Ο Μέγας Κωνσταντίνος υπό το πρίσμα ενός Γεωργιανού συγγραφέα

 Ο μέγας Κωνσταντίνος, ο πρώτος χριστιανός αυτοκράτορας, είναι αναμφισβήτητα μια από τις σημαντικότερες προσωπικότητες της παγκόσμιας ιστορίας. Είναι ωστόσο λιγότερο γνωστό ότι με τον ίδιο συνδέεται ο εκχριστιανισμός των Γεωργιανών, του γειτονικού λαού στα ανατολικά σύνορα της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Η μεταστροφή τους είχε την πρωταγωνίστρια την Ισαπόστολο αγία Nίνο/ Νινώ. Το δημοφιλέστερο αυτό γυναικείο όνομα στη Γεωργία, πέρασε σε διάφορες χώρες ως Nina και πιθανότατα να προέρχεται από το λατινικό nun/ μοναχή. Όλη η σχετική διήγηση, έτσι όπως καταγράφεται από τις πηγές στα ελληνικά, λατινικά, γεωργιανά και αρμενικά, από την αρχή ως το τέλος είναι γεμάτη με ωραίες λεπτομέρειες που, θα ταίριαζαν σε ένα κινηματογραφικό σενάριο.

Η Αγία Νίνο/ Νίνα μεγάλωσε στα Ιεροσόλυμα έχοντας θείο τον τότε πατριάρχη. Από μικρή είχε ζήλο να διαδώσει το λόγο του Θεού στα πέρατα της γης. Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον το πώς επέλεξε την Γεωργία για να κηρύξει τον χριστιανισμό, τι αντιμετώπισε στη διαδρομή, το όραμα με τη Θεοτόκο, ο σταυρός από κληματόβεργες που της έδωσε. Όταν εγκαταστάθηκε στην Μτσχέτα, την τότε πρωτεύουσα, γνωρίστηκε με τη βαριά άρρωστη βασίλισσα Νάνα, που είχε την καταγωγή από τον Πόντο. Στο τέλος της διήγησης, το κυνήγι του βασιλιά Μιριάν και το θαύμα που τον έκανε να πιστέψει στον Θεό της Νίνο (έτσι ακριβώς αποκαλεί τον Χριστό) – απογειώνουν όλη αυτή τη ροή των γεγονότων. Η βάπτιση της γεωργιανής βασιλικής οικογένειας και της αριστοκρατίας έγινε στη σύγκλιση των δύο ποταμών στην αρχαία πρωτεύουσα. Το σημείο αυτό που συνδυάζει την απαράμιλλη ομορφιά με το ιερό περιεχόμενο του τόπου, θεωρείται από τα πιο αξιόλογα που έχει να προσφέρει η χώρα στους επισκέπτες της. Για τη βάπτιση ο βασιλιάς επικοινώνησε με τον Μεγάλο Κωνσταντίνο και ζήτησε τον κλήρο για να την τελέσουν. Σε όλη αυτή τη διήγηση το πιο συγκινητικό ίσως σημείο είναι η δύναμη μιας νεαρής γυναίκας που αγάπησε μια άγνωστη τότε για εκείνη χώρα και αποφάσισε να περάσει και να ξεπεράσει πολλές δυσκολίες για να διαδώσει το φως της χριστιανοσύνης.

Όλες αυτές οι λεπτομέρειες δεν άφησαν αδιάφορο έναν από τους καλύτερους εκπροσώπους του γεωργιανού ιστορικού μυθιστορήματος, τον Vasil (Βασίλειο) Barnovi (1857-1934), ο οποίος το 1925 συνέγραψε το μυθιστόρημα «Η Κατάρρευση του Αρμάζ» (არმაზის მსხვრევა). Το Αρμάζ ήταν το κύριο είδωλο των Γεωργιανών. Ο συγγραφέας, όντας γιός του ιερέα, σπούδαζε στη Θεολογική Σχολή και ήταν εξοικειωμένος με τα θεολογικά ζητήματα. Επί πλέον, μέσα από το μυθιστόρημα δείχνει την κατάρτιση και εις βάθος γνώσεις της βυζαντινής ιστορίας. .

