Στο προηγούμενο άρθρο της 17/10 μιλώντας για την Σ. Άντζακα ανέφερα ότι είχε ασχοληθεί και μεταφράσει βιβλία του συστήματος Γκουρτζίεφ. Στο σημερινό άρθρο καταπιάνομαι ακριβώς με αυτό το θέμα. Άλλωστε οι δυο δρόμοι που ακολουθούσε ήταν αυτοί του Γκουρτζίεφ και του Γιούνγκ –αλλά για τον τελευταίο σε επόμενο άρθρο.    

 

1. Προϊδεασμός

  Εκτός από τις γνωστές, επίσημες, επιστημονικές και ακαδη­μαϊκές μορφές γνώσης, υπάρχουν και άλλες, που τις ονομάζω ‘Μη-συμβατικές Μορφές Γνώσης’, και οι οποίες αποτελούν πραγματικότητα που κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει. Αντίθετα, είναι υποχρεωμένος να τις σεβαστεί και να τις μελετήσει, αν είναι αληθινός ερευνητής. Μια από αυτές είναι η άποψη του Γκουρτζίεφ και των μαθητών του. Η άποψη αυτή απαντά­ται και σε άλλους συγγραφείς, όπως για παράδειγμα, στη Γνώση του Μπόρις Μουράβιεφ και είναι αρκετά διαδεδομένη παγκοσμίως, αλλά και στη χώρα μας. Υπάρχουν μάλιστα ειδι­κές ομάδες, στις οποίες διδάσκεται και εφαρμόζεται και έχει ασκήσει αρκετή επίδραση. Πάντα όμως παραμένει έξω από τις γενικά αποδεκτές απόψεις, παρότι πολλά από όσα παρου­σιάζει έχουν σιωπηρά υιοθετηθεί και από επίσημες πλευρές. Όσοι έχουν ήδη γνώση των διδασκαλιών αυτών, βρίσκουν εδώ μερικά σύντομα και χρήσιμα σχόλια, που θα τους βοηθή­σουν να κατανοήσουν καλύτερα και να εφαρμόσουν αυτές τις απόψεις. Όσοι έρχονται για πρώτη φορά σε επαφή με αυτή τη διδασκαλία, βρίσκουν ένα απλό εισαγωγικό κείμενο, που μπορεί να αποτελέσει αρχή για παραπέρα μελέτη όχι μόνο των συγκεκριμένων ιδεών, αλλά και άλλων σχετικών με αυ­τές.

 

Ο Γκουρτζίεφ

Ο Γεώργιος Γεωργιάδης/ Γκουρτζίεφ γεννιέται στην Αλε­ξανδρούπολη των ρωσο-τουρκικών συνόρων πιθανόν το 1877, από ελληνο-αρμένιους γονείς. Είναι αμφιλεγόμενη προσωπικότητα, θεωρούμενος από άλλους ως ο μεγαλύτερος δάσκαλος της εποχής μας και από άλλους απατεώνας. Από νέος περιπλανιέται στο εσωτερικό της Ασίας αναζητώντας μια γνώση που έχει υπάρξει στο παρελθόν, αλλά έχει πια χαθεί. Αρχικά καταφέρνει να βρει αποσπάσματα αυτής της γνώσης και τελικά κάποια σχολή, την Αδελφότητα του Κόσμου, στην οποία συμμετέχει και κατανοεί τις αρχές μιας εσωτερικής διδασκαλίας. Επιστρέφει στη Ρω­σία και, περίπου με την έναρξη του Πρώτου Παγκόσμιου Πο­λέμου, ξεκινάει τη λειτουργία μιας ομάδας εργασίας στη Μό­σχα, σύμφωνα με όσα έμαθε στη σχολή. Αυτό τον κάνει αρκετά γνωστό και γίνεται αφορμή να γνωριστεί με τον Ουσπένσκι, ο οποίος ήτανε μαθηματικός και ερευνητής. Ο Ουσπένσκι διδάσκει το σύστημα του Γκουρτζίεφ στην Πετρούπολη από το 1915 και το 1917 οι δυο ομάδες με­ταφέρονται στο Εσεντούκι του Καυκάσου. Εξαιτίας της Οκτωβριανής Επανάστασης, ο Γκουρτζίεφ και οι μαθητές του φεύγουν από τη Ρωσία και διαμέσου του Βερολίνου φτάνουν στη Γαλλία και εγκαθίστανται στο Φοντενεμπλό, όπου ιδρύουν το “Ινστιτούτο για την Αρμονική Ανάπτυξη του Ανθρώπου”, το οποίο λειτουργεί ως κοινοβιακό σχολείο έως το 1924. Οι περισσότεροι από τους πιο επιφανείς μαθητές του τελικά αυτονομούνται από τον Γκουρτζίεφ και έτσι ο Ουσπένσκι εγκαθίσταται στο Λονδίνο και δημιουργεί δική του σχολή, ενώ ο Οράζ μεταφέρει τις ιδέες αυτές στη Νέα Υόρκη. Όλοι αυτοί πάντως κρατούν τις διδασκαλίες του Γκουρτζίεφ και, ή τις διαφυλάσσουν όπως είναι ή τις διαφορο­ποιούν, με αποτέλεσμα να υπάρχουν αρκετά παρακλάδια, πέρα από την ορθόδοξη άποψη. Τελικά, ο Γκουρτζίεφ από το 1924 μέχρι τον θάνατό του στο Παρίσι τον Οκτώβριο του 1949, καταγράφει την κοσμοθεωρία του και διδάσκει σε Γάλλους, κυρίως, μαθητές.

 

2. Το Σύστημα του Γκουρτζίεφ

 Ο Γκουρτζίεφ θεωρεί ως αρ­χή κάτι που μοιάζει πολύ σύγχρονο, ότι δηλαδή ο άν­θρωπος είναι αυτόματη μηχανή –κάτι σαν κομπιούτερ. Στην κατάσταση αυτή, ο άν­θρωπος είναι ουσιαστικά κοιμισμένος, ένα μηχανιστικό κατασκεύασμα χωρίς μεγάλη συνείδηση για τον εαυτό του και τον κόσμο, είδος αυτόματου μηχανισμού με μικρό βαθμό συνειδητότητας. Για να πάνε όλα καλά, ατομικά και συλλογικά, πρέπει να βγει από αυτή τη μηχανιστική συλλογιστική, να βγει από τον μικρό βαθμό συνείδησης και αντίληψης που έχει για τον εαυτό του και τη ζωή, ώστε να περάσει σε ένα περισσότερο αυτορυθμιζόμενο σύστημα με περισσότερους βαθμούς ελευθερίας και παράλληλα μεγαλύτερη συνειδητότητα.

 Όπως λέει ο Γκουρτζίεφ, οι άνθρωποι κοιμούνται και, αν έχεις κάποια άμαξα που την οδηγείς, μπορεί να καταλήξεις σε ένα χαντάκι. Το ίδιο συμβαίνει στη ζωή, αν δεν είσαι πάντα ξύπνιος για να καθοδηγείς την άμαξα, που συμβολικά μπορεί να είναι τα ένστικτά σου και άλλες παρορμητικές καταστάσεις ή το σώμα. Λείπει λοιπόν ο οδηγός της άμαξας, δηλαδή η συνείδηση που μπορούμε να αποκτήσουμε όταν  βγούμε από τον ύπνο˙ να γίνουμε λιγότερο μηχανιστικοί και περισσότερο ενσυνείδητοι στις αντιδράσεις μας.

