Εισαγωγικά
Μια και μιλάμε για κλασικά έργα, καλό θα ήταν, αντί να λέμε πως εμείς σήμερα βλέπουμε το έργο με «μια νέα ματιά», να λέγαμε πως το έργο αν και 2500 χρόνων βλέπεται και σήμερα γιατί το θέμα του του είναι αιώνιο. Η αξία του είναι διαχρονική∙ κι αυτό σημαίνει έργο κλασικό. Αλλιώς δεν θα ήταν ανάγκη να πάρουμε την Ανδρομάχη του Ευριπίδη, αλλά να κάνουμε σύγχρονο ρεπορτάζ για να δείξουμε τι ισχύει σήμερα. Και τι ισχύει σήμερα; Αυτό που ίσχυε πάντα και αυτό το θέμα θίγει ο Ευριπίδης, όχι μόνο με την Ανδρομάχη, αλλά και με τις Τρωάδες και με την Εκάβη και με την τραγικωμική Ελένη και άλλα έργα του.
Δεν ξεχνάμε ποτέ πως το αρχαίο δράμα είναι πολιτικό και κοινωνικό. Στην κωμωδία θίγονται τα τρέχοντα και καθημερινά, στην τραγωδία τα πολιτικά.
Επομένως, δεν ερχόμαστε εμείς σήμερα να δείξουμε στον παππού μας τα αμπέλια του, αλλά δείχνουμε τι καλά είναι τα αμπέλια του παππού κι ας πέρασαν 2500 χρόνια από τότε που τα φύτεψε. Κι αυτός ο παππούς είναι ο γενάρχης του αρχαίου θεάτρου, ο Διόνυσος, θεός της αμπέλου, της αναπαραγωγής και της ζωής που λατρεύεται στην αθηναϊκή δημοκρατία. Οι τρεις μεγάλοι τραγικοί ποιητές είναι πολίτες της Αθήνας, απευθύνονται στο κοινό της Αθήνας που είναι ελεύθεροι πολίτες, το έργο παίζεται στην Αθήνα στις γιορτές του Διόνυσου, έχει θρησκευτική καταγωγή, μυθική μάσκα, αλλά οι συμβολισμοί τους έχουν συγχρονικό και διαχρονικό χαρακτήρα, πολιτικό στόχο, δηλαδή θίγουν καταστάσεις της εποχής που ισχύουν ακόμα σήμερα και πάντα. Το παράδειγμα μόνο αλλάζει.
«Η “Ανδρομάχη” είναι ένα έργο που θίγει θέματα όπως η εξουσία, το φύλο, η ηθική κατάρρευση και οι συνέπειες του πολέμου, με επίκεντρο την Ανδρομάχη, χήρα του Έκτορα, που έχει μετατραπεί σε σκλάβα. Η παράσταση αναδεικνύει την επίκαιρη θεματική του έργου, που αφορά την καταστροφή, τις ατομικές επιλογές και τον αντίκτυπό τους στην κοινωνία». Σωστά τα λέει η σκηνοθέτις της παράστασης Μαρία Πρωτόπαπα, η οποία επιλέγει την Ανδρομάχη, βασιλοκόρη που παντρεύτηκε τον πρώτο των Τρώων, τον Έκτορα, και τώρα, μετά τον θάνατό του, κληρώθηκε για σκλάβα ή σύζυγος του Νεοπτόλεμου, γιου του Αχιλλέα του φονιά του Έκτορα του άντρα της.
Όμως η ζωή συνεχίζεται. Πρέπει να ζήσει γι’ αυτό υπακούει στη μοίρα της. Και τη μοίρα της την ξέρει ήδη όταν την εξέθεσε στον Έκτορα, στην τελευταία τους συνάντηση στις Σκαιές πύλες, πριν εκείνος βγει στη μάχη, και του εξιστόρησε τα δεινά που την περιμένουν αν εκείνος σκοτωθεί (Ιλιάδα Ζ΄, 329-332). Η θέση της χήρας και του ορφανού παιδιού θα είναι τραγική. Όμως ο Έκτορας είναι ήρωας και η αντρική τιμή του επιβάλλει να βγει κι ας σκοτωθεί, αφού κανείς δεν πεθαίνει αν δεν έρθει η ώρα του (στ. 486-487). Και σκοτώθηκε.
