Στον χώρο της νεοελληνικής εκδοτικής ισχύει συνήθως το εξής: ειδικοί ή ανειδίκευτοι φιλόλογοι ή και άλλοι μελετητές/ερευνητές παράγουν εκδόσεις, οι οποίες είναι: είτε προσεγμένες, αλλά, στην περιοδικότητά τους, αργοπορημένες· είτε πρόχειρες, αλλά ταχέως εκκολαπτόμενες. Αυτό, βέβαια, είναι λογικό να συμβαίνει, καθώς η φιλολογική έκδοση του έργου ενός λογοτέχνη (και δεν αναφερόμαστε αποκλειστικά στο λογοτεχνικό του έργο, αλλά και σε αυτοτελείς κ.ά. μελέτες του, σε άρθρα και δοκίμιά του, σε σημειώματά του, σε επιστολές του, κτλ.) προϋποθέτει πολύ χρόνο και καθόλου ευκαταφρόνητες θυσίες· και, ειδικά για την έκδοση έργων που εντάσσονται στη νεοελληνική λογοτεχνία και γραμματεία, αξιοποίηση της μεθοδολογίας και των εργαλείων της εκδοτικής επιστήμης. (90 χρόνια ύστερα από το άρθρο «Κριτικαί εκδόσεις νεοελληνικών λογοτεχνημάτων» του Ι. Συκουτρή στη Νέα Εστία, μπορούμε να μιλήσουμε άραγε για την άτυπη παρουσία ενός πρωτοκόλλου που να ρυθμίζει και να καθορίζει τις εκδοτικές αρχές που πρέπει να ακολουθεί ένας φιλολογικός επιμελητής;)
Ο Γ. Ανδρειωμένος, ο οποίος ανακάλυψε πρόσφατα το άγνωστο, εδώ και ενάμιση αιώνα, πρόσωπο του Α. Κάλβου, φαίνεται να εξαιρείται από τον παραπάνω κανόνα, διότι ο συγκεκριμένος νεοελληνιστής παράγει μεν προσεγμένες εκδόσεις (οι πλείστες, μάλιστα, εξ αυτών ογκωδέστατες), αλλά η ταχύτητα της επανεμφάνισής τους είναι εξαιρετικά γρήγορη. Προχωρώντας ένα βήμα παραπέρα, θα προσθέταμε ότι η προσεκτική μελέτη των εκδόσεων αυτών παρέχει τη δυνατότητα στους νεότερους φιλολογικούς επιμελητές να αποκωδικοποιήσουν έναν χρησιμότατο εκδοτικό οδηγό για δικές τους ανάλογες προσπάθειες – έναν οδηγό που θα τους κατευθύνει, αλλά, την ίδια στιγμή, και θα τους προστατεύει από λογής προβλήματα και δυσκολίες.
Το post mortem συναγωγικό βιβλίο του Κ. Ουράνη με τίτλο Δικοί μας και ξένοι: Μελέτες, άρθρα, δοκίμια, πορτραίτα, σημειώματα, σε φιλολογική επιμέλεια του Γ. Ανδρειωμένου, κυκλοφόρησε το 2025 από το Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη και εκτείνεται σε 950 πυκνογραμμένες σελίδες. Ωστόσο, προς ενίσχυση όσων έχουν αναφερθεί προηγουμένως, πρέπει να σημειωθεί ότι οι συγγραφικές παρεμβάσεις του φιλολογικού επιμελητή καταλαμβάνουν 235 σελίδες, δηλ. το 25% του βιβλίου. Συνεπώς, είναι ίσως καιρός η φιλολογία μας να προχωρήσει σε ορισμένες αναθεωρήσεις ως προς τον τρόπο καταγραφής ή και βιβλιογράφησης τέτοιων εκδόσεων. Στην προκειμένη περίπτωση, για παράδειγμα, η καταχώριση θα μπορούσε να γίνει ως εξής: Γ. Ανδρειωμένος, Κώστας Ουράνης, Δικοί μας και ξένοι: Μελέτες… κτλ.· αντί του απαξιωτικού, κατά τη γνώμη μας, ή εξομοιωτικού με χρηστικές επιμέλειες: Κώστας Ουράνης, Δικοί μας και ξένοι: Μελέτες…, επιμ. Γ. Ανδρειωμένος, Αθήνα, κτλ.
