You are currently viewing Χρ. Δ. Αντωνίου:  Στοχασμοί Κρίτωνος και η διακήρυξη του Ιλαρίωνος.

Χρ. Δ. Αντωνίου:  Στοχασμοί Κρίτωνος και η διακήρυξη του Ιλαρίωνος.

Η πολεμική των Διαφωτιστών ενάντια στον ανώτερο κλήρο είχε γίνει το πρωταρχικό μέλημά τους στις δύο δεκαετίες πριν από την Επανάσταση του 1821. Στο προηγούμενο τεύχος του Περί ου είδαμε ήδη τον πόλεμο των φυλλαδίων ανάμεσα στα δυο στρατόπεδα που φανέρωνε το πάθος των ιδεολογικών διαφορών. Όταν  ο Γρηγόριος Ε’ επέστρεψε στο θρόνο για την τρίτη του πατριαρχία (1818-1821), οι επιθέσεις κατά των Διαφωτιστών έλαβαν τα χαρακτηριστικά μιας γενικευμένης εκστρατείας. Στα 1819 το Φιλολογικό Γυμνάσιο στη Σμύρνη έκλεισε καθώς οι συντηρητικές δυνάμεις δεν έπαυσαν να το υπονομεύουν και να ξεσηκώνουν τις μάζες και τις συντεχνίες της πόλης ενάντια στον διευθυντή του σχολείου Κωνσταντίνο Κούμα. Τον χειμώνα του 1821 η Εκκλησία με τη βοήθεια του μητροπολίτη Χίου Πλάτωνος κατόρθωσε να κλείσει το Γυμνάσιο της Χίου. Ήδη από τα 1813 η λειτουργία της σχολής της Ξηροκρήνης στην Κωνσταντινούπολη είχε ματαιωθεί. Ο Διαφωτισμός λίγο πριν από την έκρηξη της Επανάστασης φαινόταν εξουθενωμένος. Ο Πατριάρχης Γρηγόριος Ε’ είχε θέσει ως στόχο του την εξάλειψη των επιδράσεων του Διαφωτισμού, πράγμα που επιδίωξε με πολλούς τρόπους: καταπιέζοντας συγγραφείς, κατηγορώντας για αθεΐα και ανατροπή των καθεστώτων τους Διαφωτιστές, κυρίως  τον Κοραή, συγχαίροντας  συγγραφείς ενάντιους στον νεωτερισμό (τον Κοδρικά), εξαπολύοντας απειλές προς τους πιστούς και καταδικάζοντας με εγκυκλίους τις πιο απαράδεκτες γι’ αυτόν εκδηλώσεις  του κινήματος των «ασεβών».

Παρόλ’ αυτά στα 1819 ένα άλλο φυλλάδιο, που τυπώθηκε στο Παρίσι, με τίτλο «Στοχασμοί του Κρίτωνος», στρεφόταν κατά της Εκκλησίας και συγκεκριμένα εναντίον του μητροπολίτη Αδριανουπόλεως, τον οποίον επέκρινε γιατί είχε οικοδομήσει ένα πολυτελές μέγαρο για κατοικία του. Επισήμαινε ακόμη ότι τα υπέρογκα έξοδα, που ξοδεύτηκαν για αυτού του είδους την κατοικία, θα ήταν καλύτερα να είχαν επενδυθεί σε άλλους χρησιμότερους κοινωνικούς τομείς, όπως για παράδειγμα για τον εξοπλισμό ενός σχολείου νεότερης παιδείας, για την επιστελέχωσή του με, έστω, δύο διδασκάλους, οι οποίοι «ήθελαν μοιρασθή την εξήγησιν της προγονικής σοφίας, και της ιστορίας μας, και ειμπορούσαν ογλίγωρα να πλάσουν καλούς υποδιδασκάλους….. να ανοίξουν τα μάτια του νεκρωμένου γένους μας εις το φως…». Προτείνει μάλιστα ο συγγραφέας  την εισαγωγή στο σχολείο της «αλληλοδιδακτικής μεθόδου» με την οποία θα αναπτυχτούν οι απαραίτητες ικανότητες στους μαθητές «και επομένως  όλον  το έθνος ειμπορεί εις εξ μήνας να μάθη, να γράφη, να διαβάζη, να λογαριάζη σωστά».

Στο φυλλάδιο ο συγγραφέας επαναλαμβάνει επιχειρήματα του Διαφωτισμού και επικαλείται  αξίες του πολιτικού ουμανισμού, το ενδιαφέρον δηλαδή για τα κοινά, ηθική ακεραιότητα και αφοσίωση στη συλλογική προσπάθεια για την απελευθέρωση του έθνους. Κλείνει το κείμενο με μια πρόσκληση προς όλους τους Έλληνες να πράξουν το χρέος τους: «Το επαναλαμβάνω. Τα κοινά των πόλεων, το κοινόν του γένους, οι λόγιοι, οι πλούσιοι, ας κάμουν ολον το χρέος των, και θέλουν ιδεί πώς ο καιρός ηξεύρει να κάμνη το εδικόν του».

