Ο ΜΥΘΟΣ ΚΑΙ Ο ΛΟΓΟΣ: Μια ανάγνωση της ποιητικής συλλογής Fabulae των Jurado και Γκιργκένη των εκδόσεων Ζήτρος.
Με τον τίτλο Fabulae κυκλοφόρησε τον Φεβρουάριο του 2023 από τις εκδόσεις ΖΗΤΡΟΣ η δίγλωσση ποιητική συλλογή των Jose Antonio Moreno Jurado και του Σταύρου Γκιργκένη. Οι δυο ποιητές προλογίζουν τον τόμο ορίζοντας τους στόχους της ποιητικής τους δημιουργίας και εξηγώντας τον τρόπο της τελικής διαμόρφωσης του τόμου. Τονίζεται ότι η συγγραφή δεν έχει στόχο τη ρηχή και επαναλαμβανόμενη εκδοχή των μύθων της ελληνικής αρχαιότητας αλλά την αναπαραγωγή στοιχείων των μύθων στο παρόν ως «όραμα μιας πραγματικότητας και ως ηθική επιταγή»[1]. Παράλληλα επισημαίνεται ότι ο κάθε ποιητής έκανε τη μετάφραση των ποιημάτων του άλλου εφόσον είχε ολοκληρωθεί η συγγραφή τους ώστε να αποφευχθεί τυχόν αλληλεπίδραση.[2]
Στον τόμο περιλαμβάνονται είκοσι ποιήματα 20 ποιήματα ( 10 του Jurado που αποδίδονται στα ελληνικά από τον Γκιργκένη και 10 του Γκιργκένη που αποδίδονται στα ισπανικά από τον Jurado) για 10 μυθικές μορφές, που φυσικά λειτουργούν και ως σύμβολα, της ελληνικής αρχαιότητας. Η επιλογή των μυθολογικών προσώπων καλύπτει τις πιο ενδιαφέρουσες πτυχές της αρχαιοελληνικής μυθολογίας : Άλκηστη, Αίας, Κίρκη, Ευρώπη, Μινώταυρος, Νιόβη, Ορφέας, Πρίαμος, Προμηθέας, Ουρανός. Η θεματολογία ευρεία και άκρως ενδιαφέρουσα : προσωπικές απογοητεύσεις και αδιέξοδα, καίρια ως προς τη σημασία τους διαχρονικά και πανκοινωνικά θέματα που αφορούν το σύνολο, όπως ο πόλεμος, οι ρήξεις , οι ανταγωνισμοί, οι ματαιότητες και οι διαψεύσεις της ζωής. Οι μύθοι ως αναπαραστάσεις του συλλογικού υποσυνείδητου προσλαμβάνονται ποιητικά και αποδίδονται με ιδιαίτερο τρόπο από τους δυο ποιητές τόσο από την άποψη της στιχουργίας όσο και από την άποψη του συμβολισμού που ενέχεται σε αυτούς. Πέρα δηλαδή από το «κοινό» των ποιημάτων, της ύπαρξης δηλαδή των μυθικών προσώπων στο έργο, τα ποιήματα παρουσιάζουν πολύ ενδιαφέρουσες διαφοροποιήσεις ως προς τον τρόπο δόμησής τους: η κοινή βάση του περιεχομένου των μύθων δεν λειτουργεί δεσμευτικά για τα ποιητικά υποκείμενα. Ετσι αποδεικνύεται τόσο το κυριότερο ίσως χαρακτηριστικό των μύθων, η δυνατότητα δηλαδή διαφορετικής πρόσληψής τους ανάλογα με την εποχή και τα χαρακτηριστικά της , όσο και η δυνατότητα της ποίησης να εισάγει ερμηνείες και τοποθετήσεις, πολλές φορές καινοφανείς, που ασφαλώς ανάγονται στο μακρινό παρελθόν εμπεριέχουν όμως με τρόπο δυναμικό το παρόν ως κοινωνικό και πολιτικό όλον.