Ο ευρυμαθής κωνσταντινουπολίτης ποιητής, πεζογράφος, μεταφραστής, κριτικός λογοτεχνίας, δημοσιογράφος, αρθρογράφος και δοκιμιογράφος Κ. Ουράνης (1890-1953), σύζυγος της Ελένης Νεγρεπόντη-Ουράνη (γνωστότερης, ασφαλώς, με το ψευδώνυμο Άλκης Θρύλος), ανέπτυξε πολυειδή, πολυσχιδή και πολυθεματική συγγραφική δράση. Στον παρόντα τόμο δημοσιεύονται εκτενέστερα και βραχύτερα κείμενά του που αφορούν τη νεοελληνική και την παγκόσμια λογοτεχνία/γραμματεία. Από τη νεοελληνική λογοτεχνία και γραμματεία ο Κ. Ουράνης εστιάζει κυρίως στους Α. Παράσχο και Κ. Π. Καβάφη, καθώς και στους Ζαν Μορεάς (Ιωάννη Παπαδιαμαντόπουλο), Μ. Μαλακάση, Κ. Χατζόπουλο, Ι. Γρυπάρη, Λ. Πορφύρα, Γρ. Ξενόπουλο, Π. Νιρβάνα, Κ. Καρυωτάκη, Μ. Πολυδούρη κ.ά., στην πνευματική κίνηση της Αλεξάνδρειας, σε δελφικές γιορτές, σε διευθυντές περιοδικών, σε κριτικογραφικά σημειώματα, ενώ από την παγκόσμια (Αίγυπτο και Αμερική), με επικέντρωση στην ευρωπαϊκή (Γαλλία, Πορτογαλία, Αγγλία, Γερμανία, Ιταλία), στους Κ. Μπωντλαίρ, Σατωμπριάν, λόρδο Μπάιρον, Α. Νόμπρε, Α. Ζιλ, Β. Βικτορίνο, Φ. Λεμπέγκ, Βολταίρο, Α. Ρεμπώ, Π. Βαλερύ, Ο. Ουάιλτ, Ρ. Κίπλιγκ, Πόε, Ρ. Μ. Ρίλκε, Α. Ρασίμ, καθώς και σε σκέψεις, π.χ., για τη σχέση των γραμμάτων με τη διπλωματία, τον φιλελληνισμό, την ελληνική φιλοξενία, και ορισμένες εξωλογοτεχνικές – άλλες γνωστές και άλλες λιγότερο γνωστές – προσωπικότητες, κτλ.
Τα κείμενα του Κ. Ουράνη ξεχωρίζουν για την αφηγηματική και περιγραφική τους δεινότητα, κάτι που σημαίνει ότι ο αναγνώστης δεν κουράζεται όταν τα διαβάζει. Η κριτική του διάθεση, είτε είναι θετική είτε αρνητική/στηλιτευτική, εμφορείται συνήθως από ιμπρεσιονιστικά χαρακτηριστικά, όπου το συναίσθημα διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο. Περαιτέρω, ο λόγος του διέπεται συχνά από βιωματικό, κάποτε και λογοτεχνικό, τόνο, ενώ σε αρκετές περιπτώσεις η χρήση μη αναμενόμενων παρομοιώσεων ή και παραλληλισμών καθιστά προσφορότερη τη διαδικασία μετάδοσης πληροφοριών. Για παράδειγμα, γράφοντας για τη συνάντησή του με τον Κ. Π. Καβάφη, και, πιο συγκεκριμένα, για τον τόνο της φωνής του σημαντικού αυτού ποιητή, αναφέρει ότι ο Αλεξανδρινός «μιλούσε αργά, σα να υπαγόρευε, με απηχήσεις βαρειές και μπάσες, αλλά και με οξείες μαζί παρατονίες. Είταν μια φωνή που θύμιζε τη φωνή εφήβων, στην οποία