Ι) Ο Νόαμ Τσόμσκι και η «κατασκευή της συναίνεσης»
Ο Νόαμ Τσόμσκι (Avram Noam Chomsky, 7 Δεκεμβρίου 1928), διακεκριμένος Αμερικανός γλωσσολόγος, φιλόσοφος και πολιτικός ακτιβιστής, συνδέεται συχνά με μια λίστα δέκα τεχνικών / στρατηγικών / μηχανισμών ελέγχου και χειραγώγησης της κοινής γνώμης. Ωστόσο, υπάρχουν ενδείξεις ότι ο ίδιος ο Τσόμσκι δεν είναι ο συγγραφέας της, καθώς φέρεται να έχει αποδώσει τη δημιουργία της σε άλλες πηγές που συνοψίζουν τις ιδέες του. Συγκεκριμένα, η λίστα βασίζεται σε ιδέες από το έργο του, με τίτλο «The Political Economy of the Mass Media» («Κατασκευή Συναίνεσης: Η Πολιτική Οικονομία των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης», που συνέγραψε με τον Έντουαρντ Χέρμαν (Edward S. Herman), το έτος 1988.
Το βιβλίο αυτό εστιάζει σε αυτό που αποκαλείται «μοντέλο προπαγάνδας». Πρόκειται, δηλαδή, για ένα θεωρητικό πλαίσιο που αποσκοπεί στην ερμηνεία της λειτουργίας των αμερικανικών μέσων ενημέρωσης μέσα από τις θεμελιώδεις θεσμικές δομές και τις σχέσεις εντός των οποίων λειτουργούν. Οι τεχνικές αυτές, με τις οποίες οι ελίτ αξιοποιούν τα μέσα και άλλους θεσμούς, αποσκοπούν στο να επηρεάζουν τη συνείδηση και τη συμπεριφορά των πολιτών, εξυπηρετώντας συμφέροντα κέρδους και εξουσίας.
Το βιβλίο έλαβε την τιμητική διάκριση του βραβείου Orwell για «εξαιρετικές συνεισφορές στην κριτική ανάλυση του δημόσιου λόγου», το 1989. Μια αναθεώρηση του 2002 λαμβάνει υπόψη εξελίξεις, όπως η πτώση της Σοβιετικής Ένωσης. Μια συνέντευξη του 2009 με τους συγγραφείς σημειώνει τις επιπτώσεις του διαδικτύου στο μοντέλο προπαγάνδας. Ακολουθούν οι δέκα στρατηγικές και η ανάλυσή τους.
ΙΙ) Οι δέκα στρατηγικές χειραγώγησης: Αναλυτική παρουσίαση
- Η στρατηγική της απόσπασης της προσοχής
Η αδιάκοπη ροή σε υπερφόρτωση με πληροφορίες, ειδήσεις, θεάματα και σκάνδαλα δημιουργεί έναν επικοινωνιακό «θόρυβο» που αναστέλλει την κριτική σκέψη. Εξάλλου, η αδυναμία συγκέντρωσης που παρατηρείται στη σύγχρονη εποχή, με τον συνεχή καταιγισμό διασκεδαστικών και ασήμαντων λεπτομερειών και πληροφοριών, ωθεί το κοινό να μην εστιάζει σε κρίσιμα κοινωνικά, οικονομικά ή επιστημονικά θέματα. Συνεπώς, όταν η προσοχή μετατοπίζεται συνεχώς, η εξουσία δρα απαρατήρητη.
«Κρατήστε αποπροσανατολισμένη την προσοχή του κοινού, μακριά από τα αληθινά κοινωνικά προβλήματα, αιχμαλωτισμένη σε θέματα χωρίς καμιά πραγματική σημασία. Κρατήστε το κοινό απασχολημένο, απασχολημένο, απασχολημένο, χωρίς χρόνο για να σκέφτεται· να επιστρέφει κανονικά στη φάρμα με τα άλλα ζώα» (Νόαμ Τσόμσκι, στο «Όπλα με σιγαστήρα για ήσυχους πολέμους»).
