You are currently viewing Δημήτρης Γαβαλάς: Το Πλοίο του Neurath και του Θησέα

Δημήτρης Γαβαλάς: Το Πλοίο του Neurath και του Θησέα

 

  1. Το Πλοίο του Neurath

 

Ο αυστριακός φιλόσοφος Otto Neurath εκφράζει επιγραμματικά τις απόψεις του για το θέμα ‘σύστημα’ με την αναλογία των ναυτικών που υποχρεούνται να επισκευάσουν το πλοίο τους στην ανοιχτή θάλασσα, χωρίς να μπορούν να το αποσυναρμολογήσουν σε ένα ναυπηγείο και να το ανακατασκευάσουν χρησιμοποιώντας τα καλύτερα στοιχεία του. Συγκεκριμένα αναφέρει:

«Είμαστε όπως οι ναυτικοί που στην ανοιχτή θάλασσα πρέπει να ανακατασκευάσουν το πλοίο τους αλλά ποτέ δεν μπορούν να ξεκινήσουν εκ νέου από τη βάση. Σε περίπτωση που αφαιρεθεί μια δοκός, πρέπει να τοποθετηθεί αμέσως καινούρια και γι’ αυτό το υπόλοιπο πλοίο χρησιμοποιείται ως στήριγμα. Με αυτό τον τρόπο, με τη χρήση των παλιών δοκών και του ξύλου, το πλοίο μπορεί να διαμορφωθεί εντελώς εκ νέου, αλλά μόνο με βαθμιαία ανακατασκευή. Οποιοδήποτε μέρος μπορεί να αντικατασταθεί, με την προϋπόθεση ότι υπάρχει αρκετό από το υπόλοιπο στο οποίο να στηριχθεί».

 

Σε σύγχρονη γλώσσα, η μεταφορά του πλοίου του Neurath είναι παράδειγμα αυτο-καταλυτικού συστήματος. Ένα ανοιχτό σύστημα είναι αυτο-καταλυτικό, αν οι συνιστώσες του μπορούν να δράσουν ως καταλύτες στις αντιδράσεις που χρειάζονται για να διατηρήσουν και ανακατασκευάσουν το σύστημα.

 

Όταν το πλοίο έχει γίνει πια διαστημόπλοιο στη σύγχρονη εποχή, όπως ισχυρίζονται κάποιοι, και δεν υπάρχει λιμάνι, δεν υπάρχει αντίστοιχα διαστημικός σταθμός, δεν υπάρχει το ‘πού να σταθούμε’, δηλαδή Αρχιμήδειο σημείο, τότε πράγματι το εγχείρημα είναι πάρα πολύ δύσκολο. Το όλο σύστημα πρέπει να είναι ανοιχτό και αυτο-καταλυτικό, να αυτο-διατηρείται, να αυτο-επισκευάζεται και γενικά να αυτο-ρυθμίζεται και αυτο-οργανώνεται.

 

Πρέπει να αναδομήσουμε την Ελλάδα ενώ βρίσκεται στην ανοιχτή θάλασσα και ταξιδεύει και δεν υπάρχει τώρα δυνατότητα να μπει σε λιμάνι. Όμως, εκτός του ότι η Ελλάδα είναι από μόνη της ένα σύστημα, είναι συγχρόνως μέρος, υποσύστημα, της ΕΕ και συγχρόνως υποσύστημα του ‘Global Village’. Τα πράγματα είναι υπερβολικά πολύπλοκα σήμερα για να αφήνονται σε απληροφόρητους περί την τέχνη της διακυβέρνησης, όπως τη λέει ο Πλάτων, από όπου ο Wiener εμπνεύστηκε την Κυβερνητική, ή σε φορείς στενού τοπικιστικού και αναχρονιστικού πνεύματος. Όλοι όσοι, με κάποιο τρόπο, έχουν λόγο στην διακυβέρνηση πρέπει να γνωρίζουν αυτές τις σύγχρονες απόψεις.