 Γι’ αυτό προτείνει δύο βασικά πράγματα. Το ένα είναι η αυτοπαρατήρηση, που γίνεται για να αρχίσεις να αντιλαμβάνεσαι πώς αντιδράς και πώς σκέπτεσαι, ενώ το δεύτερο είναι η αυτενθύμηση, που σε κρατάει ξύπνιο δίνοντάς σου τη δυνατότητα μιας αμφίπλευρης παρατήρησης για το ποιος είσαι και πού είσαι. Παρατηρείς και τον εαυτό σου και το περιβάλλον ζώντας σε ένα διαρκές ξύπνημα, δεν αφήνεσαι να κοιμηθείς, αλλά θυμάσαι τον πραγματικό εαυτό σου. Οι άνθρωποι για να ξυπνήσουν πρέπει να εργαστούν πάνω στον εαυτό τους έτσι, ώστε να πε­ράσουν προς τη συνείδηση και τη φυσική κατάσταση της υπόστασής τους. Υποστηρίζει ακόμη ότι οι άνθρωποι πρέπει να καθοδηγούνται από εκείνους ακριβώς που έχουν ξεφύγει από το μηχανιστικό επίπεδο και αυτοί είναι οι δάσκαλοι, οι επαΐοντες, οι γνώ­στες. Επίσης, ότι πρέπει να οργανωθούν σε ομάδες και σχο­λές, όπου επικρατούν αυστηροί κανόνες. Τότε οι μαθητές φτάνουν στην αυτοπραγμάτωση διαμέσου της εργασίας πάνω στον εαυτό τους και κυρίως με την αυτοπαρατήρηση και την αυτενθύμηση. Από αυτή την άποψη, προετοιμάζει τον δρόμο για την ομαδική θεραπεία.

Υπάρχουν, σχετικά με αυτά, κάποιες ιεραρχήσεις στο ψυχικό σύστημα όπως η ψεύτικη προσωπικότητα, που τη δημιουργείς και είναι συνονθύλευμα από διάφορα πράγματα που υιοθετείς από τον εξωτερικό κόσμο, η αληθινή προσωπικότητα, το εγώ, το πραγματικό εγώ. Επίσης αντιμετωπίζονται ζητήματα σχέσεων με τους άλλους και με τον εαυτό σου, με τον ‘ύπνο’ σου, με την παρατηρητικότητά σου, την έλλειψη αυτενθύμησης, πώς να αντιμετωπίζεις γεγονότα της ζωής που θέλεις να τα ξανασκεφθείς με βαθύτερη ψυχολογική σκέψη/ αναστοχασμό. Υπάρχει επίσης η μέθοδος του να σοκάρεις τον εαυτό σου και τους άλλους για να συνειδητοποιήσουν ξαφνικά ότι αυτό που κάνουν δεν είναι σωστό ή είναι μηχανιστικό και η μέθοδος του στοπ, δηλαδή όταν πιάνεις τον εαυτό σου να επαναλαμβάνει μηχανιστικά κάποια πράγματα να τον σταματάς. Να αρχίσεις να σκέπτεσαι γιατί κάνεις κάτι και τι κρύβεται πίσω από αυτό, για να γίνεις πιο ελεύθερος και πιο συνειδητοποιημένος. Έτσι, με τη σκληρή άσκηση, τις ερ­γασίες που κάνουν οι μαθητές, ανεξαρτήτως κοινωνικής και πολιτιστικής τάξης, τις χορευτικές ασκήσεις, τη μέθοδο των σοκ, τη μέθοδο του σταματήματος (stop), τη συ­νεχή εγρήγορση, αυτοπαρατήρηση και αυτενθύμηση κ.ά., ο Γκουρτζίεφ προσπαθεί να αλλάξει τις προκαταλήψεις, τις a priori αντιλήψεις σχετικά με τον εαυτό και τον κόσμο και να οδηγήσει τους μαθητές στον δρόμο του ξυπνήματος και της γνώσης. Ο μαθητής αρχίζει να χάνει τις έτοιμες ιδέες του και αναδομεί αρμονικά τον εαυτό του, ξεπερνώντας το μηχα­νιστικό επίπεδο και κινούμενος προς καταστάσεις διευρυμέ­νης συνειδητότητας. Πρόκειται για διδασκαλία η οποία πιο πολύ σου δίνει την αίσθηση μιας πρακτικής ψυχολογίας, που θα μπορούσε να την έχει γράψει και ένας Δυτικός ψυχολόγος, μόνον που δεν είναι τόσο τεκμηριωμένη επιστημονικά, αλλά μοιάζει πιο πολύ συμβουλευτική.

 Αλλά εκτός από αυτές τις, κατά κάποιο τρόπο, ψυχολογικές απόψεις, ο Γκουρτζίεφ παρουσιάζει και κοσμολογικές. Κατ’ αυτόν, το σύμπαν κυβερνιέται από δύο νόμους, τον ‘Νόμο του Τρία’ και τον ‘Νόμο του Επτά’. Ο πρώτος ελέγχει τις λειτουργίες του σύμπαντος με βάση τις τρεις δυνάμεις: Ενεργητική αρχή – Ισορροπητική αρχή – Παθητική αρχή ή Αρσενική αρχή – Ουδέτερη αρχή – Θηλυκή αρχή, ενώ στην επιστήμη τις συναντάμε με τους όρους Θετικό – Ουδέτερο – Αρνητικό ή Στατικότητα (σταθερό) – Ισορροπία – Κινητικότητα (μεταβαλλόμενο). Ο δεύτερος αντιστοιχεί στην Πυθαγόρεια θεωρία των αρ­μονικών ή της οκτάβας. Το πιο σημαντικό σύμβολο που πα­ρουσιάζει, εν προκειμένω, ο Γκουρτζίεφ είναι το λεγόμενο εν­νεάγραμμα, δηλαδή κύκλος διαιρεμένος σε εννέα μέρη, που σχηματίζουν ισόπλευρο τρίγωνο και μη-κυρτό ανισόπλευρο εξάγωνο. Το σχήμα αυτό, για όποιον ξέρει να το διαβάζει, δείχνει τους νόμους του σύμπαντος και σχετίζεται με απόψεις του Κίρχερ, της Καμπάλα κτλ. Το σύστημα του Γκουρτζίεφ ονομάζεται Τέταρτος Δρόμος, επειδή υπήρχαν ήδη τρεις παραδοσιακοί δρόμοι: Αυτός του φακίρη, που αποτελεί τον δρόμο του σώματος, αυτός του μο­ναχού, που είναι ο δρόμος του συναισθήματος και αυτός του γιόγκι, που συνιστά τον δρόμο της διανόησης. Όμως στον Τέ­ταρτο Δρόμο οι μαθητές ασκούν και τους τρεις αυτούς τρό­πους αρμονικά, ξεκινώντας από τις καθημερινές εμπειρίες της ζωής, με σκοπό να κρατούν τον εαυτό τους ξυπνητό, σε εγρήγορση.