- Η στρατηγική της δημιουργίας προβλήματος και η προσφορά λύσης
Αυτή η στρατηγική βασίζεται στη λογική του «πρόβλημα – αντίδραση – λύση». Συγκεκριμένα, επινοούνται ή διογκώνονται προβλήματα (π.χ. έκρηξη αστικής βίας, αιματηρές συμπλοκές, οικονομική κρίση, μια «έκτακτη ανάγκη») με σκοπό το κοινό να αναστατωθεί και να φοβηθεί. Επόμενο βήμα είναι να δεχτεί «αναγκαίες» λύσεις και προτεινόμενα προκαθορισμένα μέτρα (π.χ. περιορισμός ελευθεριών, έκφρασης και άλλων κοινωνικών δικαιωμάτων, συρρίκνωση κοινωνικών παροχών). Με άλλα λόγια, πρόκειται για μια χειριστική και μεθοδικά οργανωμένη τακτική, για να νομιμοποιήσει αποφάσεις υπέρ της εξουσίας και σε βάρος του κοινωνικού συνόλου.
- Η στρατηγική της σταδιακής εφαρμογής μέτρων
Η επιβολή κοινωνικά και οικονομικά επώδυνων μέτρων συχνά δεν γίνεται με τρόπο άμεσο ή βίαιο, αλλά, αντιθέτως, σταδιακά. Πρόκειται για μέτρα τα οποία υπό κανονικές συνθήκες θα προκαλούσαν έντονες αντιδράσεις ή ακόμη και εξεγέρσεις. Η σταδιακή, μεθοδική, αργή και φθίνουσα κλίμακα εφαρμογής τους εξοικειώνει το κοινό και η αρχική δυσφορία και αντίδραση υποχωρούν, με αποτέλεσμα το «νέο κανονικό» να σταθεροποιείται.
- Η στρατηγική της αναβολής
Η στρατηγική αυτή αφορά μια συνειδητή τακτική καθυστέρησης αποφάσεων, ενεργειών ή απαντήσεων. Δεν πρόκειται απλώς για καθυστέρηση λόγω αδυναμίας ή απροθυμίας, αλλά για εσκεμμένη τακτική με στόχο να κερδηθεί χρόνος ή να ελεγχθεί η εξέλιξη μιας κατάστασης. Άλλοτε πάλι η στρατηγική αυτή λειτουργεί με την έννοια της εφαρμογής δυσάρεστων αλλαγών, οι οποίες είναι αναγκαίες για το μέλλον. Μια αντιλαϊκή απόφαση παρουσιάζεται ως «οδυνηρή αλλά αναγκαία», οπότε εξασφαλίζεται η συγκατάθεση του κοινού, αφού η προσπάθεια δεν πρέπει να καταβληθεί αμέσως, αλλά στο μέλλον. Τελικά, αυτή η χρονοκαθυστέρηση αποτελεί ένα εργαλείο κυριαρχίας, που λειτουργεί σε πολλά επίπεδα:
Αποφυγή ανάληψης ευθύνης. Αυτό σημαίνει ότι αποφεύγεται το κόστος μιας απόφασης ή πράξης, ιδιαίτερα στις περιπτώσεις που το ρίσκο είναι υψηλό.
Καλλιέργεια ψευδών προσδοκιών. Το κοινό, ελπίζοντας αφελώς ότι τα πράγματα θα βελτιωθούν, συνηθίζει στην ιδέα της αλλαγής και την αποδέχεται μοιρολατρικά. Συνεπώς, διατηρούνται η κοινωνική ηρεμία και η συναίνεση.
Εξασφάλιση της λήθης ή της αποδυνάμωσης του θέματος. Με την πάροδο του χρόνου κάποια θέματα υποβαθμίζονται ή ξεθωριάζουν στην κοινή γνώμη και η αναβολή τα «θάβει» σιωπηλά.