 

Για να λειτουργήσουν οι μεταρρυθμίσεις πρέπει να γίνει ακριβής διαπίστωση της ‘νυν κατάστασης’, σχεδιασμός της ‘νέας κατάστασης’ και του δρόμου που πρέπει να ακολουθηθεί για να μεταβούμε από την νυν στη νέα κατάσταση. Απαιτείται δηλαδή μια βηματική αλληλουχία που με τρόπο συνεπή για το σύστημα να μας οδηγεί στην επιθυμητή κατάσταση. Κάτι τέτοιο δεν φαίνεται να συμβαίνει, οπότε μάλλον είμαστε πιο κοντά στο να γίνουν τα πράγματα χειρότερα παρά καλύτερα –αυξάνει ο κίνδυνος καταστροφής του συστήματος, εκτός αν κάποιοι επιθυμούν κάτι τέτοιο. Αλλιώς οφείλουν να παρουσιάσουν το ακριβές σχέδιο αυτής της αλλαγής. Τι πρέπει να κάνουμε και γιατί; Βάσει ποιού σχεδίου, με ποιο στόχο, με ποιο τρόπο; Η νέα κατάσταση και η αντίστοιχη δράση είναι αποτελεσματικές; Από πού προκύπτει κάτι τέτοιο; Το ερώτημα είναι ‘τι κάνει το σύστημα’, δαπανά πόρους για να πετύχει τι; Πετυχαίνει αυτό που στοχεύει; Αν όχι, τότε χρειάζονται συνεπείς και τακτικές διορθωτικές κινήσεις, αλλιώς το πλοίο βουλιάζει.

 

Το πλοίο του Neurath αρμενίζει και επισκευάζεται εν πλω. Άλλοτε του αλλάζουν ένα δοκάρι που σάπισε, άλλοτε ένα άλλο εξάρτημα, άλλοτε χρησιμοποιούν τα παλιά υλικά, άλλοτε ξύλα παρασυρμένα από τα νερά και πάει λέγοντας. Τελικά, με τη βαθμιαία αλλαγή, το πλοίο καταλήγει να έχει ολόκληρο αλλάξει εν πλω και τίποτα δεν παρέμεινε από το αρχικό. Αυτό σχετίζεται και με το ανθρώπινο σύστημα. Έτσι, εν πλω κατά κάποιο τρόπο, ενώ ακολουθούμε τη ρότα της ζωής μας, το ενσυνείδητο τμήμα του εαυτού μας μπορεί να μελετήσει όχι μόνο τον ίδιο του τον εαυτό, αλλά και το ασυνείδητο, και τούτο διότι η ολότητα δεν είναι άκαμπτα ομοιογενής, αποτελείται από αρθρωτά τμήματα που αυτο-ρυθμίζονται: αυτή η ανάσταση του ανθρώπου, ο θάνατος του παλιού εν ζωή και η γέννηση του νέου. 

 

  1. Το Πλοίο του Θησέα

 

Ας πάρουμε τώρα έναν άλλο δρόμο, περισσότερο κλασικό.

«Τα μεν παλαιά των ξύλων υφαιρούντες, άλλα δ’ εμβάλλοντες ισχυρά και συμπηγνύντες ούτως, ώστε και τοις φιλοσόφοις εις τον αυξόμενον λόγον αμφιδοξούμενον παράδειγμα το πλοίον είναι, των μεν ως το αυτό, των δ’ ως ου το αυτό διαμένοι λεγόντων». Πλούταρχος

 

