Φιλοσοφώντας με αφορμή μια βιβλιοπαρουσίαση

 

Η Χριστίνα Κούρφαλη, σε αυτό το βιβλίο της, επιχειρεί να απαντήσει στο οντολογικό και συνακόλουθα ανθρωπολογικό ερώτημα προτείνοντας μια θεωρία και  μια μέθοδο για μια ζωή με πληρότητα, σκοπό, νόημα και θάρρος για την αντιμετώπιση των προβλημάτων της ζωής, της φθοράς και του θανάτου.

«Δεν έχει σημασία η διάρκεια των σπουδών, αλλά το αν και πότε θα πάρει κανείς την απόφαση να αλλάξει συμπεριφορά και να αρχίσει την άσκηση. Ξέρεις, Μάξιμε, εδώ δεν είμαστε για να μάθουμε να κερδίζουμε τα δικαστήρια· είμαστε για να κερδίζουμε τη ζωή μας…», αναφέρει δηλώνοντας αφετηριακά τον σκοπό της φιλοσοφικής αναζήτησης.

Διαμορφώνει μια πρόταση που αφορά το σύνολο του πολιτισμού, την οικονομική, κοινωνική και πολιτική οργάνωση της ζωής, που εδράζεται στην φιλοσοφική θεώρηση του κόσμου. Το ζήτημα της εκμετάλλευσης του ανθρώπου από άνθρωπο, η θέση της γυναίκας, των παιδιών, η στάση μας απέναντι στους ευάλωτους, τον πλούτο και την πολυτέλεια, η εξουσία, οι κοινωνικές και ταξικές διακρίσεις, εξετάζονται από την συγγραφέα.

Σημείο εκκίνησης παραμένει το πρόσωπο, το οποίο υπάρχει σε σχέση και αναφορά με τους άλλους και καλείται να δημιουργήσει τον εαυτό του και να διαμορφώσει την πολιτισμική πραγματικότητα. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι δίνει ένα νέο, επίκαιρο σχήμα και μορφή στη φιλοσοφική παράδοση που έχει τις απαρχές της στη επική ποίηση, και το θάρρος του Σωκράτη απέναντι στο θάνατο. Πρόκειται για τη δημοκρατική ιδέα του θάρρους, που θεμελιώνεται στη λογική σε αντίθεση με την αριστοκρατική ιδέα που βασίζεται στην στρατιωτική ανδρεία.

Η Γνώση και η Σοφία οδηγούν στις αρμονικές σχέσεις με τον εαυτό και τους άλλους καθώς βέβαια η στωική φιλοσοφία καλεί τον άνθρωπο να υπάρξει ως πολίτης και να εμπλακεί στα ζητήματα της πόλης με δεδομένο ότι η αρετή πραγματώνεται μέσα στην πόλη.

Η Χριστίνα Κούρφαλη γράφει με ένα τρόπο προσωπικό και απευθύνεται με αμεσότητα στον αναγνώστη. Βρίσκεται σε ένα διάλογο μαζί του, καθώς μέσα από τα ερμηνευτικά σχόλια καλεί τον αναγνώστη να συμμετέχει στη χαρά και την ωφέλεια της μελέτης της στωικής φιλοσοφίας.

Το βιβλίο χαρακτηρίζεται και ως εγχειρίδιο αυτοβοήθειας. Ωστόσο, θα πρέπει να διευκρινίσουμε, ότι δεν πρόκειται για ένα βιβλίο με εύπεπτες οδηγίες χρήσης του τύπου «κάν΄ το μόνος σου», αλλά ένα βιβλίο φιλοσοφικού προβληματισμού, που προσκαλεί τον αναγνώστη σε μια προσωπική εμπλοκή μαζί του με στόχο να τον διευκολύνει «να μάθει πώς να μαθαίνει», προκειμένου να γίνει ικανός να διακρίνει το καλό και το κακό, και να ανταποκρίνεται κατάλληλα σε κάθε περίσταση.

Η Χριστίνα Κούρφαλη από την αρχή δηλώνει τη σχέση της με τη στωική φιλοσοφία και εξηγεί τον σκοπό της συγγραφής του βιβλίου, που δεν είναι άλλος παρά η επιθυμία να μοιραστεί τη Σοφία της στωικής διδασκαλίας καθώς σύμφωνα με τα λόγια του Σενέκα « … όσο πιο πολλά είναι τα πρόσωπα με τα οποία θα τη μοιράζεσαι τόσο πιο μεγάλη θα γίνει. Αυτοί θα σου ανοίξουν το δρόμο της αθανασίας…». Και συνεχίζει με τρόπο προσωπικό: «Δεν ευελπιστώ να κερδίσω την αθανασία από το εγχείρημα αυτό, αλλά είμαι βέβαιη ότι η εσωτερική μου δύναμη και η ψυχική μου αντοχή θα κερδίσουν σε ύψος…. ποιος δεν θα επέλεγε να εργαστεί για μια οικογένεια που τον αγκαλιάζει γι’ αυτό που είναι, που του δείχνει πάντα αγάπη και κατανόηση, που τον στέλνει δυνατό στη ζωή, για να τη ζήσει σε κάθε εκδοχή της;» (σ. 10).