 Όλα αυτά έχουν πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα. Το πλεονέκτημά τους είναι ότι διαθέτουν απλότητα και ζωντάνια. Αντίθετα, τα επιστημονικά κείμενα μπορεί να έχουν τη σφραγίδα της επιστημονικής εγκυρότητας, αλλά δεν μεταδίδουν αυτή την αίσθηση και την πνοή του ζωντανού, του συναισθηματικού, με αίμα και ψυχή. Οι επιστήμονες δεν ερευνούν με το σύνολο του είναι τους, με την ψυχή τους, αλλά μόνον με τον εγκέφαλο. Μπορούν να βρουν κάποια πράγματα μέσα σε ένα συγκεκριμένο σύστημα με συγκεκριμένες παραδοχές, αυτά όμως δεν ικανοποιούν πάντα τους ανθρώπους. Οι απόψεις του Γκουρτζίεφ, του Ουσπένσκι, του Γιούνγκ, του Κρισναμούρτι, του Ζεν, του Καστανέντα κ.ά ικανοποιούν περισσότερο ολιστικά τον άνθρωπο διότι έχουν και συναίσθημα, έχουν και τη δροσιά του πνεύματος και απαντούν σε μερικά ερωτήματα που η επιστήμη δεν μπορεί ακόμη να απαντήσει. Η εποχή μας έχει πάρα πολλά προβλήματα και καθένας από εμάς ζώντας σε αυτές τις κοινωνικές συνθήκες νοιώθει απομονωμένος, προβληματισμένος, δεν υπάρχουν πια οι πνευματικοί καθοδηγητές για να δώσουν μια λύση, ενώ πράγματα που έχουν αξία οι άνθρωποι τα αγνοούν, γιατί δεν είναι σε θέση να τα αναγνωρίσουν.

 

3. Το Έργο του Γκουρτζίεφ και των Μαθητών του

Μετά τον θάνατο του Γκουρτζίεφ αρχίζουν να δημοσιεύονται έργα για τη ζωή και τη διδασκαλία του. Το πρώτο από αυτά είναι το Ιn Seαrch of the Mirαculous (Αναζητώντας τον Κόσμο του Θαυ­μαστού) του Ουσπένσκι. Ακολουθεί το κυριότερο έργο του ίδιου του Γκουρτζίεφ All αnd Everything: First Serίes (Όλα και τα Πάντα: Πρώτη Σειρά) ή πιο γνωστό ως Beelzebubs Tαles to His Grandson (Ιστορίες του Βελζεβούλ στον Εγγονό του). Ύστε­ρα το Meetίngs Wιth Remαrkable Men (Συναντήσεις με Αξιοση­μείωτους Ανθρώπους) και τέλος το Life is Reαl Only Then When «I Am» (Η Ζωή είναι Πραγματική μόνον όταν «Είμαι»). Τα τελευταία χρόνια πληθαίνουν οι εκδόσεις για τον Γκουρτζίεφ παγκοσμίως και πολλά από αυτά τα βιβλία κυκλοφορούν μεταφρα­σμένα και στα ελληνικά.

 

4. Συναντήσεις (του Γκουρτζίεφ) με Αξιοσημείωτους Ανθρώπους

 Ειδικά στο βιβλίο Συναντήσεις με Αξιοσημείωτους Ανθρώπους, ο Γκουρτζίεφ περιγράφει την παιδική του ηλικία, την επίδραση του πατέρα του, καθώς και άλλων αξιοσημείωτων ανθρώπων -γιατρών, μηχανικών, αρχαιολόγων, ιερωμένων- οι οποίοι καλλιεργούν σε αυτόν το πνεύμα της γνήσιας εσωτερικής αναζήτησης. Παρουσιάζει επίσης την περιπλάνησή του στη Μέση Ανατολή και την Κεντρική Ασία, όπου συναντάει τους δασκάλους που τον διδάσκουν την εσωτερική γνώση, την οποία με τη σειρά του φέρνει στην Ευρώπη. Το βιβλίο μεταφέρει στην οθόνη ο σκηνοθέτης Πίτερ Μπρουκ το 1979, ο οποίος, μαζί με τη συνεργάτιδα του Γκουρτζίεφ Ζαν ντε Σάλτζμαν, επεξεργάζεται και το σενάριο. Η ταινία σέβεται την προσωπικότητα του Γκουρτζίεφ και βρίσκεται κοντά στα γεγονότα, την πνευματική υπόσταση και τη διδασκαλία του. Ο ίδιος ο σκηνοθέτης ξεκινάει τη ζωή του Γκουρτζίεφ λέγοντας ότι «ένα αγόρι από ένα χωριό του Καυκάσου στα τέλη του 19^ου αιώνα ήταν απόλυτα πεισμένο ότι υπάρχει μια αντικειμενική γνώση της αληθινής φύσης του ανθρώπου και πως αυτή η γνώση συγχωνεύει τις φαινομενικά αντιθετικές απαντήσεις της θρησκείας και της επιστήμης». Όσο και αν σήμερα τέτοιες εκφράσεις μοιάζουν απόμακρες και άνευ νοήματος για τον σύγχρονο κόσμο, εντούτοις η ταινία διασώζει το πνεύμα του Γκουρτζίεφ και μεταδίδει την ατμόσφαιρα του εγχειρήματός του να αμφισβητήσει τις έτοιμες γνώσεις και να αφοσιωθεί στην εσωτερική αναζήτηση της αλήθειας, εμπειρία υποκειμενική που δεν είναι μεταδόσιμη και γι’ αυτό καθένας μας καλείται σε ένα εντελώς  προσωπικό ταξίδι.

 