Σύμφωνα, λοιπόν, με τον Πλούταρχο, όταν ο Θησέας και οι νέοι της Αθήνας επέστρεψαν από την Κρήτη, όπου αντιμετώπισαν τον Μινώταυρο, η θαυμαστή τριακόντορος του ταξιδιού τοποθετήθηκε από τους Αθηναίους σε περίοπτη θέση ως λατρευτικό σύμβολο και συντηρήθηκε μέχρι τα χρόνια του Δημητρίου Φαληρέως. Λόγω της ξύλινης όμως δομής της, αρκετά τμήματα -τα παλιά ξύλα που σάπισαν- χρειάσθηκε κατά καιρούς να αντικατασταθούν με καινούρια, έτσι ώστε κατά τα χρόνια του Φαληρέως μέγα τμήμα ή και όλο το σκαρί να έχει πλήρως αντικατασταθεί. Με όλα αυτά, από τότε οι φιλόσοφοι άρχισαν να διαφωνούν σχετικά με την υπόσταση του αντικειμένου: η μία πλευρά υποστήριζε ότι το πλοίο παρέμενε το ίδιο, ενώ η άλλη ότι δεν είναι το ίδιο.

 

Το φιλοσοφικό ερώτημα που προκύπτει, και απασχόλησε από τον Ηράκλειτο, τον Σωκράτη και τον Πλάτωνα μέχρι τον Λοκ και τον Χομπς, είναι, αν και κατά πόσον το πλοίο αυτό στην τελική του μορφή συνεχίζει να είναι το πλοίο του Θησέα. Ο Χομπς, επεκτείνοντας το σκεπτικό από το αρχικό ‘παράδοξο του Θησέα’, θέτει νέο προβληματισμό, αναρωτώμενος: τι θα γινόταν, αν μετά την αντικατάσταση, όλα τα παλιά κομμάτια που είχαν αφαιρεθεί συγκεντρώνονταν και επανατοποθετούνταν ώστε να ξαναδημιουργήσουν το αρχικό σκαρί; Τότε ποιο από τα δύο πλοία ήταν τελικά αυτό του Θησέα; 

 

Το ‘παράδοξο του Θησέα’ είναι φιλοσοφικό πρόβλημα, που σε στενό πλαίσιο θέτει το ερώτημα: είναι το ίδιο πλοίο αν αφαιρούμε τα παλιά ξύλα και τα αντικαθιστούμε με άλλα ισχυρά; Σε ευρύτερο όμως πλαίσιο το ερώτημα γενικεύεται: αν σε ένα αντικείμενο αντικατασταθούν όλα τα μέρη του, το αντικείμενο παραμένει το ίδιο;

 

Ως απάντηση, ο Ηράκλειτος εισάγει την έννοια της ένα προς ένα ποσοτικής/ αριθμητικής αντιστοιχίας, που αν υφίσταται εξασφαλίζει την ταυτότητα. Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι υπάρχουν τέσσερις αιτίες που χαρακτηρίζουν ένα αντικείμενο, το υλικό, η μορφή, η χρήση και ο σκοπός. Σήμερα υπάρχει η έννοια του ‘κρίσιμου στοιχείου’, δηλαδή ότι εκείνο που αλλοιώνει την ταυτότητα του οποιουδήποτε αντικειμένου είναι η απώλεια του ‘κρίσιμου στοιχείου’: αν αυτό συνεχίζει να υπάρχει, τότε το αντικείμενο παραμένει το ίδιο, αν αντικατασταθεί, τότε αλλάζει. Βέβαια το ερώτημα απλώς μετατίθεται: ποιο είναι κάθε φορά το συγκεκριμένο κρίσιμο στοιχείο; Ανεξάρτητα από αυτό, τα πλοία του Neurath και του Θησέα δείχνουν την ενότητα, αλλά και το προχώρημα, της ανθρώπινης σκέψης.