- Η στρατηγική της χρήσης του παιδικού λόγου
Η στρατηγική αυτή κάνει χρήση των απλών, σαφών και ενστικτωδών μηνυμάτων, των βασικών δομών της γλώσσας, των ξεκάθαρων συναισθηματικά φορτισμένων λέξεων ή καθολικών ιδεών, της επανάληψης και του ρυθμού, των σλόγκαν που γίνονται εθιστικά. Με άλλα λόγια, πρόκειται για μια απλοποιημένη επικοινωνία, για την παρουσίαση πολύπλοκων θεμάτων με εξαιρετικά απλουστευμένο τρόπο προς ένα κοινό που εκλαμβάνεται σαν να είναι «μωρά». Η στρατηγική αυτή επιδρά σε πολλά επίπεδα:
Εμπεδώνει την εξάρτηση και ενισχύει τον αυταρχισμό. Το κοινό αντιμετωπίζεται ως παθητικό, εξαρτημένο από αυθεντίες και εθίζεται στην απλοϊκή σκέψη. Η κριτική ικανότητα μειώνεται, καθιερώνονται σχέσεις υποταγής, επιβεβαιώνονται οι προκαταλήψεις του συστήματος. Ενδυναμώνεται ο έλεγχος από την εξουσία.
Ελαχιστοποίηση της κριτικής σκέψης. Μειώνεται η ικανότητα για ανεξάρτητο και αναλυτικό στοχασμό. Το κοινό συνηθίζει στην απλοποίηση, καθόσον σύνθετες ιδέες παρουσιάζονται απλοποιημένες. Το αποτέλεσμα είναι ένας φαύλος κύκλος, που λειτουργεί ως αυτοεκπληρούμενη προφητεία. Δηλαδή, οι προβλέψεις, οι οποίες, παρότι μπορεί να είναι και λανθασμένες, στην πορεία βγαίνουν αληθινές, καθόσον η ίδια η πρόβλεψη διαμορφώνει την πραγματικότητα που τη δικαιώνει.
Υποτίμηση της νοημοσύνης του κοινού. Το κοινό αντιμετωπίζεται ως ανίκανο για βαθιά κατανόηση και σκέψη. Πρόκειται για μια πατερναλιστική και επικίνδυνη προσέγγιση που καλεί το κοινό να δεχτεί απλώς μηνύματα.
Συναισθηματικός χειρισμός. Το κοινό δεν πείθεται με λογικά επιχειρήματα, αλλά με συναισθηματικά ερεθίσματα. Πρόκειται για μια ύπουλη και σιωπηλή μορφή επιρροής και εξουσίας, που φαίνεται μεν «συναισθηματική», αλλά είναι βαθιά εκμεταλλευτική και ελεγκτική.
- Η στρατηγική της εστίασης στο συναίσθημα όχι στη λογική
Η συναισθηματική προσέγγιση αποτελεί κλασική τεχνική και διαχρονική μέθοδο για την παράκαμψη της λογικής σκέψης και της κριτικής ικανότητας του ατόμου. Μέσω της επίκλησης στο συναίσθημα, ανοίγει ο δρόμος προς το ασυνείδητο, γιατί τα συναισθήματα θολώνουν τη σκέψη και μειώνουν την ικανότητα για ορθολογική κρίση. Με την υποχώρηση της λογικής και την κυριαρχία του συναισθήματος, γίνεται πιο εύκολη η εμφύτευση του φόβου, της ενοχής, των ενστίκτων ή μοτίβων συμπεριφοράς μέσω του ασυνείδητου μηχανισμού.