5. Ο Maurice Nicoll και τα Ψυχολογικά Σχόλια στη Διδασκαλία του Γκουρτζίεφ

 Ο Maurice Nicoll γεννήθηκε το 1884 στη Σκοτία και σπούδασε ιατρική στο Κέιμπριτζ, στο Παρίσι, στο Βερολίνο, στη Βιέννη και στη Ζυρίχη. Κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου διηύθυνε ένα νοσοκομείο στην Καλλίπολη. Το 1917 εξέδωσε το βιβλίο Η Ψυχολογία των Ονείρων, στο οποίο εκφράζει το χρέος του προς τον Jung, κοντά στον οποίο μαθήτευσε στη Ζυρίχη. Διακρίθηκε ως πρωτοπόρος στην ψυχολογική ιατρική και δημοσίευσε σχετικές μελέτες. Το 1922 πήγε στη Γαλλία στο Ινστιτούτο του Γκουρτζίεφ, όπου έμεινε ένα χρόνο. Το 1921 είχε ήδη συναντήσει τον Ουσπένσκι, δίπλα στον οποίο μαθήτευε έως το 1931, και το 1935 άρχισε να διδάσκει το σύστημα Γκουρτζίεφ-Ουσπένσκι σε ομάδες μέχρι τον θάνατό του το 1953. Ο μαθηματικός Ουσπένσκι ήταν αυτός που έκανε μια πρώτη παρουσίαση του συστήματος του Γκουρτζίεφ, αλλά και αυτή είναι εκτεταμένη και όχι πάντα σαφής. Το 1947 ο Nicoll εξέδωσε το πολύτομο έργο Ψυχολογικά Σχόλια στη Διδασκαλία του Γκουρτζίεφ. Στο βιβλίο αυτό κάνει πολύ ενδιαφέροντα σχόλια που αναφέρονται στην ψυχολογική πλευρά της διδασκαλίας του Γκουρτζίεφ και δεν εμπλέκονται με το περίπλοκο κοσμικό σύστημα που παρουσιάζει αυτός. Έτσι, ο Nicoll εκτός από μαθητής των Γκουρτζίεφ και Ουσπένσκι υπήρξε ψυχίατρος και μαθητής του Jung και αυτό τον βοηθάει στην αποσαφήνιση των διαφόρων απόψεων του Γκουρτζίεφ, οι οποίες δεν είναι πάντα τόσο σαφείς από μόνες τους. Επίσης, οι σπουδές του και η πείρα του εξασφαλίζουν ότι είχε και κατανόηση και κριτική θέση γι’ αυτά τα πράγματα και αυτό είναι σημαντικό, διότι οι απόψεις του είναι περισσότερο έγκυρες από αυτές άλλων μελετητών.

 Το κείμενο του Nicoll Ψυχολογικά Σχόλια στη Διδασκαλία του Γκουρτζίεφ απαντά σε σύγχρονους προβληματισμούς, είναι αρκετά πρακτικό και αναπτύσσει την ψυχολογική σκέψη, που πολλοί άνθρωποι τη στερούνται. Διαμέσου του συστήματος Γκουρτζίεφ-Ουσπένσκι απαντά σε κάποια σημερινά προβλήματα. Το βιβλίο δεν είναι γραμμένο άμεσα από τον Γκουρτζίεφ ή τον Ουσπένσκι, που είναι οι βασικοί πρωταγωνιστές αυτού του συστήματος, αλλά από κάποιον με προ-παιδεία ψυχολογίας, ιατρικής κλπ., ενώ ήταν και μαθητής του Γιούνγκ. Έχει κομμάτια πολύ σύγχρονα και νοοτροπία κατανοητή. Τα σχόλια μπορούν να βοηθήσουν κάποιον σημερινό άνθρωπο, προβληματισμένο και με προσωπικότητα, με τρόπο που να μην τον σπρώξουν σε απορριπτική αντίδραση ή να νομίσει ότι πρόκειται για μυστικισμό και τέτοια θέματα. Αυτό το βιβλίο, παρ’ ότι εμφανίζει τα βασικά στοιχεία του συστήματος Γκουρτζίεφ-Ουσπένσκι, έχει αποδεκτή μορφή για ένα σύγχρονο άνθρωπο που συνεχίζει να μπερδεύει τον Γκουρτζίεφ με εσωτερισμό και τα παρόμοια.

 Υπάρχει μια επίσημα αποδεκτή γνώση. Το γιατί είναι αποδεκτή δεν χρειάζεται να το συζητήσουμε, αλλά αξίζει να παρατηρήσουμε ότι πολλά από αυτά τα αποδεκτά πράγματα αλλάζουν κάθε τρεις και λίγο. Υπάρχουν όμως και κάποια άλλα συστήματα, που βρίσκονται κάπως παράμερα σε σχέση με την επίσημη γνώση, παρ’ όλο που μερικοί τα χρησιμοποιούν χωρίς να τα αναφέρουν στη βιβλιογραφία. Αυτή τη μορφή γνώσης την ονομάζω ‘Μη-συμβατική Γνώση’. Ο σύγχρονος άνθρωπος μη βρίσκοντας ζωή στη συμβατική γνώση αναγκάζεται να ψάξει και κάποιες παράπλευρες απόψεις της γνώσης αυτής, όπου μπορούμε να βρούμε πολλά ενδιαφέροντα στοιχεία: Την αίσθηση ότι αυτά περιέχουν αλήθεια και αντιμετωπίζουν κάποια ζέοντα προβλήματα του ανθρώπου που ψάχνεται και, πράγματι, ο άνθρωπος που δεν βρίσκει κάτι στην επίσημη τρέχουσα γνώση, μπορεί στο σύστημα Γκουρτζίεφ-Ουσπένσκι να βρει λύσεις για να βελτιώσει τον εαυτό του. Το να αντιληφθείς ότι κοιμάσαι και να ξυπνήσεις ή ότι η συνείδησή σου είναι χαμηλότατου επιπέδου και να την διευρύνεις, είναι βελτίωση. Από την άλλη πλευρά, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι επιστήμονες κάποια από αυτά τα κείμενα, παρ’ ότι δεν τα αναφέρουν πάντα, τα έχουν μελετήσει και ό,τι μπορούσε να χωρέσει μέσα στα πλαίσια της Επιστήμης το έχουν βάλει και το έχουν χρησιμοποιήσει.

6. Παραπέρα Συζήτηση του Συστήματος Γκουρτζίεφ-Ουσπένσκι

 Μπορεί να αναφέρεται ως σύστημα Γκουρτζίεφ-Ουσπένσκι, αλλά έγινε εξολοκλήρου από τον Γκουρτζίεφ. Η παρουσίαση του συστήματος όμως από τον Ουσπένσκι ήταν τόσο επιτυχημένη, ώστε τελικά ταυτίστηκε το όνομά του με αυτό. Η παρουσίαση του συστήματος από τον Nicoll είναι επίσης πολύ καλή.

Ο Γκουρτζίεφ είναι μια προσωπικότητα περίεργη και είναι εκπληκτικό που στην Ελλάδα είναι σχετικά άγνωστος. Η απώτερη καταγωγή του Γκουρτζίεφ ήταν από τον Πόντο, ήταν Έλληνας και το αναφέρει ο ίδιος επανειλημμένα, ενώ μεγάλο μέρος του έργου του το έγραφε στα Ποντιακά, την καθαρότερη μορφή ελληνικής γλώσσας, όπως θεωρούσε την Ποντιακή διάλεκτο. Το όνομά του ήταν Γεώργιος Γεωργιάδης. Έχει επικρατήσει να μιλούν για το σύστημα της γνώσης που έφερε, αλλά στην πραγματικότητα είναι μια διδασκαλία, από αυτές που εμφανίζονται περιοδικά στον πλανήτη, όπου με ένα τρόπο ολοκληρωμένο περιγράφονται ο άνθρωπος και ο κόσμος και δίνεται η δυνατότητα να μελετηθεί ο εαυτός μας και οι σχέσεις του με τον κόσμο μέσα από αυτό το σύστημα-διδασκαλία. Υπάρχει όμως μεγάλη διαφορά ανάμεσα στο σύστημα του Γκουρτζίεφ και σε άλλες φιλοσοφικές θέσεις. Αν και είναι σύστημα, δεν έχει δογματισμό, δεν υπάρχουν αρχές στις οποίες πρέπει να πιστέψεις, ούτε μύηση, όπως αναφέρει συγκεκριμένα. Η μόνη αρχή στην οποία επιμένει είναι να επιβεβαιώσεις τις απόψεις του στον εαυτό σου. Αυτός είναι ο τρόπος να μαθαίνεις και να προχωράς μέσα σε αυτό το σύστημα. Επιβεβαιώνεις απόψεις τις οποίες ακούς, με τη δικιά σου εμπειρία, αλλά μπορείς και να απορρίψεις μερικές είτε διότι δεν τις θεωρείς σωστές είτε διότι δεν κατάλαβες με τον σωστότερο τρόπο αυτά τα οποία άκουσες. Τα δοκιμάζεις στον εαυτό σου και απορρίπτεις όσα δεν ταιριάζουν με τη δικιά σου εμπειρία. Προχωρεί, δηλαδή, κάποιος στηριζόμενος στη δικιά του εμπειρία και κατανόηση κατασκευάζοντας τη γνώση του.