 

Δημήτρης Γαβαλάς

O Δημήτρης Γαβαλάς γεννήθηκε στην Κόρινθο το 1949. Σπούδασε Μαθηματικά, Κυβερνητική και Συστήματα Αυτομάτου Ελέγχου σε μεταπτυχιακές σπουδές και Ψυχολογία του Βάθους σε ελεύθερες σπουδές. Εκπόνησε Διδακτορική Διατριβή με θέμα τα Μαθηματικά, τη Θεμελίωση και τη Διδακτική τους. Αρχικά εργάστηκε ως Επιστημονικός Συνεργάτης στο Πανεπιστήμιο Πατρών και ως Ερευνητής στο Κέντρο Ερευνών «Δημόκριτος». Στη συνέχεια εργάστηκε στην εκπαίδευση ως καθηγητής Μαθηματικών. Συνεργάστηκε με το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο (στη συγγραφή Προγραμμάτων Σπουδών & σχολικών βιβλίων και σε άλλα εκπαιδευτικά θέματα). Εργάστηκε επίσης στη Βαρβάκειο Σχολή, και συνέχισε ως Σχολικός Σύμβουλος. Για το πνευματικό του έργο, έχει τιμηθεί από τον Δήμο Κορινθίων. Το δοκίμιό του για τον Οδυσσέα Ελύτη έλαβε κρατική διάκριση, ενώ το ποίημα «Φανταστική Γεωμετρία» περιελήφθη στα Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Β΄ τάξης του Γυμνασίου.

Έργα του Δημήτρη Γαβαλά:

Ποίηση

Σπουδές. Αθήνα, 1973.
Μετάβαση στο Όριο. Αθήνα, 1974.
Ανέλιξη. Αθήνα, 1975.
Δήλος. Αθήνα, 1976.
Εσωτερική Αιμομιξία. Αθήνα, 1977.
Η Πάλη με το Άρρητο. Αθήνα, 1978.
Ελεγείο. Αθήνα, 1979.
Τα Εξωστρεφή. Αθήνα, 1980.
“Η Του Μυστικού Ύδατος Ποίησις“. Αθήνα 1983.
Το Πρόσωπο της Ευτυχίας. Κώδικας, Αθήνα, 1987.
Απλά Τραγούδια για έναν Άγγελο. Κώδικας, Αθήνα, 1988.
Φωτόλυση. Κώδικας, Αθήνα, 1989.
Ακαριαία. Κώδικας, Αθήνα, 1994.
Σύμμετρος Έρωτας Ή Τα Πρόσωπα του Αγγέλου. Γαβριηλίδης, Αθήνα, 1996
Άγγελος Εσωτερικών Υδάτων. Γαβριηλίδης, Αθήνα, 1998.
Το Λάμδα του Μέλλοντος. Γαβριηλίδης, Αθήνα, 2003.
Ποιήματα 1973-2003: Επιλογή. Γαβριηλίδης, Αθήνα, 2004.
Ου Παντός Πλειν. Γαβριηλίδης, Αθήνα, 2006.
Στη Σιωπή του Νου. Γαβριηλίδης, Αθήνα, 2013.
Δίχως Μαγνητόφωνα Φωνόγραφους Δίσκους και Μαγνητοταινίες. Γαβριηλίδης, Αθήνα, 2016.

Δοκίμιο

Η Εσωτερική Διαλεκτική στη «Μαρία Νεφέλη» του Οδυσσέα Ελύτη. Κώδικας, Θεσσαλονίκη, 1987. (σσ. 94).
Ψυχο-Κυβερνητική και Πολιτική: Αναλυτική Θεώρηση του Πολιτικού Φαινομένου. Κώδικας, Αθήνα, 1989. (σσ. 40).
Αισθητική και Κριτική Θεωρία των Αρχετύπων: Θεωρητικά Κείμενα και Εφαρμογές. Κώδικας, Αθήνα, 1999. (σσ. 202).

Μετάφραση – Εισαγωγή – Σχόλια
Nicoll, M. Ψυχολογικά Σχόλια στη Διδασκαλία του Γκουρτζίεφ. Γαβριηλίδης, Αθήνα, 1997. (σσ. 96).