Ο Ευριπίδης έγραψε την Ανδρομάχη το 424 π.Χ. σχεδόν μεσούντος του Πελοποννησιακού Πολέμου (431-404 π.Χ.) στη αυλή του βασιλιά Θαρύπα των Μολοσσών, στην αρχαία Πασσαρώνα της Ηπείρου, σημερινό Μεγάλο Γαρδίκι. Όπως είπαμε το αρχαίο δράμα έχει πολιτικό και κοινωνικό χαρακτήρα, επομένως και στην Ανδρομάχη, απροκάλυπτα, αποκαλύπτεται όλη η ασυδοσία και αλαζονεία των νικητών, κυρίως στο πρόσωπο του Μενελάου που δίνει τον λόγο του και δεν τον κρατάει.
Ο πρωτοποριακός, για την εποχή του, Ευριπίδης θίγει θέματα, τα οποία και σήμερα ακόμα θίγονται. Το έργο όμως δεν είναι μόνο πολιτικό και κοινωνικό αλλά και θρησκευτικό και φιλοσοφικό και ερωτικό. Και πατήρ όλων των δεινών ο πόλεμος και τότε και σήμερα και πάντα.
Η Πρωτόποπαππα εστιάζει στη γυναίκα, η οποία αγωνίζεται να επιβιώσει σε ένα κόσμο εχθρικό, γεμάτο προκαταλήψεις, ηθική κατάπτωση, αρχομανία και εξουσία χωρίς έλεος. Οι πρωτεργάτες του πολέμου που ξεκίνησαν για την Τροία για να αποκαταστήσουν την τιμή της Ελλάδας, βιαιοπράγησαν και έχασαν κάθε αίγλη, τιμή και δόξα, όσοι επέζησαν, γιατί τους πολλούς τους έφαγε ο Άδης.
Σχόλια
Συνήθεια του Ευριπίδη είναι να μας δίνει στον Πρόλογο ό,τι θα λέγαμε σήμερα Πρόγραμμα. Έτσι λοιπόν, η Ανδρομάχη μπαίνει στην ορχήστρα και μας εκθέτει την τραγική της μοίρα. Ήρθε πολύφερνη νύφη – με πολλά προικιά – και ζηλευτή στην Τροία, να γίνει γυναίκα του Έκτορα. Ο Έκτορας σκοτώθηκε από τον Αχιλλέα, η Τροία καταστράφηκε, τον γιο της τον Αστυάνακτα το έριξαν οι Αχαιοί από τα τείχη κι αυτή κληρώθηκε σκλάβα στον Νεοπτόλεμο, τον οποίο ακολουθεί στην πατρική του γη. Από τον Νεοπτόλεμο αποκτά έναν γιο, αλλά ο Νεοπτόλεμος είναι παντρεμένος με την Ερμιόνη -κόρη της Ελένης και του Μενελάου- η οποία δεν μπορεί να τεκνοποιήσει. Μεγίστη συμφορά τα χρόνια εκείνα. Κι έτσι η αντιζηλία ανάμεσα στις δυο γυναίκες κάνει την Ερμιόνη ανηλεή διώκτρια της Ανδρομάχης και την Ανδρομάχη διωκόμενη.
Το καταστάλαγμα της Ερμιόνης είναι πως ο άντρας μια γυναίκα πρέπει να έχει, όχι δύο, αν θέλει σωστό το σπιτικό του…
οὐδὲ γὰρ καλὸν/ δυοῖν γυναικοῖν ἄνδρ᾽ ἕν᾽ ἡνίας ἔχειν,/ἀλλ᾽ ἐς μίαν βλέποντες εὐναίαν Κύπριν/ στέργουσιν, ὅστις μὴ κακῶς οἰκεῖν θέλῃ / ἐπίφθονόν τι χρῆμα θηλειῶν ἔφυ /καὶ ξυγγάμοισι δυσμενὲς μάλιστ᾽ ἀεί. (στχ. 177-182). Βεβαίως καλά τα λέει η Ερμιόνη, αλλά πότε ίσχυσαν αυτά; Ιδού, λοιπόν, μια από τις πανάρχαιες αντιλήψεις, που ποτέ δεν εφαρμόστηκε… Η απιστία του συζύγου (πάντα ο σύζυγος απιστούσε), η ατεκνία της γυναίκας (πάντα η γυναίκα φταίει), η ζήλεια που φέρνει μίσος και επιθυμία για εκδίκηση. Οι ζηλιάρες γυναίκες το έχουν στη φύση τους να κατασπαράξουν εκείνη που μοιράζεται τον άντρα τους (πάντα έτσι συμβαίνει) και έτσι φαίνεται πως οι άνθρωπι και9 τα συναισθήματά τους όταν αδικούνται ίδια είναι…..