Στο υπό συζήτηση μυθιστόρημα παρουσιάζεται η ιστορική πραγματικότητα στην Ανατολική Γεωργία πριν και κατά την μεταστροφή της στον χριστιανισμό, στο πρώτο μισό του 4ου αιώνα. Ο Γεωργιανός βασιλιάς Μιριάν γνώριζε κάποιες λεπτομέρειες για την καινούρια θρησκεία του Εσταυρωμένου, που εξαπλωνόταν στην βυζαντινή αυτοκρατορία. Ενεπλάκη πολλές φορές στις συζητήσεις γύρω από τα θρησκευτικά ζητήματα γιατί ήθελε να μάθει ακόμα περισσότερο για τον χριστιανισμό προκειμένου να είναι πλήρως ενημερωμένος για όσα συνέβαιναν την εποχή εκείνη. Στο μυθιστόρημα ο χριστιανισμός συνδέεται πάντα με το πρόσωπο του Μεγάλου Κωνσταντίνου. Αναμφισβήτητα, ο συγγραφέας δείχνει να έχει κατανοήσει πλήρως το πνεύμα της εποχής. Είναι γεγονός ότι η αποδοχή του χριστιανισμού οφειλόταν αποκλειστικά σε ένα μόνο άνθρωπο, τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο.

Από τη δράση του Κωνσταντίνου, τον οποίο ο Γεωργιανός συγγραφέας τον αποκαλεί συχνά «παντοκράτορα ξηράς και θαλασσών» δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στις στρατιωτικές του ικανότητες και επιτυχίες. Σε πολλά σημεία υπογραμμίζεται η φιλοδοξία του να συγκριθεί με τον Μεγάλο Αλέξανδρο, αλλά και να τον ξεπεράσει. Ο Κωνσταντίνος ήθελε να επεκτείνει τα όρια της αυτοκρατορίας και να υποτάξει την Περσία, κάτι που επιβεβαιώνεται ξεκάθαρα και από τις βυζαντινές πηγές της εποχής. .

Στο υπό συζήτηση μυθιστόρημα ο αυτοκράτορας αρρωσταίνει με λέπρα. Όλα ξεκίνησαν με την περίεργη φαγούρα στα χέρια και στο σώμα του. Στη συνέχεια τον διέγνωσαν με τη νόσο της λέπρας. Αυτή η είδηση του προκάλεσε μεγάλη θλίψη και απογοήτευση. Είχε αναμετρηθεί πολλές φορές με τον θάνατο σε διάφορες μάχες αλλά η λέπρα τον διέλυσε ψυχολογικά. Οι γιατροί αποφάσισαν να τον βάλουν σε απόλυτη απομόνωση. Ο Κωνσταντίνος άρχισε να γογγύζει και να παραπονιέται στον Θεό των Χριστιανών: Εκείνος θεράπευσε τον λεπρό  και τώρα πώς γίνεται και δεν μπορεί να τον βοηθήσει κανείς; ο Κωνσταντίνος χάρισε ελευθερία στους χριστιανούς. Γιατί δεν εκτιμήθηκε αυτή η προσφορά του και καταδικάστηκε στο να υποστεί αυτή την ανίατη και ταπεινωτική ασθένεια; Τελικά, ο Κωνσταντίνος «καταφεύγει» στην ύστατη ελπίδα: να βαπτιστεί για να τον ελεήσει ο Χριστός. Περίμενε με ευλάβεια το θαύμα, το οποίο δεν έγινε ποτέ.