Στο πρώτο μέρος της συλλογής ( 10 ποιήματα από τον Jurado ) τα ποιήματα παίρνουν διαλογική μορφή: το ένα πρόσωπο είναι το μυθολογικό υποκείμενο, το οποίο τοποθετείται με λόγο ποιητικό, κάποιες φορές αμφίσημο, σε δράσεις, επιλογές και χαρακτηριστικά που αφορούν την ατομικότητά του και τού έχουν αποδοθεί μέσω μυθολογικών αφηγήσεων του μακρινού παρελθόντος· το δεύτερο πρόσωπο είναι ο ποιητής ή , σύμφωνα με την εισαγωγή του Jurado ο ευαίσθητος άνθρωπος που στοχάζεται στο παρόν. « Και σε αυτά τα ποιήματα υπάρχουν πάντα δυο πρόσωπα: το κεντρικό πρόσωπο του μύθου και η φωνή του ποιητή ή εκείνου που στοχάζεται. Και ένα από αυτά εμφανίζεται πάντα στο ποίημα με πλάγια γράμματα. Ώστε ο αναγνώστης να μπορεί εύκολα να το αναγνωρίσει. Θέλω να πω ότι κάθε ποίημα είναι ένας διάλογος, όχι μια αφήγηση, και ότι κάθε πρόσωπο παρουσιάζει το κομμάτι που είναι πιο κοντά στη δική μας θεώρηση του κόσμου»[3]. Το ποιητικό υποκείμενο εκφέρει τις κοινές αλήθειες, θέτει τους προβληματισμούς του κοινού αλλά ευαίσθητου ανθρώπου, αντιλαμβάνεται τα πάθη αλλά και τα προβλήματα του μυθικού ήρωα, συναισθάνεται τα αδιέξοδά του και συμπορεύεται πνευματικά με αυτόν στις επιδιώξεις που θέτει: ούτε ψέγει ούτε περιφρονεί· κατανοεί. Ο λόγος λιτός , πολλές φορές κυριολεκτικός, εικονοπλαστικός ( ειδικά στον Ορφέα, τον Προμηθέα και τον Ουρανό) , έντονα συναισθηματικά φορτισμένος αποδίδει τις συνθήκες δράσης του μυθικού προσώπου χωρίς εξάρσεις και μελοδραματισμούς με έμφαση στην αναγκαιότητα εμπράγματης εφαρμογής των αξιών, σύμφωνα με τα δεδομένα της εποχής. Η επιλογή της χρήσης του πρώτου προσώπου ενισχύει την αλήθεια των στοιχείων του μύθου, που επικαλείται ο ποιητής, ενώ παράλληλα οξύνει το ενδιαφέρον του αναγνώστη σε σχέση με τους ειδικούς λόγους που οδήγησαν τα μυθικά πρόσωπα στις επιλογές τους. Είναι ενδιαφέρον ότι ο παράγων της μοίρας, της ειμαρμένης, του « γραμμένου» δεν αναφέρεται ούτε καν υπονοείται στη συλλογή και επομένως οι δράσεις των μυθικών προσώπων εκλαμβάνονται ως επιλογές τους στο πλαίσιο , βέβαια, που ορίζεται από την εποχή και την ιστορική συγκυρία. Ακυρώνεται επομένως σε έναν βαθμό το στοιχείο της υποχρεωτικής δράσης λόγω των δεδομένων της «ειμαρμένης» και προτάσσεται το ατομικό στοιχείο, ως χαρακτηριστικό της προσωπικότητας καθαυτής, κάτι που συνάδει ισχυρά με την νεωτερικότητα.
Στο πρώτο μέρος καυτηριάζονται σύγχρονα φαινόμενα της κοινωνικής και πολιτικής σφαίρας : ανάλογα με τα μυθολογικά υποκείμενα η εστίαση μετατίθεται είτε στο άτομο (αγάπη και έλλειψή της, μοναξιά, αδιέξοδα, ανηδονία κ.α. ) είτε στο σύνολο ( απελπισία, κενότητα, προβληματικές σχέσεις, ισοπεδωτική πολιτική, κρίση των ιδεολογιών, κοινωνικό ανικανοποίητο) με τρόπο ώστε να αποδεικνύεται η κοινότητα των θεμάτων που απασχολεί διαχρονικά τον σκεπτόμενο άνθρωπο.