 Η βασική άποψη είναι ότι τα πάντα, στις σχέσεις του ανθρώπου με τον εαυτό του και τον κόσμο, τα διέπει η εξέλιξη, αλλά η εξέλιξη, όπως και η δημιουργία, δεν είναι κάτι που έχει τελειώσει, αλλά κάτι δυναμικό και ζωντανό. Η εξέλιξη υπάρχει και εξακολουθεί να προχωράει. Πηγαίνει προς τα κάπου, τα πάντα υπάρχουν για να εξυπηρετήσουν ένα μεγάλο σχέδιο, το οποίο βρίσκεται σε πλήρη ανάπτυξη. Από την άποψη αυτή η δυνατότητα και η υποχρέωσή μας είναι να συμμετάσχουμε σε αυτό το σχέδιο. Και όσο περισσότερο συμμετέχουμε τόσο περισσότερο καταλαβαίνουμε περί τίνος πρόκειται. Καταλαβαίνουμε τον εαυτό μας και τον κόσμο. Όσο λιγότερο συμμετέχουμε τόσο περισσότερο απομακρυνόμαστε και χάνουμε τον στόχο καταλήγοντας να ασχολούμαστε με πράγματα που νομίζουμε ότι έχουν ουσία, αλλά  είναι άνευ ουσίας.

 Τη διάσταση, ανάμεσα στο τι νομίζουμε ότι είναι η ουσία των πραγμάτων και τον πραγματικό στόχο που πρέπει να έχουμε, ο Γκουρτζίεφ την ονομάζει ‘ύπνο’. Και πιστεύει ότι το συντριπτικά μεγαλύτερο μέρος της ανθρωπότητας ζει σε ύπνο. Αυτή δεν είναι άποψη που πρέπει να ξενίζει. Κατά τον χριστιανισμό, ο άνθρωπος ζει μέσα στην αμαρτία και αμαρτία σημαίνει απώλεια του στόχου. Το ίδιο πράγμα συμβαίνει και στην ινδουιστική φιλοσοφία, όπου έχουμε την άποψη της μάγια, ενός ψέματος μέσα στο οποίο οι άνθρωποι περνούν τον καιρό τους. Η άποψη ότι υπάρχει μια δυναμική διαδικασία που διαπερνάει τον άνθρωπο, είναι αυτή από την οποία ξεκινάει ο Γκουρτζίεφ και ουσιαστικά προτείνει ότι ο άνθρωπος μπορεί να βρει μέσα από τη ζωή, τις συνθήκες και τον εαυτό του, τον δρόμο για να γνωρίσει αυτή τη δύναμη μέσα του και να την υπηρετήσει. Αυτό που είναι χαρακτηριστικό στην περίπτωση του Γκουρτζίεφ είναι ότι κάνει το παν για να εξυπηρετήσει αυτή την άποψη και πρέπει να τη σεβαστούμε ως φιλοσοφική άποψη, η οποία δεν έρχεται σε αντίθεση με τις μεγάλες θρησκευτικές παραδόσεις. Προσπαθεί να δώσει τις αρχές για να μπορέσουν όλοι όσοι ασχολούνται με διαφορετικό τρόπο, αλλά με τον ίδιο στόχο, να καταλάβουν ο ένας τον άλλο, πράγμα που σήμερα δεν γίνεται. Έτσι λοιπόν στον Γκουρτζίεφ εμφανίζεται ένας κώδικας επικοινωνίας, ο οποίος προσπαθεί να βρει τις κατηγορίες και τους νόμους που διέπουν τη συμμετοχή του ανθρώπου στην εξέλιξη ή αλλιώς να διευρύνει τη συνείδησή του. Από εκεί και πέρα φυσικά υπάρχουν συγκεκριμένες πρακτικές στις οποίες αναφέρθηκε ο Γκουρτζίεφ που χρησιμεύουν ως παραδείγματα, πρακτικές θρησκευτικής φύσης και πρακτικές λογικής προέλευσης.

 Ο Πίτερ Μπρουκ τον αναφέρει ως τον πιο άξιο άνθρωπο του εικοστού αιώνα, λέει ότι έφερε κάτι το συγκλονιστικό στον κόσμο. Ίσως δεν είναι τυχαίο ότι πολλοί ψυχολόγοι έχουν αφομοιώσει τις ιδέες του και τις έχουν εισάγει στην Ψυχολογία χωρίς να το αναφέρουν καν. Είναι δυσανάλογα γνωστός για τόσο μεγάλο έργο που έχει κάνει, αλλά όσο προχωρούμε η επιρροή του αυξάνει. Εκπλήσσεσαι για το πώς μπορεί κάποιος να έχει κατασκευάσει ένα τέτοιο έργο. Έτσι, ο ίδιος ο Γκουρτζίεφ λέει ότι πήρε στοιχεία από διάφορες σχολές, μόνον που πολλοί προσπάθησαν να τις βρουν και δεν το κατόρθωσαν. Το πιο ενδιαφέρον είναι ότι ο ίδιος ήταν πολύ αμφιλεγόμενος άνθρωπος και πήρε την απόφαση να επηρεάσει το ανθρώπινο γένος με δικό του τρόπο, αποφασίζοντας ταυτόχρονα να μην αποκαλύψει τις πηγές του. Εικασίες έχουν γίνει, αλλά από την ποιότητα και το είδος των εικασιών αυτών μπορεί να καταλάβει κάποιος ότι κάτι περίεργο συμβαίνει. Ο Μουράβιεφ επιμένει ότι αυτά είναι εσωτερικός χριστιανισμός που προέκυψε από τον Άγιο Θεοφάνη τον Έγκλειστο. Άλλοι πιστεύουν ότι οι διδασκαλίες του είναι Σουφικής προέλευσης και άλλοι Ινδουιστικής.