καὶ μὴν ἴσον γ᾽ ἀνήρ τε καὶ γυνὴ στένει/αδικουμένη πρὸς ἀνδρός (στ. 673-674).
Η παρέμβαση του Πηλέα, παππού του Νεοπτόλεμου, θα σώσει την κατάσταση. Αλλά ο Νεοπτόλεμος θα δολοφονηθεί και η Ανδρομάχη θα κινδυνέψει. Όμως
Ο Δίας αποφασίζει για όλ᾽ αυτά./Και πάψε να λυπάσαι για τους πεθαμένους./Αφού για όλους τους ανθρώπους τέτοια είναι/ των θεών η απόφαση./Κι όλοι χρωστούν ένα θάνατο (1269-1273).
Και ο σοφός χορός κλείνει την τραγωδία με τη κοινή λογική και τη λαϊκή σοφία που είναι σχεδόν η μόνιμη επωδός στα έργα του Ευριπίδη, δίνοντας την ευκαιρία στον από σκηνής φιλόσοφο Ευριπίδη να φιλοσοφεί:
Είναι πολλές οι μορφές/ που μεταχειρίζονται οι θεοί,/ πολλά τα ανέλπιστα / που πραγματώνουν./ Αυτά που περιμένουμε δεν γίνονται,/ και αυτά που δεν προσμένουμε/ βρίσκουν τον τρόπο να τα φέρουνε/ και τέτοιο τέλος έχει κι αυτό το δράμα.
Η παράσταση
Να θυμίσουμε ότι στο αρχαίο δράμα όλοι οι ρόλοι παίζονται από άντρες, όπως και στο ελισαβετιανό. Στην Ανδρομάχη του Ευριπίδη, στην εκδοχή της Πρωτόπαππα, όλοι οι ρόλοι είναι αντρικοί και οι δύο κύριοι γυναικείοι. Η Ανδρομάχη (Αργύρης Ξάφης) είναι αξιοθρήνητη και απροστάτευτη. Αλλά ποια σκέψη οδήγησε ώστε ο πολύ καλός ηθοποιός να υποδυθεί μια πριγκίπισσα της οποίας η εικόνα δεν του ταίριαζε καθόλου; Μάλλον την Τέκμησσα του Αίαντα θύμιζε. Η Ερμιόνη (Τάσος Λέκκας) με το ξυρισμένο κεφάλι και τις πλατιές τις πλάτες – κόρη της ωραίας Ελένης, ας μην το ξεχνάμε- επίσης, είναι αξιοθρήνητη αλλά δεν της φταίει η Ανδρομάχη. Κληρώθηκε στον Νεοπτόλεμο. Το ξυρισμένο κεφάλι δείχνει βάρβαρο άνθρωπο, τιμωρημένο ή πενθούντα. Εδώ ποιος /ποια πενθεί;;;. Ειρήσθω εν παρόδω ότι η Κλυταιμνήστρα, όταν ο Αγαμέμνων επέστρεψε από την Τροία φέρνοντας και την Κασσάνδρα έγκυο μαζί του, τους σκότωσε και τους δυο. Δεν είναι λοιπόν καθόλου πρωτότυπο το ότι και η Ερμιόνη θέλει να κάνει το ίδιο. Να σκοτώσει την ξένη γυναίκα και το παιδί της και να διεκδικήσει τον άντρα της. Η ξένη γυναίκα, η πρόσφυγας, η αντίζηλος είναι πάντα εχθρά της νόμιμης. Αλλά και κάθε ξένος είναι εχθρός. Ο διάλογος Ερμιόνης -Ανδρομάχης έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον γιατί και οι δύο γυναίκες έχουν δίκιο, η καθεμιά από την πλευρά της. Η Ερμιόνη μειονεκτεί γιατί είναι άτεκνη, η Ανδρομάχη γιατί είναι ξένη. Η δυναμική μπαλαντζάρει.