 Και συνεχίζει εξηγώντας το λόγο για οποίο επιλέγει να μιλήσει για την φιλοσοφία του Επίκτητου (55-135). « Διαβάζοντας, … έχω μαγευτεί, έχω κλάψει, έχω γελάσει, αλλά κυρίως έχω δει τη ζωή με άλλα μάτια. Το σίγουρο είναι ότι έχω κερδίσει δύναμη για να παλεύω προβλήματα και καταστάσεις στη ζωή μου που έρχονται, χωρίς να με ρωτήσουν αν τις θέλω και αν τις αντέχω. Έχω κρατημένα τα λόγια του δασκάλου στο μυαλό μου και τα ακούω όποτε τα χρειάζομαι για να πηγαίνω μπροστά… θαυμάζω τον Επίκτητο, γιατί, αν και δούλος, υπήρξε ελεύθερος… γιατί έζησε με αρετή, όπως ακριβώς ήθελε. Έτσι, θέλω να ζήσω και εγώ» (σ.11), θυμίζοντας μας τα λόγια του Περίανδρου «Μελέτη το παν» αλλά και ενός άλλου σοφού, του Κομφούκιου, ο οποίος ξεκινά τη διδασκαλία του με τα λόγια: «Μελετάς και τη κατάλληλη στιγμή ξεδιπλώνεις ότι έμαθες, δεν είναι αυτό χαρά; Από τόπους μακρινούς φτάνουν οι φίλοι σου, δεν είναι αυτό ικανοποίηση;».

Το βιβλίο γράφεται σε μια εποχή, στην οποία πολλοί μελετητές βρίσκουν ομοιότητες με την ελληνιστική. Στη διάρκεια της ελληνιστικής περιόδου, η μετάβαση από την πόλη-κράτος, στις μεγάλες μοναρχίες συνέβαλε στη μεταβολή των κοινωνικών και οικονομικών παραμέτρων της ζωής, ενώ ταυτόχρονα δημιούργησε ένα νέο τύπο πολίτη που αναζητούσε το αίσθημα της ταυτότητας εντός του νέου κόσμου. Η φιλοσοφία την περίοδο αυτή, παρέχει στον πολίτη ένα αίσθημα ασφάλειας και βεβαιότητας για το νόημα της ζωής.[1]

Στις μέρες μας η αποδυνάμωση του έθνους κράτους, η υπαγωγή σε απρόσωπους θεσμούς, η παγκοσμιοποίηση ως μια επιτάχυνση της κίνησης στο χώρο και στο χρόνο, η χρήση των νέων τεχνολογιών, η ιδέα του μετανθρωπισμού, δημιουργούν ένα νέο περιβάλλον με παγκόσμια χαρακτηριστικά εντός του οποίου ο άνθρωπος καλείται εκ νέου να αναρωτηθεί για την θέση του μέσα στον κόσμο και τις σχέσεις του με τους άλλους. Η εποχή μας, η οποία χαρακτηρίζεται εποχή αγωνίας καθώς χαρακτηρίζεται από την έλλειψη νοήματος.

Ο τίτλος του βιβλίου, «Ποιος θέλεις να είσαι;», μας εισάγει στην προβληματική του βιβλίου, η οποία οργανώνεται γύρω από το ανθρωπολογικό ερώτημα. Το ερώτημα «Ποιος θέλεις να είσαι», συνδέεται με το ερώτημα «ποιος είναι ο άνθρωπος», και συνακόλουθα, με το ερώτημα της ηθικής φιλοσοφίας, όπως τέθηκε από τον Κάντ, ως α) Τι μπορώ να γνωρίζω, β) τι οφείλω να πράττω, γ) τι μου επιτρέπεται να ελπίζω, δ) τι είναι ο άνθρωπος; Γύρω από το ανθρωπολογικό ερώτημα διαμορφώνεται η φιλοσοφική σκέψη και η φιλοσοφική ανθρωπολογία, η οποία αποκτά έναν έντονο βιωματικό και πρακτικό χαρακτήρα γίνεται οδοδείκτης για την επιτέλεση και την πραγμάτωση του σκοπού της ζωής. [2]

Όπως αναφέρει και η ίδια: «Η φιλοσοφία στη στωική φιλοσοφία, στοχεύει στην αυτογνωσία και στην πραγμάτωση της αρετής».