- Η στρατηγική της διατήρησης του κοινού σε άγνοια
Η στρατηγική στηρίζεται στο να διατηρείται το κοινό σε τέτοιο πνευματικό σκοτάδι και άγνοια, σε χαμηλό επίπεδο ενημέρωσης και σκέψης, ώστε να είναι ανίκανο να αντιληφθεί τα εργαλεία, τις τεχνολογίες, τις μεθοδολογίες και τις διαδικασίες που χρησιμοποιούνται για τον έλεγχό του και την υποδούλωσή του. Η εσκεμμένη και μεθοδική υποβάθμιση του μορφωτικού επιπέδου του πληθυσμού γίνεται σκόπιμα, ώστε το κοινό να μην μπορεί να εντοπίσει ή να αμφισβητήσει τους μηχανισμούς ελέγχου που το περιβάλλουν. «Η ποιότητα της εκπαίδευσης που παρέχεται στις κατώτερες κοινωνικές τάξεις πρέπει να είναι πιο φτωχή, ώστε η τάφρος της άγνοιας που χωρίζει τις κατώτερες τάξεις από τις ανώτερες τάξεις να μη γίνεται αντιληπτή από τις κατώτερες» (Νόαμ Τσόμσκι στο «Όπλα με σιγαστήρα για ήσυχους πολέμους»).
- Η στρατηγική ενθάρρυνσης της μετριότητας
Πρόκειται για την τακτική του να παρουσιάζεται ό,τι είναι ανόητο, φτηνιάρικο και ακαλλιέργητο (π.χ. ριάλιτι και η κουλτούρα του lifestyle) ως «μοδάτο» ή ελκυστικό. Με αυτόν τον τρόπο, η αμορφωσιά και η χυδαιότητα είναι κοινωνικά αποδεκτές ή ακόμη και επιθυμητές, αποθαρρύνοντας την κριτική σκέψη και την πνευματική ωριμότητα.
- Η στρατηγική της αυτοενοχοποίησης
Η στρατηγική αυτή στοχεύει στο να πειστεί το κοινό ότι ευθύνεται αποκλειστικά για τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει. Τα αίτια οφείλονται στις προσωπικές του αδυναμίες, στη διανοητική του ανεπάρκεια, στην έλλειψη προσπάθειας και στους εσφαλμένους χειρισμούς του. Έτσι, δεν στρέφει την αγανάκτησή του προς το κοινωνικό ή οικονομικό σύστημα που πραγματικά παράγει αυτές τις συνθήκες, αλλά απαξιώνει τον εαυτό του, τον κατηγορεί και νιώθει ενοχές. Η αυτοενοχοποίηση οδηγεί στην παθητικότητα, στην αδράνεια και στην έλλειψη προσπάθειας. Το κοινό παραδέχεται ότι τα προβλήματα είναι ατομικά και όχι δομικά. Τελικά, το σύστημα διατηρείται ανέγγιχτο, αξιοποιώντας αυτό το ισχυρό εργαλείο ελέγχου.
- Η στρατηγική της πλήρους γνώσης του κοινού
Η αλματώδης πρόοδος των επιστημών, ιδίως στον τομέα της βιολογίας, της νευροβιολογίας και της εφαρμοσμένης ψυχολογίας, αλλά και της τεχνολογίας, έδωσε στο «σύστημα» τη δυνατότητα μιας εξελιγμένης γνώσης του ανθρώπινου όντος. Πρόκειται για μια γνώση, τεχνική, ακριβής, συστηματική, σε σημείο που το σύστημα να γνωρίζει τον μέσο άνθρωπο καλύτερα απ’ όσο γνωρίζει ο ίδιος τον εαυτό του. Μια νέα μορφή εξουσίας, αόρατη, στοχευμένη και εξαιρετικά αποτελεσματική επιβάλλεται, όχι πλέον μέσω της καταστολής και της βίας. Το κοινό ευάλωτο σε τεχνικές επιρροής, που στοχεύουν στο ασυνείδητο, διαμορφώνει τις επιλογές και τις πεποιθήσεις του, όπου η ελευθερία φαίνεται να διατηρείται, γιατί η χειραγώγηση είναι ανώδυνη, αλλά και γι’ αυτό βαθιά επικίνδυνη. Συνεπώς, το άτομο δεν έχει περιθώριο να δράσει ελεύθερα και συνειδητά, αφού οι μηχανισμοί εξουσίας γνωρίζουν καλύτερα το άτομο απ’ ό,τι το ίδιο τον εαυτό του. Η ελευθερία καταστρατηγείται και η δημοκρατία μετατρέπεται σε σχήμα χωρίς περιεχόμενο.