Ο διάλογος Μενελάου-Πηλέα έχει επίσης ενδιαφέρον. Ο Μενέλαος (Γιάννης Νταλιάνης) εμφανίζεται ανηλεής, άδικος, απάνθρωπος, στεγνός ορθολογιστής, κατά κάποιον τρόπο σαν “ναζί”. Είναι η δύναμη της πυγμής… Από την άλλη, ο γέροντας Πηλέας (Δημήτρης Πιατάς) δυοιν βακτηρίαιν χρήται, με δύο βακτηρίες προσέρχεται στην ορχήστρα, δείγμα ηλικίας αλλά και οικονομικής ευημερίας (όπως λέει και ο Λυσίας), είναι η γλώσσα του ανθρωπισμού και της ισορροπίας. Ο ηθοποιός, δικαίως, με την παρουσία του κέρδισε το κοινό. Από τον λόγο του δεν μας διαφεύγει η έντονη κριτική του στα ήθη και έθιμα της Σπάρτης, προβάλλοντας τον πολιτικό και κοινωνικό χαρακτήρα του έργου. Στο τέλος και με τον θάνατο του Νεοπτόλεμου, η Ανδρομάχη θα παντρευτεί τον Έλενο κι έτσι δεν θα χαθεί η ρίζα των Τρώων. Η Θέτις θα μας τα εξηγήσει όλα στον Επίλογο (Στέλλα Γκίκα) και έτσι, με το αντιπεπονθός δίκαιο, θα επέλθει η διαταραχθείσα κοσμική αρμονία …
Στην τραγωδία η «όψις» είναι ό,τι φαίνεται: σκηνικά, κοστούμια, μάσκες που φορούν οι ηθοποιοί. Τα κύρια πρόσωπα τα είδαμε. Και ξαφνικά ξεπετάγεται από τον Χορό ένας, βγάζει τη φανέλα και αρχίζει τα ζογκλερικά (όπως ο Πυλάδης στην Ηλέκτρα του Τάρλοου). Ως γνωστόν τα μέλη του Χορού, είτε ανδρών είτε γυναικών, δρουν ως ένα πρόσωπο και μια φωνή∙ φωνή λαού. Εδώ, τι προς Διόνυσον ;;; το καλογυμνασμένο σώμα; Τι αισθάνθηκε αυτός ο ένας που αποσχίσθηκε από τον κορμό και το έριξε στον ποντιακό χορό (;), θυμήθηκε μήπως τη μακρινή Φρυγία ή την Τροία και συγκινήθηκε;
Η λοξή ματιά με τα διακριτικά της Γάζας ήταν ίσως, η «νέα ματιά» που είπε πως ρίχνει η Πρωτόπαππα στο έργο; Το έργο του Ευριπίδη έχει προκαταβολικά και εξακολουθητικά ρίξει το βέλος της κριτικής του στο μέλλον για τον άνθρωπο που ευτελίζει και εκπορνεύει η ασυδοσία των εκάστοτε ισχυρών. Το κλασικό έργο συνομιλεί με τους αιώνες. Εκείνοι που δεν δεσμεύονται από την ad hoc στιγμή το ένιωσαν πως το έργο του Ευριπίδη χρησιμοποιεί τον μύθο για να μιλήσει για την εποχή του και να στείλει το μήνυμα στο διηνεκές.
Η παράσταση αντιμετώπισε με σεβασμό, τον χώρο, το κείμενο, τους καλλιτέχνες και το κοινό.
Συντελεστές: Η Μαρία Πρωτόπαππα έκανε τη σκηνοθεσία και στους άλλους ρόλους έπαιξαν οι: Αργύρης Ξάφης, Τάσος Λέκκας, Γιάννης Νταλιάνης, Δημήτρης Πιατάς, Στέλλα Γκίκα.
Στον Χορό: Δημήτρης Γεωργιάδης, Νώντας Δαμόπουλος, Δημήτρης Μαμιός, Γιάννης Μάνθος, Κωνσταντίνος Πασσάς και Γιώργος Φασουλάς
Άλλοι συντελεστές: συνεργασία στη Δραματουργική Επεξεργασία Έλενα Τριανταφυλλοπούλου, Καλλιτεχνική Συνεργασία: Ελένη Σπετσιώτη Σκηνικά, Κοστούμια: Εύα Νάθενα, Μουσική: Λόλεκ Φωτισμοί: Σάκης Μπιρμπίλης Κίνηση: Αλέξανδρος Βαρδαξόγλου Φωτογραφίες promo: Μαρίζα Καψαμπέλη.
Ανθούλα Δανιήλ