Αν και το φυλλάδιο χρησιμοποιεί ήπια γλώσσα και το θέμα του σε σύγκριση με όσα περιέχονται π.χ. στον Λίβελλο κατά των Αρχιερέων είναι ήσσονος σημασίας, όμως, επειδή η Εκκλησία  δεν ανεχόταν πια ούτε απλούς υπαινιγμούς για ηθικά ολισθήματα της Ιεραρχίας ούτε ακόμη  και για την τάση πολλών ιεραρχών να ξοδεύουν πολλά για την προσωπική τους άνεση, προκάλεσε την οργή του Πατριαρχείου και το φυλλάδιο Στοχασμοί του Κρίτωνος κάηκε δημόσια το 1820 στην Κωνσταντινούπολη.

Ήδη το Πατριαρχείο διέθετε τυπογραφείο του οποίου επιστάτης και αρχιλογοκριτής υπήρξεν ο διαβόητος Ιλαρίων ο Σιναΐτης, με την υπόδειξη και επιστασία του οποίου έγινε η καύση του φυλλαδίου. Αυτό έδειχνε βέβαια το μένος και τη δύναμη της Εκκλησίας, αλλά συγχρόνως και την αδυναμία της να πείσει τους πιστούς για την ορθότητα των θέσεών της. Κι αφού στην ουσία δεν μπορούσε να καταστείλει τον Διαφωτισμό, συνειδητοποίησε ότι έπρεπε να προσεταιριστεί τους οπαδούς του. Ο Ιλαρίων με εγκύκλιό του προσκαλούσε τους «σοφούς και πεπαιδευμένους του γένους» να υποβάλουν τα έργα τους για έκδοση στο πατριαρχικό τυπογραφείο, πράγμα που σήμαινε βέβαια ότι οι συγγραφείς τους αποδέχονταν τις  κατευθυντήριες υποδείξεις της λογοκρισίας. Αυτό γινόταν άλλωστε ολοφάνερο καθώς η εγκύκλιος διανθιζόταν με εκφράσεις υπέρ του δεσποτισμού και επαίνους για τον Σουλτάνο:

Ζήτω ο Γαληνότατος και Κραταιότατος ημών ΑΝΑΞ… ο ευσπλαχνικώτατος και ηρωϊκώτατος ΣΟΥΛΤΑΝ ΜΑΧΜΟΥΤ Β’. Είη το Κράτος αυτού διαιωνίζον. Η Ιερά αυτού Μεγαλειότης…ενεπιστεύσατο ημίν και τας κλεις μιας κοινής του Γένους Τυπογραφίας, αναστείλασα πρότερον την άλογον ελευθερίαν, και όρον αυτοκρατορικώς επιθείσα, ώστε δυνάμενοι δι’ αυτού να καρπούμεθα τα εκ της Τυπογραφίας καλά, να αποφεύγουμε παν, ό,τι δύναται να συσκιάση την λαμπρότητα  της ακραιφνούς ημών υποταγής διά της εκδόσεως βιβλίων αντιφρονούντων….

Οι Διαφωτιστές στο Εξωτερικό σχολίασαν την καύση του φυλλαδίου  Στοχασμοί του Κρίτωνος και επέκριναν την παραπάνω διακήρυξη του Ιλαρίωνα που καίγοντας το παραπάνω φυλλάδιο έδειχνε τη διάθεσή του να επιβάλει στην Ελλάδα ένα τύπο Ιεράς Εξέτασης.

Ευτυχώς η έκρηξη της Επανάστασης του 1821 διέλυσε τα άνομα σχέδια του συντηρητισμού και του δογματισμού.

Χρήστος Αντωνίου

Ο ΧΡΗΣΤΟΣ ΑΝΤΩΝΙΟΥ είναι δρ. Φιλολογίας και το διδακτορικό του εξετάζει τη «λαϊκή παράδοση» στο έργο του Γιώργου Σεφέρη, η ποίηση του οποίου τον απασχολεί και σε επόμενα βιβλία και άρθρα. Υπηρέτησε στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση, χρημάτισε Διευθυντής Λυκείου και Σχολικός Σύμβουλος φιλολόγων στην Αθήνα, δίδαξε στο Ευρωπαϊκό Σχολείο Βρυξελών και στην Ακαδημία Λαμίας, σε επιμορφούμενους δασκάλους. Υπήρξε μέλος τριών Δ.Σ της Πανελλήνιας Ένωσης Φιλολόγων. Έχει εκδώσει έξι ποιητικές συλλογές, και συνεργάζεται με πολλά περιοδικά.

Αφήστε μια απάντηση

Αυτός ο ιστότοπος χρησιμοποιεί το Akismet για να μειώσει τα ανεπιθύμητα σχόλια. Μάθετε πώς υφίστανται επεξεργασία τα δεδομένα των σχολίων σας.