ΙΙΙ) Μηχανισμοί χειραγώγησης και προπαγάνδας: Σε ελέγχουν και δεν το ξέρεις…
Οι δέκα στρατηγικές χειραγώγησης της κοινής γνώμης, όπως τις περιέγραψε ο Νόαμ Τσόμσκι, μπορούν να εφαρμοστούν σε ένα ευρύ φάσμα τομέων της κοινωνικής, πολιτικής και οικονομικής ζωής. Μια ενδεικτική αναφορά είναι η ακόλουθη.
- Πολιτική – Εξουσία: Προεκλογικές εκστρατείες με εστίαση στο συναίσθημα και στον λαϊκισμό. Δημιουργία κρίσεων και ανάληψη έκτακτων μέτρων. Στη Νομοθεσία με την εφαρμογή αντιλαϊκών μέτρων. Σκοπός, η προώθηση πολιτικών αποφάσεων, η αποτροπή των αντιδράσεων και η εξασφάλιση της συναίνεσης.
- Εκπαίδευση: Απαξίωση της κριτικής σκέψης, στείρα αποστήθιση και τυποποιημένη μάθηση. Συμμόρφωση αντί για καλλιέργεια της ελεύθερης σκέψης. Περιορισμένη πρόσβαση σε υψηλής ποιότητας εκπαίδευση για μεγάλες κοινωνικές ομάδες. Σκοπός, ο περιορισμός της κριτικής σκέψης και η μη αμφισβήτηση της εξουσίας.
- Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης: Προβολή της διασκέδασης, των σκανδάλων και των ασήμαντων θεμάτων, συναισθηματικά φορτισμένες ειδήσεις. Σκοπός, η αποτροπή του κοινού από την ενασχόληση με σοβαρά πολιτικά, κοινωνικά ή και άλλα ουσιαστικά ζητήματα.
- Καταναλωτισμός-Διαφήμιση: Δημιουργία πλασματικών αναγκών. Πρόκληση συναισθήματος ανεπάρκειας. Διαμόρφωση συνείδηση καταναλωτή από την παιδική ηλικία. Σκοπός, η αξία να μετριέται με το «έχειν» και όχι με το «είναι».
- Οικονομία-Εργασία: Απαξίωση εργασιακών δικαιωμάτων Καλλιέργεια ανασφάλειας, λόγω της συνεχούς εργασιακής αβεβαιότητας. Προώθηση του ατομικισμού και της προσωπικής επιβίωσης. Σκοπός, η διάσπαση της κοινωνικής συνοχής και η διατήρηση και ενίσχυση της κυριαρχίας της οικονομικής και πολιτικής ελίτ.
- Τεχνολογία–Ψηφιακή εποχή: Συλλογή προσωπικών πληροφοριών. Αλγόριθμοι επιρροής. Ψηφιακός εθισμός. Σκοπός, η μείωση της αντίστασης του κοινού ως προς τις επιπτώσεις της τεχνολογίας ή της τεχνητής νοημοσύνης.
- IV) Καταληκτικές σκέψεις
Οι στρατηγικές αυτές δεν αποτελούν απλώς θεωρητικές αφαιρέσεις, αλλά λειτουργικά και πρακτικά μέσα άσκησης εξουσίας, που δρουν ως «ήπιοι» μηχανισμοί κοινωνικής επιρροής και ελέγχου. Είτε ο Τσόμσκι συνέταξε τη συγκεκριμένη λίστα είτε όχι, το περιεχόμενό της συνάδει απόλυτα με τον τρόπο διαμόρφωσης και συναίνεσης της κοινής γνώμης. Στρατηγικές που δρουν αθόρυβα και υπόγεια, άρα αδήριτη ανάγκη είναι η αναγνώριση και η αντίσταση σε αυτές. Η χειραγώγηση, τελικά, δεν είναι μόνο αποτέλεσμα επιβολής, αλλά και της επιλογής να παραμένει κανείς ασυνείδητος και αδρανής απέναντί της.
——————————————————————————————-