 Αυτό το οποίο, πάντως, σίγουρα συμβαίνει είναι ότι ο Γκουρτζίεφ κατάφερε να περιγράψει την ουσία πολλών πραγμάτων που, επειδή δεν υπήρχε τρόπος να περιγραφούν μέχρι τότε, παρέμεναν στα άδυτα των θρησκειών και των μεταφυσικών μυστικιστικών ρευμάτων. Ο Γκουρτζίεφ δημιούργησε ένα σύστημα γνώσης, διεισδύοντας πρωτοποριακά σε αυτό τον χώρο, χωρίς να χάσει το κριτικό του βλέμμα. Δεν παρασύρεται σε καμία μεταφυσική θεώρηση. Βέβαια, σε κάποια σημεία, λέει ότι χρειάζεται μια υπέρβαση: Σας πηγαίνω μέχρις εδώ ή η σκέψη μου φθάνει έως εδώ, αλλά  να γνωρίζετε ότι για να προχωρήσει κάποιος σε ένα επόμενο βήμα πρέπει να έχει ορισμένες προϋποθέσεις και τότε μόνον ο ίδιος κατανοεί τη φύση του επόμενου υπερβατικού βήματος.

Δεν υπήρξε κανένας που να μην είχε δάσκαλο και όλες οι μεγάλες διδασκαλίες λένε ουσιαστικά το ίδιο πράγμα. Άρα, γιατί να υπάρχουν περισσότερες από μία; Άπαξ και διατυπώθηκε η μεγάλη και σωστή άποψη το θέμα έχει λήξει; Όχι, διότι για όλα τα λόγια φτάνει κάποτε η στιγμή που τελματώνονται, πέφτει ένας ύπνος πάνω τους. Πρέπει εντέλει αυτός που ενδιαφέρεται να στραφεί με πολύ πρακτικό τρόπο στη ζωή του στο να βρει αυτή τη δυνατότητα διεύρυνσης της συνείδησης. Οπότε υπάρχει το θέμα να αναζωπυρωθεί το ζωντανό ενδιαφέρον προς την κατεύθυνση αυτή. Έτσι δεν πρέπει να μας απασχολεί η σκέψη αν ο Γκουρτζίεφ πήρε το σύστημά του από κάπου. Όλοι από κάπου έχουν πάρει τη φλόγα, το έναυσμα. Αλλά φαίνεται ότι η διατύπωσή του βοηθάει. Στις μέρες μας, όταν έχει πέσει τόση πολλή Επιστήμη στην αγορά, αλλά και ψευδο-επιστήμη, ο τρόπος του Γκουρτζίεφ είναι ένας τρόπος που μπορεί να φέρει νέο ενδιαφέρον και να μην επιτείνει το σχίσμα ανάμεσα σε Επιστήμη και Θρησκεία, αλλά να ρίξει μια γέφυρα ώστε να φτάσει η Μεταφυσική μας να μην φοβάται την Επιστήμη μας και τούμπαλιν. Αυτά δεν είναι απλώς συμβατά, αλλά εργαλεία όπου το ένα μπορεί να βοηθήσει το άλλο.

 

7. Σχέδιο Εξόδου

 Κάθε σύστημα περιέχει την αυτοαναίρεσή του. Όταν ο επιμελής μαθητής του συστήματος Γκουρτζίεφ πράγματι ξυπνήσει, τότε «έτσι σοφός που έγινε, με τόση πεί­ρα, ήδη θα το κατάλαβε η Ιθάκες τι σημαίνουν» (Καβάφης) και αρχίζει να αναρωτιέται για πολλά πράγματα. Αυτό τον οδηγεί να ψάξει παραπέρα. Συναντάει και άλλα συστήματα, διδασκαλίες και απόψεις: Γιούνγκ, Κρισναμούρτι, Καστανέντα, Ζεν κ.ά. Για όλα αυτά ισχύει ο ίδιος κανόνας, ότι δηλαδή περιέχουν την αυτοαναίρεσή τους. Τελικά, το μόνο που μένει είναι το ωραίο πνευματικό ταξίδι και η κατανόηση πως πράγματι «Λοιπόν, αυτός που γύρευα, ε ί μ α ι» (Ελύτης).      

*

* *

Σημείωση: Μπορεί κάποιος να δει την ταινία του Peter Brooke ‘Meetings with Remarkable Men’, να ακούσει τη μουσική του Γκουρτζίεφ ‘The Music of Gurdjieff / De Hartmann’ και να διαβάσει το σύντομο βιβλίο μου ‘Nicoll, M. Ψυχολογικά Σχόλια στη Διδασκαλία του Γκουρτζίεφ [Επιλογή]. Γαβριηλίδης, Αθήνα, 1997’.

 

 

Εργοβιογραφικό Σημείωμα

 

Ο Δημήτρης Γαβαλάς γεννήθηκε στην Κόρινθο το 1949. Σπούδασε Μαθηματικά στο πανεπ. Αθηνών, Κυβερνητική και Συστήματα Αυτομάτου Ελέγχου σε Μεταπτυχιακές Σπουδές στο πανεπ. Πατρών και Ψυχολογία του Βάθους σε Ελεύθερες Σπουδές.

Εκπόνησε Διδακτορική Διατριβή με θέμα τα Μαθηματικά, τη Θεμελίωση και τη Διδακτική τους στο πανεπ. Πατρών.

Αρχικά εργάστηκε ως Επιστημονικός Συνεργάτης στο Πανεπιστήμιο Πατρών και ως Ερευνητής στο Κέντρο Ερευνών ‘Δημόκριτος’. Στη συνέχεια εργάστηκε στην εκπαίδευση ως καθηγητής Μαθηματικών. Συνεργάστηκε με το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο στη συγγραφή Προγραμμάτων Σπουδών και σχολικών βιβλίων και σε άλλα εκπαιδευτικά θέματα. Εργάστηκε επίσης στη Βαρβάκειο Σχολή, ενώ σήμερα είναι επίτιμος Σχολικός Σύμβουλος.

Τιμήθηκε από τον Δήμο Κορινθίων για το πνευματικό του έργο. Το δοκίμιό του Η Εσωτερική Διαλεκτική στη «Μαρία Νεφέλη» του Οδυσσέα Ελύτη έλαβε κρατική διάκριση, ενώ το ποίημα ‘Φανταστική Γεωμετρία’ περιελήφθη στα Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Β΄ τάξης του Γυμνασίου.       

 

Δημοσιεύσεις 1: Λογοτεχνία – Ψυχολογία – Πολιτική

 

 Ποίηση

1. Σπουδές. Αθήνα, 1973.

2. Μετάβαση στο Όριο. Αθήνα, 1974.

3. Ανέλιξη. Αθήνα, 1975.

4. Δήλος. Αθήνα, 1976.

5. Εσωτερική Αιμομιξία. Αθήνα, 1977.

6. Η Πάλη με το Άρρητο. Αθήνα, 1978.

7. Ελεγείο. Αθήνα, 1979.

8. Τα Εξωστρεφή. Αθήνα, 1980.

9. “Η Του Μυστικού Ύδατος Ποίησις“. Αθήνα 1983.

10. Το Πρόσωπο της Ευτυχίας. Κώδικας, Αθήνα, 1987.

11. Απλά Τραγούδια για έναν Άγγελο. Κώδικας, Αθήνα, 1988.

12. Φωτόλυση. Κώδικας, Αθήνα, 1989.

13. Ακαριαία. Κώδικας, Αθήνα, 1994.

14. Σύμμετρος Έρωτας Ή Τα Πρόσωπα του Αγγέλου. Γαβριηλίδης, Αθήνα, 1996

15. Άγγελος Εσωτερικών Υδάτων. Γαβριηλίδης, Αθήνα, 1998.