Κανείς δεν πεθαίνει από αγάπη[4]
Στις μέρες μας
Παρά μόνο από τρέλα
Απόγνωση
Απελπισία,
Από τη σχιζοφρένεια του πολέμου […]
Με λόγο αφαιρετικό και με όπλο κυρίως την εικόνα αλλά και τη λειτουργία των συμβόλων τονίζονται τα αδιέξοδα της ζωής διαχρονικά, ο πόλεμος, η απόγνωση. Με την επιλογή απλών καθημερινών λέξεων, με τη χρήση του ελεύθερου στίχου, με συνεχείς διασκελισμούς παρατίθενται φαινόμενα που απαξιούν διαχρονικά τον άνθρωπο και δημιουργούν πρόβλημα στις κοινωνικές και πολιτικές συνυπάρξεις χωρίς να δίδονται δυνατότητες αντιμετώπισής τους. Ανάλογα λειτουργεί και η μορφή του Αίαντα η οποία παρουσιάζεται περισσότερο σε σχέση με την πλεονεξία ή την απληστία, με τρόπο ώστε να αναδεικνύεται η προβληματικότητα τέτοιων στάσεων και συμπεριφορών.
ένας καλός άνθρωπος[5]
Θα είναι πάντα το παίγνιο
Της πλεονεξίας,
Της κακίας,
Της απληστίας.
Εσύ,
Γίγαντα που χτυπούσες
Το κουπί
Μόνο με την ανάσα σου
Ο διάλογος μεταξύ του ποιητικού υποκειμένου και του μυθικού προσώπου αναδεικνύει την προβληματικότητα επιδίωξης τέτοιων συμπεριφορών ( της πλεονεξίας, της αριστείας) αλλά και τα λυπηρά αποτελέσματά τους στην ίδια την προσωπικότητα: η μοναξιά, η έλλειψη αγάπης προβάλλονται ως απότοκοι της επίτευξης των παραπάνω και ως πικρό βίωμα του όντος διαχρονικά. Η ποιητική αναφορά αφενός αναδεικνύει τις βασικές αξίες του αρχαίου ελληνικού κόσμου αφού στηρίζονται σε αναφορές της αρχαίας ελληνικής γραμματείας ( π.χ. στην Αριστεία Αίαντος της Ιλιάδος) αφετέρου αποδεικνύει τα αποτελέσματά τους στην ψυχολογία των δρώντων υποκειμένων σε ατομικό επίπεδο και έτσι ο διάλογος μεταξύ του παρελθόντος και του παρόντος ανάγεται πλέον σε επίπεδο προβαλλόμενων αξιών, των προσλήψεων των αξιών αλλά και των αποτελεσμάτων τους κυρίως στο άτομο. Εδώ η επιλογή καθημερινών λέξεων με εντονότατο σημασιολογικό βάρος ( παίγνιο, κακία) αναδεικνύει το αδιέξοδο στο οποίο οδηγεί η άνευ όρων επιλογή κανόνων που τίθενται για την εξυπηρέτηση των συμφερόντων της ηγεσίας και της αποδοχής τους ( συνειδητής ή μη) από τα κοινωνικά υποκείμενα. Ο ποιητής κλίνει το γόνα στο μυθολογικό υποκείμενο: τον αποκαλεί ήρωα, αποδίδει σχεδόν μαγικές ιδιότητες στη δύναμή του αλλά εστιάζει στην απογοήτευση, στη μοναξιά και στον πόνο που προκαλείται από τον μονήρη βίο.
Ενδιαφέρον επίσης παρουσιάζει η ύπαρξη ποιητών ως προσώπων που εμπλέκονται στον ποιητικό διάλογο μεταξύ του ποιητή και των μυθολογικών προσώπων.
Σε είδα μια μέρα να περνάς[6]
Από τις έρημες ταβέρνες του λιμανιού
Και μου είπες «Αντίο
Νίκο Καββαδία»
Οι διαποιητικές αναφορές επεκτείνονται και με την παρουσία χαρακτήρων γνωστών από την λογοτεχνική ( όχι μόνο ελληνική) δημιουργία, που σημάδεψαν το ποιητικό γίγνεσθαι της νεωτερικότητας:
Και καυχιέσαι[7]
Για τις ερωτικές σου κατακτήσεις
Που κατά βάθος δεν είναι τίποτα.