Επιστημονικά Βιβλία

Πρότυπα και Χαρακτήρας Κυβερνητικών Συστημάτων: Συμβολή στη Θεωρητική Κυβερνητική – Ένα Μαθηματικό Μοντέλο. Πάτρα, 1977 και Αθήνα, 1993 . (Διδακτορική Διατριβή). (σσ. 250).
Η Θεωρία Κατηγοριών ως Υποκείμενο Πλαίσιο για τη Θεμελίωση και Διδακτική των Μαθηματικών: Συστημική Προσέγγιση της Εκπαίδευσης. Πάτρα, 2000. (Διδακτορική Διατριβή). (σσ. 350).
Θέματα από τα Σύγχρονα Μαθηματικά 1: Μη-συμβατική Ανάλυση, Ασαφή Σύνολα, Η έννοια της Μη-διακριτότητας. Εκδόσεις 3 4 5, Αθήνα, 2005. (σσ. 190).
Θέματα από τα Σύγχρονα Μαθηματικά 2: Πρώτη Μύηση στη Θεωρία Κατηγοριών. Εκδόσεις 3 4 5, Αθήνα, 2006. (σσ. 330).
Το Αρχέτυπο του Τυχερού Παιχνιδιού: Για την Τύχη, τη Μαντική και τη Συγχρονότητα Σύμφωνα με τις Απόψεις των C. G. Jung και M.- L. von Franz. Γαβριηλίδης, Αθήνα, 2006. (σσ. 280). (Σε συνεργασία).
On Number’s Nature. Nova Publishers, NY, 2009 (pp. 70).
Συστημική: Σκέψη και Εκπαίδευση – Συμβολή στο Ζήτημα της Εκπαίδευσης. Εκδόσεις Γαβριηλίδης, Αθήνα, 2011. (σσ. 310).
Αρχετυπικές Μορφογενέσεις. Γαβριηλίδης, Αθήνα, 2012.
Θέματα από τα Σύγχρονα Μαθηματικά 3: Για τη Φύση του Αριθμού. Εκδόσεις 3 4 5, Αθήνα, 2012. (σσ. 360).
Αρχέτυπο: Η Εξέλιξη μιας Σύλληψης στον Τομέα της Γνώσης. Εκδόσεις 3 4 5, Αθήνα, 2015. (σσ. 320).
Κυβερνητική: Αναζητώντας την Ολότητα. Εκδόσεις 3 4 5, Αθήνα, 2016. (σσ. 400).

Κρατικά Σχολικά Βιβλία
Οδηγίες για τη Διδασκαλία των Μαθηματικών στην Α΄ Τάξη Λυκείου. (Σε συνεργασία). ΟΕΔΒ, Αθήνα, 1997.
Μαθηματικά Θετικής Κατεύθυνσης για τη Β΄ Τάξη Λυκείου. (Σε συνεργασία). ΟΕΔΒ, Αθήνα, 1998 – 2015.
Λογική: Θεωρία και Πρακτική για τη Γ΄ Τάξη Λυκείου. (Σε συνεργασία). ΟΕΔΒ, Αθήνα, 1999-2015.
Οδηγίες για τη Διδασκαλία των Μαθηματικών στο Γυμνάσιο και το Λύκειο (Σε συνεργασία). ΟΕΔΒ, Αθήνα, 1998 – 2008.
Μιγαδικοί Αριθμοί. Κεφάλαιο στο: Μαθηματικά Θετικής Κατεύθυνσης για τη Γ΄ Τάξη Λυκείου (Σε συνεργασία). ΟΕΔΒ, Αθήνα, 1999-2015.



Δημοσίευσε επίσης πλήθος άρθρων σε εφημερίδες και περιοδικά για θέματα εκπαίδευσης, πολιτικής, λογοτεχνίας κτλ.

Αφήστε μια απάντηση

Αυτός ο ιστότοπος χρησιμοποιεί το Akismet για να μειώσει τα ανεπιθύμητα σχόλια. Μάθετε πώς υφίστανται επεξεργασία τα δεδομένα των σχολίων σας.