε. Βέβαια, ο κοσμοπολιτισμός του Διογένη δεν έχει καμία σχέση με το ενδιαφέρον του πολυταξιδεμένου ανθρώπου για άλλους τόπους και πολιτισμούς. Ο Κυνικός είναι αποδεσμευμένος από οποιονδήποτε συγκεκριμένο τόπο, και κάθε πατρίδα τού είναι αδιάφορη. Ο Κυνικός νιώθει συνδεδεμένος μόνο με τη φύση και το σύμπαν.

1) Ο Κράτης ( περ. 365-285 π. Χ.) ήταν Κυνικός φιλόσοφος με καταγωγή από τη Θήβα.

2) Πάντως ο αρχαιότερος ελληνικός ορισμός του χρόνου αποδίδεται στον σοφιστή Αντιφώντα ( η δράση του τοποθετείται στις τελευταίες δεκαετίες του 5^ου αι. π. Χ.), ο οποίος είπε νόημα ἢ μέτρον τὸν χρόνον, οὐχ ὑπόστασιν·  διανόημα ή μέτρο τον χρόνο, και όχι οντότητα.