Όμορφη και χυδαία
Ταυτόχρονα.[…]
Το ξέρω αγαπητέ.
Μερικές φορές ντύνομαι Μαντάμ Μποβαρί
Και μερικές φορές Μαρία Νεφέλη.
Έτσι ο διάλογος επεκτείνεται πέραν των ορίων που θέτει στην εισαγωγή του ο ποιητής αφού συμπεριλαμβάνει άμεσα ή έμμεσα και τα δημιουργήματα άλλων καλλιτεχνών όχι απαραίτητα με τα χαρακτηριστικά που οι δημιουργοί τούς είχαν προσδώσει. Ο ποιητικός διάλογος αποκτά βάθος αφού η διαπραγμάτευσή του περικλείει τις στοχεύσεις και άλλων κορυφαίων δημιουργών (Φλωμπέρ, Ελύτης) με βάση τους χαρακτήρες που είχαν δημιουργήσει. Παράλληλα έντονο και εμφανές είναι και το πολιτικό χαρακτηριστικό της ποίησης του Jurado μέσω των προβληματισμών που αφορούν στοιχεία της σύγχρονης ζωής και την παράλληλη ανάδειξη αδιεξόδων στην πολιτική σφαίρα: έτσι ο λαβύρινθος του Μινώταυρου[8] παραλληλίζεται με τη σύγχρονη ζωή, καυτηριάζονται οι συνθήκες ζωής της σύγχρονης εποχής, η υποβάθμιση της ποιότητας ζωής του σύγχρονου ανθρώπου, ο βιασμός του περιβάλλοντος χώρου, η σκληρότητα του ανθρώπου προς τον άνθρωπο, η εκμετάλλευση, η αδυναμία εύρεσης διεξόδων ικανών να νοηματοδοτήσουν εκ νέου τη ζωή με ιδανικά και αξίες, η απαξίωση κορυφαίων κοινωνικών αγαθών όπως η υγεία, στοιχεία που διαμορφώνουν τη βάση ενός έντονου σκεπτικισμού που κατατίθεται στην ποιητική συλλογή και αφορά το παρόν. Ο σκεπτικισμός επεκτείνεται και σε στοιχεία που σχετίζονται με την ασκούμενη πολιτική στην Ευρώπη: η επιλογή του ενεστώτα χρόνου αποδίδει διάρκεια στην άσκηση πολιτικών που δεν στάθηκαν ούτε στέκονται στο ύψος των οραματισμών, που συνόδευσαν την Ευρωπαϊκή ιστορία τις τελευταίες δεκαετίες του 20ου αιώνα και παράλληλα η προσωποποίηση προσδίδει οικειότητα στον λόγο, που συνάδει με τον διάλογο που πραγματοποιείται μεταξύ του μυθικού προσώπου και ενός, σκεπτόμενου και ευαίσθητου, πολίτη στο παρόν. Με απλά λόγια και κυρίως με κυριολεκτικό λόγο καταδικάζεται ο πόλεμος , που χαρακτήρισε την Ευρώπη, αφού αυτή ήταν η μήτρα των δυο παγκοσμίων πολέμων, η απώλεια ανθρωπίνων ζωών, ο θάνατος, η απώλεια, οι αντιπαραθέσεις· η απάντηση της προσωποποιημένης Ευρώπης με τη χρήση του πρώτου ενικού αλλά και με την επανάληψη ( σκοτάδι) επιτείνει την καταδίκη που εκφράζεται έναντι μιας πολιτικής , που διαιρεί και δεν ενώνει, που προτάσσει τα κέρδη και όχι τα συμφέροντα των λαών.