διασταυρώνονται το παιδί που έπαυσαν να είναι και ο άντρας που παν να γίνουν» («Ο σεξουαλισμός του Καβάφη», σ. 174)· ενώ αλλού, σε μια προσπάθειά του να υποστηρίξει ότι ο Βολταίρος υπήρξε η κορυφαία πνευματική φυσιογνωμία της εποχής του στην Ευρώπη, γράφει: «Τί είναι, λοιπόν, αυτό που ξεχώρισε έτσι τον Βολταίρο; Θα μπορούσα να το συνοψίσω σε μια φράση: το γεγονός ότι υπήρξε για την εποχή του ό,τι είναι για τη δική μας… η ατομική βόμβα», με το σκεπτικό ότι τα συστατικά της ατομικής βόμβας βρίσκονται στο σύνολο του έργου του, προκειμένου ο Βολταίρος «να διαπραγματευθεί, να ανακινήσει, να υποστηρίξει και να πολεμήσει ένα σωρό ζητήματα που ανάγονται στη σφαίρα των ιδεών, της πολιτικής, της κοινωνίας και της θρησκείας» («Ο Βολταίρος», σ. 533). Τα δύο αυτά παραδείγματα επιρρωνύουν και την άποψη του φιλολογικού επιμελητή, σύμφωνα με τον οποίο ο λόγος του Κ. Ουράνη είναι και γλαφυρός (σ. 7).
Σχετικά με την κατάταξη των κειμένων, στο προλογικό εκδοτικό σημείωμά του (σσ. 7-8) ο Γ. Ανδρειωμένος, μεταξύ άλλων, αναφέρει ότι στην έκδοση αυτή έχει ακολουθηθεί η πρακτική που εφάρμοσε ο Άλκης Θρύλος στην παλιότερη τρίτομη έκδοση που τιτλοφορείται Δικοί μας και ξένοι (1954-1956). Οι παρεμβάσεις του αθηναίου φιλολογικού επιμελητή αφορούν τη διόρθωση τυπογραφικών σφαλμάτων και ορισμένων χρονολογιών, την αντιβολή των πρώτων δημοσιευμάτων με τα κείμενα που εξέδωσε ο Άλκης Θρύλος, την πρόταξη των αυτοτελών μελετών του Κ. Ουράνη για τον Α. Παράσχο και τον Κ. Μπωντλαίρ, και την τοποθέτηση σε δύο ξεχωριστά μέρη των ελλήνων και ξένων συγγραφέων, διανοουμένων και πολιτικών που είχαν απασχολήσει τον συγγραφέα. Επιπρόσθετα, ο Γ. Ανδρειωμένος συνέταξε Υπόμνημα, Ευρετήριο, Πίνακα Λέξεων και Φράσεων, καθώς και Χρονολογικό Πίνακα των πρώτων δημοσιεύσεων του Κ. Ουράνη.
Στο Υπόμνημα (σσ. 699-738) καταγράφονται ανά κείμενο οι προηγούμενες (ανα)δημοσιεύσεις, οι πιο σημαντικές αλλαγές που προέκυψαν από τη σύγκριση των παραδεδομένων δημοσιεύσεων, πληροφορίες για την ορθογραφία, τη στίξη, το λεξιλόγιο κτλ., και οι διάφορες διορθώσεις του φιλολογικού επιμελητή. Αξίζει να σημειωθεί η παρατήρηση του Γ. Ανδρειωμένου ότι στο τρίτομο έργο που επιμελήθηκε ο Άλκης Θρύλος έχει γίνει επεξεργασία των κειμένων, «δίχως, ωστόσο, να αλλάζει η ουσία και η στόχευση των γραφομένων» (σ. 701).