16. Το Λάμδα του Μέλλοντος. Γαβριηλίδης, Αθήνα, 2003.

17. Ποιήματα 1973-2003: Επιλογή. Γαβριηλίδης, Αθήνα, 2004.

18. Ου Παντός Πλειν. Γαβριηλίδης, Αθήνα, 2006.

19. Στη Σιωπή του Νου. Γαβριηλίδης, Αθήνα, 2013.

20. Δίχως Μαγνητόφωνα Φωνόγραφους Δίσκους και Μαγνητοταινίες. Γαβριηλίδης, Αθήνα, 2016.

 

 

Δοκίμιο

1. Η Εσωτερική Διαλεκτική στη «Μαρία Νεφέλη» του Οδυσσέα Ελύτη. Κώδικας, Θεσσαλονίκη, 1987. (σσ. 94).

2. Ψυχο-Κυβερνητική και Πολιτική: Αναλυτική Θεώρηση του Πολιτικού Φαινομένου. Κώδικας, Αθήνα, 1989. (σσ. 40).

3. Αισθητική και Κριτική Θεωρία των Αρχετύπων: Θεωρητικά Κείμενα και Εφαρμογές. Κώδικας, Αθήνα, 1999. (σσ. 202).

4. Σύγχρονα Ποιητικά Πρόσωπα: Eliot – Σεφέρης – Ελύτης – Καβάφης – Καρυωτάκης. Στίξις, Αθήνα, 2017.

 

Μετάφραση – Εισαγωγή – Σχόλια

1. Nicoll, M. Ψυχολογικά Σχόλια στη Διδασκαλία του Γκουρτζίεφ. Γαβριηλίδης, Αθήνα, 1997. (σσ. 96).

 

*********************************************************************

 

Δημοσιεύσεις 2: Επιστημονικές – Εκπαιδευτικές

 

Εργασίες σε Επιστημονικά Περιοδικά (Ξένα)

1. A Four–sided View of ‘Function’. For the Learning of Mathematics, 19(2), 38-41,

            1999.

2. Category Theory and Mathematics Teaching: Conceptual Dimension in Mathematics Teaching. Mentor, 1, 92-101, 1999.

3. Study of the ‘Teaching System’ According to Systems Theory. International Journal of Mathematical Education in Science and Technology, 31(2), 261-268, 2000.

4. Reductive-Holistic Cycle: A Model for the Study of the Didactic Procedure. ZDM, 2000/4, 101-106, 2000.

5. Conceptual Mathematics: An Application to Education. International Journal of Mathematical Education in Science and Technology, 36(5), 497-516, 2005.

6. From Searle’s Chinese Room to Mathematics Classroom: Technical and Cognitive Mathematics. Studies in Philosophy and Education (Springer), 26, 127-146, 2006/ 2007.

 

Εργασίες σε Επιστημονικά Περιοδικά (Ελληνικά)

1. Προς μιαν Ευρύτερη Άποψη για τη Θεωρητική Πληροφορική. Επιστημονική Επετηρίδα Π.Ι., τ. Α, 197-210, 1997.

2. Σπουδή των Δυναμικών Συστημάτων με Χρήση της Θεωρίας Κατηγοριών και Τόπων. Μαθηματική Επιθεώρηση, τ. 49-50, 185-204, 1998.

3. Εκπαίδευση, Κοινωνία Πληροφορίας και Συστημική Μέθοδος. Τα Εκπαιδευτικά, τ. 47-48, 139-155, 1998.

4. Οι Απόψεις του Jung για την Εξέλιξη, τη Γνώση και τα Μαθηματικά. Νέα Παιδεία, τ. 85, 52-72, 1998.

5. Για τη Φύση του Αριθμού: Ο Αριθμός ως Αρχέτυπο. Επιθεώρηση Επιστημονικών και Εκπαιδευτικών Θεμάτων, Π.Ι., τ. 2, 84-120, 1999.

6. Η Αίθουσα Μαθηματικών: Από τα Τεχνικά Μαθηματικά στα Μαθηματικά του Νοήματος. Επιθεώρηση Εκπαιδευτικών Θεμάτων, Π.Ι., τ. 5, 22-36, 2001.

7. Η Τετραπλή Όψη της Συνάρτησης. Ευκλείδης γ΄, 56, 5-19, 2001.

8. Μαθηματική Παιδεία και Πολιτισμός. Ακροκόρινθος, 4, 207-216, 2003.

9. Το Σχολείο ως ‘Μανθάνων Οργανισμός’: Νέος Τρόπος Ύπαρξης του Σχολείου στην Εποχή της Πληροφορίας. Ευκλείδης γ΄, 60-61, 113-132, 2004.

 

 Εργασίες σε Επιστημονικά Συνέδρια

1. Μαθηματικά και Πληροφορική: Αντιρρήσεις στις Νέες Τεχνολογίες. 14^ο Συνέδριο ΕΜΕ, Πρακτικά, 273-280, 1997.

2. Σφαιρική Άποψη των Μαθηματικών. 15^ο Συνέδριο ΕΜΕ, Πρακτικά, 70-86, 1998. (Σε συνεργασία).

3. Θεωρία Κατηγοριών και Σύγχρονη Σκέψη. 17^ο Συνέδριο ΕΜΕ, Πρακτικά, 292-301, 2000.

4. Αναλογική Σκέψη και Μαθηματικά. 18^ο Συνέδριο ΕΜΕ, Πρακτικά, 504-513, 2001 (Σε συνεργασία).

5. Τα Μαθηματικά ως Φυσική Επιστήμη. 19^ο Συνέδριο ΕΜΕ, Πρακτικά, 487-497, 2002 (Σε συνεργασία).

6. Η Συνάρτηση και η Διδακτική της. 20^ο Συνέδριο ΕΜΕ, Πρακτικά, 72-81, 2003.

7. Αναλυτικό Πρόγραμμα Σπουδών των Μαθηματικών του Λυκείου. 21^ο Συνέδριο ΕΜΕ, Πρακτικά, 240-250, 2004.

 

Κεφάλαιο σε Βιβλίο

1. Το Πλαίσιο Αναφοράς της Διαθεματικότητας. Στο Κ. Αγγελάκος (επιμ.) Διαθεματικές Προσεγγίσεις της Γνώσης στο Ελληνικό Σχολείο. Μεταίχμιο, Αθήνα, 2003. (σ. 18-39).

2. Εκπαιδευτικό Λογισμικό Μαθηματικών: Νέες Δυνατότητες Διδασκαλίας και Μάθησης. Στο Α. Ν. Μπαρκάτσας (επιμ.) Τα Μαθηματικά στην Εποχή των Τεχνολογιών της Πληροφορίας και της Επικοινωνίας. Κωστόγιαννος, Χαλκίδα, 2004. (σ. 49-67). (Σε συνεργασία).

 

Βιβλία

1. Πρότυπα και Χαρακτήρας Κυβερνητικών Συστημάτων: Συμβολή στη Θεωρητική Κυβερνητική – Ένα Μαθηματικό Μοντέλο. Πάτρα, 1977 και Αθήνα, 1993 . (Διδακτορική Διατριβή). (σσ. 250).