Εσύ κορίτσι[9]
Ντυμένο με πολέμους,
Με σφαγές,
Ανόητο και παράλογο,
Σπέρνεις πτώματα
Σε κάθε εποχή,
Τα λιβάδια και τα όρη σου
Και έφαγα σκοτάδι
Και το αίμα μου έγινε σκοτάδι
Και τα μαλλιά μου κραύγαζαν σκοτάδι
Και τα αυτιά μου άκουγαν σκοτάδι
Αυτό το κοινό της ανθρώπινης μοίρας, η διάψευση σε προσωπικό και συλλογικό επίπεδο, ο πόνος που την συνοδεύει, η απογοήτευση που φτάνει πολλές φορές στα όρια της παραίτησης αποτελεί το ενοποιητικό στοιχείο μεταξύ του πρώτου και δεύτερου μέρους της συλλογής πέραν των μυθικών προσώπων, που αποτελούν τη βάση της ποιητικής δημιουργίας. Κυρίαρχο στοιχείο της ποιητικής στο δεύτερο μέρος είναι η ειρωνεία, που κλιμακούμενη φτάνει στα όρια του σαρκασμού κυρίως στα ποιήματα όπου με τη χρήση του πρώτου ή δευτέρου προσώπου το ποιητικό υποκείμενο απευθύνεται άμεσα στο μυθολογικό πρόσωπο.
Πάντα δεύτερος[10]
Όσους κι αν λόγχισες με την παραφροσύνη σου
Όσους κι αν αφάνισες παραλείποντάς από κάθε συζήτηση,
Όσους κι αν έθαψες στο κενοτάφιο της λησμοσύνης,
Όσες σκιές νεκρών κι αν σταύρωσες μαρτυρικά στους τοίχους του σπιτιού σου
Όσο κι αν ξαγρύπνησες στο κρεβάτι της μνήμης
σβήνοντας θύματα μανιωδώς από τον ψίθυρό της
Όσους κι αν μίσησες κι εξόρισες σ’ απρόσιτους ωκεανούς
Όσους κι αν αγάπησες μέχρι θανάτου.
Θα είσαι πάντα
Δεύτερος.
Έτσι καυτηριάζονται όχι μόνο επιλογές των μυθικών προσώπων αλλά και κυρίαρχες στάσεις του συλλογικού υποκειμένου, οι οποίες λειτουργούν εγκλωβιστικά προς το άτομο στο διηνεκές. Τονίζεται το αδιέξοδο στο οποίο οδηγείται ο άνθρωπος μέσω της υιοθέτησης και ακολουθίας μορφών συμπεριφοράς που δεν περιποιούν τιμή για τον άνθρωπο ως κοινωνική οντότητα διαχρονικά. Ανάλογα λειτουργεί και η Κίχλη ως υποκείμενο: επιλέγει την εύκολη ζωή, εκφράζει την επιλογή της με πρώτο ενικό πρόσωπο χωρίς αβεβαιότητες και ενδοιασμούς, τοποθετείται υπέρ μιας ζωής κενής από άποψη περιεχομένου και ιδανικών επιλέγοντας την ευκολία ακόμη και όταν επιφέρει εκούσια μοναξιά, τις υλικές απολαύσεις, τον βούρκο, τις εύκολες στιγμές της ηδονής, μια « χαρισάμενη ζωή».
[11]Μετά από χρόνια στοχασμού στο τέλος αποφάσισα να μοιάσω στον αγαπημένο μου και στους συντρόφους του. Εδώ στον λάκκο των χοίρων δεν είναι και τόσο άσχημα. Έχει πλεονεκτήματα να είσαι το γουρούνι της υπόθεσης. Κυλιέσαι στον κόπρο ανενόχλητα και κανείς δε δείχνει να παραξενεύεται. Γρυλίζεις ανεξέλεγκτα καθώς σε σφάζουν και κανείς δε σπεύδει να διακόψει τη σφαγή σου. Ένα μεγάλο γυαλιστερό μαχαίρι είναι ο τελευταίος καθρέφτης της λατρεμένης σου ασχήμιας. Άλλα πλεονεκτήματα:
Γνωρίζεις εκ των προτέρων το τέλος σου
Ξέρεις από πριν που θα καταλήξεις μετά θάνατον
Δεν σε πλησιάζει κανείς με τη θέλησή του όσο ζεις.