Στο εδάφιο αυτό κάποιες λεπτομέρειες ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα και κάποιες όχι, δηλ. είναι αποτέλεσμα της συγγραφικής φαντασίας. Στο σημείο όπου ο αυτοκράτορας έχει κάποια συμπτώματα είναι εμφανές ότι ο συγγραφέας δανείζεται τις πληροφορίες από τον Βίο Κωνσταντίνου του Ευσέβιου, επισκόπου Καισάρειας, που είναι και η βασική πηγή του. Ωστόσο, σε καμία βυζαντινή πηγή δεν υπάρχει καμία αναφορά για λέπρα. Ο Κωνσταντίνος πριν από τον θάνατο ήταν αρκετά αδύναμος σωματικά και νοσούσε από μια απροσδιόριστη θανατηφόρα αρρώστια. Εντούτοις, οι ελληνικές πηγές δεν διευκρινίζουν από ποια. Το ότι ο αυτοκράτορας νόσησε από λέπρα είναι παράδοση που καλλιεργείται στις μεταγενέστερες πηγές, του 5^ου και 6^ου αιώνα.

Στο μυθιστόρημα, όπως και στην πραγματικότητα, ο αυτοκράτορας βαπτίστηκε καθώς μετρούσε τις τελευταίες μέρες της ζωής του. Έχει γίνει πολλή συζήτηση γιατί ένας άνθρωπος, στον οποίο ο χριστιανισμός όφειλε πολλά, καθυστέρησε τόσο να βαπτιστεί. Κατά την εποχή που η βάπτιση δεν γινόταν στη βρεφική ηλικία και προϋπέθετε μια πολύ σοβαρή προετοιμασία, οι σύγχρονοι χρονογράφοι δεν δείχνουν έκπληκτοι για το γεγονός αυτό. Μπορεί ο αυτοκράτορας να έτρεφε ακόμη συμπάθεια προς τον παγανισμό, ή να μην ήθελε να κάνει την οριστική επιλογή ανάμεσα στον παγανισμό και τον χριστιανισμό. Ωστόσο, κανένας δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι ο Κωνσταντίνος ήταν αδιάφορος ως προς τα θρησκευτικά ζητήματα και τα εξέταζε μόνο υπό το πολιτικό πρίσμα.

Αναλύοντας τα γεγονότα που αναφέρονται στο μυθιστόρημα για τον Κωνσταντίνο, τίθεται το εύλογο ερώτημα: γιατί ο Γεωργιανός συγγραφέας χρησιμοποιεί τη μεταγενέστερη μαρτυρία σχετικά με τη λέπρα. Φαίνεται ότι αυτή η λεπτομέρεια ταίριαζε στη ροή της διήγησης. Μπορούμε να εικάσουμε ότι και ο Barnovi αναρωτήθηκε για την όψιμη βάπτιση του Κωνσταντίνου. Ο άνθρωπος που συγκάλεσε την Α΄ Οικουμενική Σύνοδο, θα είχε πολλούς γνωστούς και ίσως και φίλους ανάμεσα στους τότε δημοφιλείς ιεράρχες και γενικότερα στον κλήρο. Αφού δεν μπόρεσε κανένας τους να τον «μεταστρέψει», τότε τι άλλο θα μπορούσε να είναι τόσο ισχυρό, που θα τον έπειθε να βαπτιστεί; Τι θα μπορούσε να τον επηρεάσει με τέτοια δύναμη; Αν προσέξουμε τις λεπτομέρειες αυτού του εδαφίου, ένα τέτοιο γεγονός ίσως θα ήταν ο ερχομός του θανάτου. Ωστόσο, φαίνεται ότι ο συγγραφέας δεν ικανοποιήθηκε με αυτή την εξήγηση. Για τις ισχυρότερες προσωπικότητες της παγκόσμιας ιστορίας ο θάνατος και ο φόβος για τον θάνατο δεν μπορεί να είναι τόσο δραματικός που χρειάζεται ένας συγγραφέας για την αποκορύφωση της διήγησης. Για αυτό ο Vasil Barnovi φαίνεται να βρήκε τη «λύση» στην πιο τρομακτική και την πιο ταπεινωτική αρρώστια όλων των εποχών. Μόνο η λέπρα ήταν πιο δυνατή και από τον θάνατο και ίσως «ικανή» να πείσει τον αυτοκράτορα να προβεί στη βάπτιση, αλλά τελικά ούτε αυτή τον βοήθησε.