2. Η Θεωρία Κατηγοριών ως Υποκείμενο Πλαίσιο για τη Θεμελίωση και Διδακτική των Μαθηματικών: Συστημική Προσέγγιση της Εκπαίδευσης. Πάτρα, 2000. (Διδακτορική Διατριβή). (σσ. 350).

3. Θέματα από τα Σύγχρονα Μαθηματικά 1: Μη-συμβατική Ανάλυση, Ασαφή Σύνολα, Η έννοια της Μη-διακριτότητας. Εκδόσεις 3 4 5, Αθήνα, 2005. (σσ. 190).

4. Θέματα από τα Σύγχρονα Μαθηματικά 2: Πρώτη Μύηση στη Θεωρία Κατηγοριών. Εκδόσεις 3 4 5, Αθήνα, 2006. (σσ. 330).

5. Το Αρχέτυπο του Τυχερού Παιχνιδιού: Για την Τύχη, τη Μαντική και τη Συγχρονότητα Σύμφωνα με τις Απόψεις των C. G. Jung και M.- L. von Franz. Γαβριηλίδης, Αθήνα, 2006. (σσ. 280). (Σε συνεργασία).

6. On Number’s Nature. Nova Publishers, NY, 2009 (pp. 70).

7. Συστημική: Σκέψη και Εκπαίδευση – Συμβολή στο Ζήτημα της Εκπαίδευσης. Εκδόσεις Γαβριηλίδης, Αθήνα, 2011. (σσ. 310).

8. Αρχετυπικές Μορφογενέσεις. Γαβριηλίδης, Αθήνα, 2012.

9. Θέματα από τα Σύγχρονα Μαθηματικά 3: Για τη Φύση του Αριθμού. Εκδόσεις 3 4 5, Αθήνα, 2012. (σσ. 360).

10. Αρχέτυπο: Η Εξέλιξη μιας Σύλληψης στον Τομέα της Γνώσης. Εκδόσεις 3 4 5, Αθήνα, 2015. (σσ. 300).

11. Κυβερνητική: Αναζητώντας την Ολότητα. Εκδόσεις 3 4 5, Αθήνα, 2016. (σσ. 400).

 

  Κρατικά Σχολικά Βιβλία

1. Οδηγίες για τη Διδασκαλία των Μαθηματικών στην Α΄ Τάξη Λυκείου. (Σε συνεργασία). ΟΕΔΒ, Αθήνα, 1997.

2. Μαθηματικά Θετικής Κατεύθυνσης για τη Β΄ Τάξη Λυκείου. (Σε συνεργασία). ΟΕΔΒ, Αθήνα, 1998 – 2015.

3. Λογική: Θεωρία και Πρακτική για τη Γ΄ Τάξη Λυκείου. (Σε συνεργασία). ΟΕΔΒ, Αθήνα, 1999-2015.

4. Οδηγίες για τη Διδασκαλία των Μαθηματικών στο Γυμνάσιο και το Λύκειο (Σε συνεργασία). ΟΕΔΒ, Αθήνα, 1998 – 2008.

5. Μιγαδικοί Αριθμοί. Κεφάλαιο στο: Μαθηματικά Θετικής Κατεύθυνσης για τη Γ΄ Τάξη Λυκείου (Σε συνεργασία). ΟΕΔΒ, Αθήνα, 1999-2015.

 

*

* *

Δημοσίευσε επίσης πλήθος άρθρων σε εφημερίδες και περιοδικά για θέματα εκπαίδευσης, πολιτικής, λογοτεχνίας κτλ. Ενδεικτικά: 

Μαθηματική Παιδεία και Πολιτισμός. Ακροκόρινθος, 4, 207-216, 2003.

Category Theory as Background for the Foundation and Teaching of Mathematics. ΙCTM 1998 (Poster).

Systemic Study of the Teaching System. ICTM 1998 (Poster).

Τα Μαθηματικά στην Ποίηση: Συμβολή στη Διαθεματικότητα. 23^ο Συνέδριο ΕΜΕ, 2006 (Poster).

Ο Βυθισμένος Κόσμος των Αρχετύπων. Το Βήμα, 10-8-1997.

Η Διπλή Παρουσία των Αριθμών (Η Θεωρία Αριθμών στα Βιβλία Λυκείου). Το Βήμα, 2-8-98.

Θεωρία Κατηγοριών και Θεμελίωση των Μαθηματικών. Ελευθεροτυπία, 13-2-2001.

Θέματα από τη Σύγχρονη Εκπαίδευση. Κορινθιακή Ημέρα, σειρά 3 άρθρων 26/5/ – 30/5/2005.

Θέματα από τη Σύγχρονη Εκπαίδευση: Διαθεματικότητα. Κορινθιακή Ημέρα, σειρά 12 άρθρων 7/6/ – 6/10/2005.

Νέες Κατευθύνσεις στην Παιδεία και Νέες Τεχνολογίες. Κορινθιακή Ημέρα, σειρά 10 άρθρων 3/11/2005 – 5/1/2006.

Ο Ηλεκτρονικός Δάσκαλος (Οι Νέες Τεχνολογίες στην Εκπαίδευση). Το Βήμα, 26-10-1997.

Μαθηματικά και Κομπιούτερ (Το Πρόγραμμα ΣΕΠΠΕ/ Γραφικά Υπολογιστών στο Γυμνάσιο). Το Βήμα, 4-7-1999.

Α-νόητα Μαθηματικά/ Μαθηματικά του Αφρού (Διδακτική και Εξετάσεις Μαθηματικών). Το Βήμα, 25-5-2008. 

Αρχική Πρόταση για μια Μαθηματικοποίηση του Ποιητικού Φαινομένου. Πρακτικά Α΄ Συμποσίου Νεοελληνικής Ποίησης, τ. 2, Γνώση, Αθήνα, 1983.

Ποίηση και Μαθηματικά: Το Παράδειγμα του Ελύτη – Πρώτη Προσέγγιση. Ευκλείδης Α΄, ΕΜΕ, τ. κθ (20), Αθήνα, 1996.

Παιδικότητα. Υδρία, τ. 20, Πάτρα, 1978.

Η Ποίηση στον Σύγχρονο Κόσμο: Αναφορά στον Ελύτη – Ένα Ποιητή για το Μέλλον. Ακροκόρινθος, τ. 3, Κόρινθος, 1997.

Ο Ερωτικός Νίκος Γρηγοριάδης. Αφιέρωμα στον Νίκο Γρηγοριάδη, Βιβλιοθήκη της ΠΕΦ, Αθήνα, 1997.

Ένας Καλλιτέχνης της Ζωής. Στη συλλογική έκδοση Το Καρότσι. Εκάτη, Αθήνα, 1998.

Ο Ποιητής Γιώργος Σεφέρης και το Αρχέτυπο του Γερο-σοφού, Περίτεχνο, τ. 5, Αθήνα, 2000.

Η Επικαιρότητα του Γκουρτζίεφ (Για το Βιβλίο περί Γκουρτζίεφ). Το Βήμα, 26-9-1999.

κ.ά.