Νομίζω πως θα παραμείνω σε τούτη τη μορφή. Ο ρόλος της νεράιδας, της πλανεύτρας μάγισσας, της όμορφης πριγκίπισσας και όλες οι άλλες γραφικές λεπτομέρειες της ιστορίας δεν μου ταιριάζουν. Εδώ στον λάκκο έχω πολλά σχέδια για μένα και τον αγαπημένο μου: κυλίσματα στον βούρκο, γρυλίσματα ηδονής, καλούς απογόνους και ζωή χαρισάμενη.
Το θέμα των προβληματισμών στο δεύτερο μέρος της συλλογής προσλαμβάνει περισσότερο κοινωνικό πρόσημο, έναντι της ευρύτερης πολιτικής στάσης που υιοθετείται στο πρώτο μέρος. Στο πρόσωπο της Ευρώπης επί παραδείγματι τονίζεται η γυναικεία μοίρα, ο υποδεέστερος σε σχέση με τον άνδρα ρόλος από άποψη φυσική και κοινωνική, ο βιασμός από το κυρίαρχο αρσενικό. Η επιλογή του χρόνου της ποιητικής αφήγησης αλλά και η επιλογή απλών καθημερινών λέξεων επιτείνει την τραγικότητα της μοίρας της γυναίκας διαχρονικά· μια μοίρα που δεν γνωρίζει χρώματα ηλικίες και επιμέρους χαρακτηριστικά. Αυτά τα στοιχεία της ποιητικής αφήγησης με τον τρόπο που εκφέρονται και λειτουργούν διαμορφώνουν έντονα πεσιμιστικό χαρακτήρα στη γραφή χωρίς να εξαιρείται παντελώς ο λυρισμός. Μόνη ελπίδα η εμβάθυνση και η γνώση μέσω της κατανόησης της τραγικότητας των μυθικών προσώπων και ευρύτερα του ανθρώπου. Αυτή η τραγικότητα τονίζεται στα περισσότερα ποιήματα του δεύτερου μέρους της συλλογής και ορίζει τις ποιητικές στοχεύσεις διαμορφώνοντας παράλληλα μεγάλο μέρος του καλλιτεχνικού αλλά και του παιδαγωγικού αποτελέσματος, που συντελείται στον αναγνώστη. Ο τελευταίος αναγνωρίζει τα μάταια και τα φρούδα, τις υπερβολές, τις ατυχείς επιλογές, τα αδιέξοδα και τα λάθη που συνοδεύουν τον άνθρωπο σε όλες τις ηλικίες.
[…] Στα νιάτα μου με έλεγαν Πάρη[12]
Στο τέλος με φώναζαν Πρίαμο
Στο ενδιάμεσο ήμουν εσύ, εγώ, αυτός, εκείνος, ο άλλος
απατών και απατώμενος
ο έρωτας που αναλώνει και αναλώνεται
και έτσι κατακτά το δικαίωμα να υπάρχει.
Η ποιητική συλλογή πραγματώνει τους στόχους που τίθενται από τους Jurado και Γκριγκένη στην εισαγωγή του έργου τους. Δημιουργεί ισχυρούς προβληματισμούς και επιχειρεί ένα είδος ερμηνείας του ανθρώπινου βίου χωρίς η ερμηνεία αυτή να περιορίζεται χρονικά. Ο μεστός ποιητικός λόγος και κυρίως ο διάλογος που κατατίθεται ποιητικά και τεκταίνεται σε πολλά επίπεδα ( διάλογος του Jurado με τα μυθικά πρόσωπα, διάλογος άλλων ποιητών και λογοτεχνικών χαρακτήρων με τα μυθικά πρόσωπα, διάλογος του Γκριγκένη με τα μυθικά πρόσωπα, διάλογος των Jurado και Γκριγκένη για τα ίδια μυθικά πρόσωπα) επιβεβαιώνει τη βασική στόχευση του έργου που είναι η κατάθεση ενός ουσιαστικού και γνήσιου ανθρωπιστικού προβληματισμού σε ένα κοινωνικό και πολιτικό παρόν, που φαίνεται αδιέξοδο και επικίνδυνο για τον ευαίσθητο άνθρωπο.