Το μυθιστόρημα «Η Κατάρρευση του Αρμάζ» παρουσιάζει με έναν ιδιαίτερο τρόπο την πραγματικότητα του α΄ μισού του 4ου αιώνα. Σε όλα τα σημεία είναι εμφανείς οι βαθιές γνώσεις του συγγραφέα ως προς την εποχή, τις πηγές και όλα τα ζητήματα που είναι επίκαιρα ακόμη και σήμερα.  Άλλωστε, από κριτικούς o Vasil Barnovi έχει αναγνωριστεί ως «άνθρωπος που αισθανόταν την εποχή που περιέγραφε». Ιδιαίτερα ελκυστικό είναι το γεγονός ότι ο συγγραφέας παρουσιάζει ένα σημαντικό για τη Γεωργία γεγονός (τον εκχριστιανισμό της) ως μέρος των παγκόσμιων εξελίξεων και όχι ως κάτι απομονωμένο. Ο συγγραφέας συνδυάζει με ιδιαίτερη μαεστρία τη μυθοπλασία με τις πηγές. Σε πολλά σημεία προβαίνει στην ερευνητική θα λέγαμε ανάλυση. Με αυτό τον τρόπο ο Vasil Barnovi εμφανίζεται ως ένας άνθρωπος που βρίσκεται πολύ μπροστά από την εποχή του. Τη δεκαετία του 1920 μια τέτοια αντίληψη δεν υπάρχει ούτε στο ερευνητικό επίπεδο. Αξιοθαύμαστη είναι η συγγραφική ικανότητα και η επιστημονική κατάρτιση του Vasil Barnovi, τόσο ως θεολόγου όσο και ως ιστορικού. Δεν διστάζει να θέτει με εξίσου εκπληκτικό τρόπο και τις ερωτήσεις, τις οποίες θα είχε οποιοσδήποτε άνθρωπος σχετικά με την εποχή και τα γεγονότα, που ενδεχομένως έλαβαν χώρα πριν και κατά τη διάρκεια της αλλαγής μιας, οποιασδήποτε θρησκείας.

Η μυθοπλαστική μορφή του Μεγάλου Κωνσταντίνου, που προτείνεται από τον Vasil Barnovi, παρουσιάζεται ως παντοδύναμος αυτοκράτορας με σαφές όραμα για το μέλλον της αυτοκρατορίας και όλης της ανθρωπότητας. Ταυτόχρονα, όπως θα περίμενε κανείς, είναι ένας άνθρωπος που είχε και συναισθήματα και αδυναμίες.

Για όλους τους παραπάνω λόγους, είμαι απολύτως πεπεισμένη ότι το μυθιστόρημα αυτό θα αγαπηθεί και από το ελληνικό αναγνωστικό κοινό, αρκεί να βρει τον δρόμο του προς έναν άξιο και καταρτισμένο μεταφραστή μετά από ακριβώς έναν αιώνα από τη συγγραφή του.

Χάλλε της Γερμανίας,

1^η Ιουνίου, 2025

ΥΓ. Μόλις τώρα συνειδητοποίησα ότι σήμερα είναι η μέρα που γιορτάζεται από τη Γεωργιανή Εκκλησία ως μέρα εισόδου της Αγίας Νίνο στη Γεωργία. Δεν το θεωρώ τυχαίο γεγονός και χαίρομαι πολύ για αυτή την ωραία σύμπτωση.

Η συντάκτρια του κειμένου είναι καθηγήτρια, Ελληνίστρια σε Κρατικό Πανεπιστήμιο της Τιφλίδας

• Eka Tchkoidze (MA& PhD)

• Αssociate Professor of HistoryIlia State University

  3/5, Kakutsa Cholokashvili Ave.

  0162 Tbilisi

  Georgia

•  School of Arts and Sciences