Στο εκτενέστατο Ευρετήριο (σσ. 741-840) λημματογραφούνται όσα πρόσωπα, τοπωνύμια, τίτλοι έργων και άλλοι κύριοι όροι παραδίδονται στα κείμενα του Κ. Ουράνη, ενώ σε αρκετά λήμματα, σε όρθιες αγκύλες, επιτάσσονται επεξηγηματικά σχόλια. Είναι σαφές ότι τα σχόλια αυτά, καίτοι εξαιρετικά χρονοβόρα κατά την ετοιμασία τους, βοηθούν ποικιλοτρόπως τον αναγνώστη. Ακολουθεί ένα απτό παράδειγμα:
Αβέρωφ, αθηναϊκό εστιατόριο [ευρισκόμενο στην οδό Σταδίου, απέναντι από την Παλαιά Βουλή και ιδρυμένο από τον Μιχαήλ Λέκκο· παράρτημά του λειτούργησε στους Δελφούς, κατά τις Δελφικές γιορτές που οργάνωσε το ζεύγος Σικελιανού]· σσ. 252, 255.
Τέλος, στον επίσης εκτενέστατο Πίνακα Λέξεων και Φράσεων (σσ. 841-929) καταχωρίζονται οι ιδιωματικοί τύποι που απαντούν στα κείμενα του Κ. Ουράνη, καθώς και οι ξενόγλωσσες λέξεις και τα ξενόγλωσσα παραθέματα με τις μεταφράσεις τους. Για τις μεστές ερμηνείες των λέξεων και των φράσεων, οι οποίες καλό θα ήταν να αξιοποιηθούν από όσους προγραμματίζουν νέες εκδόσεις λεξικών της νεοελληνικής κοινής, χρησιμοποιήθηκαν έντυπα και διαδικτυακά λεξικά, αλλά λήφθηκαν υπόψη και τα κειμενικά συμφραζόμενα. Παρατίθενται δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα:
αθύρματα, τα: παιχνίδια, στολίδια, κοσμήματα – εδώ μάλλον σημαίνει παίγνια / υποχείρια ερωτικών καταστάσεων, ανδρείκελα, μαριονέτες ή αγαλματίδια· σ. 105.
μήλο της έριδας: για κάποιον ή κάτι που διαφιλονικείται, διεκδικείται ή διαμφισβητείται – πρβλ. τον σχετικό μύθο της αρχαιότητας, σύμφωνα με τον οποίο ο Πάρης έδωσε το μήλο με την επιγραφή «τη καλλίστη» στην Αφροδίτη, η οποία του έταξε σαν αντάλλαγμα την Ωραία Ελένη· σ. 624.
Κλείνοντας τη σύντομη αυτή παρουσίαση, και επιστρέφοντας στο σημείο από όπου έχουμε ξεκινήσει, πρέπει να αναφερθεί ότι το έργο του χαλκέντερου Γ. Ανδρειωμένου ως φιλολογικού επιμελητή/εκδότη είναι από κάθε άποψη εντυπωσιακό και επαινετέο. Οι δύο τελευταίες εκδόσεις που έχει επιμεληθεί (η παρούσα, αλλά και ο τ. 19 των πρόσφατων παλαμικών Απάντων) ανοίγουν νέους δρόμους στη νεοελληνική εκδοτική και αποτελούν ασφαλείς καθοδηγητικές πυξίδες για ανάλογες εκδοτικές δοκιμές. Ας μην ξεχνούμε, άλλωστε, ότι τέτοιες εκδόσεις, οι οποίες, ουσιαστικά, ανασύρουν από τη λήθη ψηφίδες που, ενωμένες πια, συγκροτούν το συγγραφικό προφίλ ενός πνευματικού ανθρώπου, διευκολύνουν αφάνταστα τους μελετητές, καθώς αυτοί έχουν ενώπιόν τους την πρώτη ύλη, έτσι ώστε, απερίσπαστοι, να προχωρήσουν σε δικές τους φιλολογικές ή και άλλες αναζητήσεις.
Dr. Κυριάκος Ιωάννου
Βιογραφικό
Ο Κυριάκος Ιωάννου είναι Διδάκτορας Νεοελληνικής Φιλολογίας του Π.Π.Θ., διδάσκων στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και Πελοποννήσου και Πρόεδρος του Ομίλου Λογοτεχνίας και Κριτικής στην Κύπρο. Είναι επίσης υπεύθυνος έκδοσης του περιοδικού “Κυπριακή Εστία” και επικεντρωμένος σε έρευνες για την ελλαδική και κυπριακή και λογοτεχνία, ιδίως για το έργο του Βασίλη Μιχαηλίδη.