Από τις πρώτες σελίδες η συγγραφέας, με την αφιέρωση του βιβλίου, στις εγγονές της («για να μη βαδίζουν κουτουλού») και τη φράση του Επίκτητου («αρκεί η ψυχή να το θελήσει και διορθώθηκε»), μας εισάγει στη σχέση της φιλοσοφίας με την πραγματικότητα του ανθρώπου, αναδεικνύοντας τον ρόλο της φιλοσοφίας στη ζωή του ανθρώπου, που δεν είναι άλλος από την διαμόρφωση της συνείδησης, την ενδυνάμωση του εαυτού και του θάρρους του υπάρχειν, ώστε ο άνθρωπος να είναι σε θέση να αντιμετωπίσει τις αντιξοότητες της ζωής και να γίνει ενάρετος κατακτώντας την ευδαιμονία.

Η συγγραφέας, από την αρχή του έργου επισημαίνει ότι η φιλοσοφία σημαίνει να ερωτά κανείς για τα ασυνήθιστα και αποκαλύπτει τις προκαταλήψεις του κοινού νου, που έχουν ως αποτέλεσμα, ο κοινός άνθρωπος να στρέφεται ενάντια στο φιλοσοφικό στοχασμό και τις κοροϊδίες που απευθύνονται στον άνθρωπο ο οποίος θέτει τα ερωτήματα, με στόχο να γνωρίσει τον εαυτό του, καθώς αισθάνεται να απειλείται τη στιγμή που αποκαλύπτονται η άγνοια και τα γνωστικά λάθη του.

Η φιλοσοφία είναι το ιδιάζον χαρακτηριστικό του ανθρώπου, ο οποίος διαθέτει εκ φύσεως την αγάπη της σοφίας, της αναζήτησης και του θαυμασμού, και σηματοδοτεί την έξοδο του ανθρώπου το γεγονός του ανερμάτιστου και του τυχαίου της ύπαρξης μας. Η φιλοσοφία μάς επιτρέπει να διαμορφώσουμε λόγους ζωής και νοήματος. Η ουσία της ανθρώπινης ύπαρξης βρίσκεται στην κατανόηση αυτού που είναι, μαζί με την προσπάθεια να γίνει αυτό που δεν είναι ακόμα. Η αλήθεια στην προοπτική αυτή γίνεται κατανοητή ως έξοδος από τη λήθη. Η ουσία του ανθρώπου ορίζεται σε σχέση με το ερώτημα «Ποιος είμαι;» Καθώς ο άνθρωπος είναι αυτός που θέτει το ερώτημα. Ο Πίνδαρος αναφέρει «Είθε να μαθαίνεις να γίνεσαι αυτός που είσαι».

Η ηθική εξύψωση πραγματοποιείται μέσα από την αναγνώριση του αγαθού, όχι από την άποψη του ηθικώς ορθού ή λανθασμένου, ως κανόνων συμπεριφοράς, αλλά ως εναρμόνιση με το ήθος, με τον τρόπο της ύπαρξης. Το ήθος του ανθρώπου είναι ο Θεός του. Πρόκειται για μια κίνηση εξόδου από τη συνηθισμένη ύπαρξη και ένα πέρασμα στην αναστοχασμένη ύπαρξη.

Το ερώτημα «Ποιος θέλεις να είσαι;», μας εισάγει αφετηριακά στο ερώτημα για τον άνθρωπο και την ουσία του, ενώ υποδηλώνει πρωταρχικά ότι ο εαυτός και ο χαρακτήρας μας δεν είναι μια στατική και αναλλοίωτη πραγματικότητα, αλλά διαμορφώνεται δυναμικά σε σχέση με τα ερεθίσματα και τον τρόπο της διαχείρισης τους. Ο άνθρωπος πρωταρχικά είναι ελεύθερος και έχει ως στόχο και σκοπό σύμφωνο με τη φύση του την κατάκτηση της αρετής.

 

Θα λέγαμε λοιπόν, ότι η συγγραφέας από τη μια πλευρά μελετά τον άνθρωπο στην οντική και ψυχολογική του  φανέρωση, ενώ ταυτόχρονα θέτει ένα οντολογικό θεμέλιο επιχειρώντας να απαντήσει στο ερώτημα για τον άνθρωπο και την ύπαρξη του στον κόσμο. Ο άνθρωπος ως πρόσωπο, υπάρχει σε σχέση και αναφορά με τους άλλους ανθρώπους αλλά και μια καθολική πραγματικότητα, η οποία τον υπερβαίνει. Το ερώτημα για τον άνθρωπο, συνδέεται με το ερώτημα για το καταγωγικό στοιχείο της ύπαρξης του και συνακόλουθα του σκοπού και του νοήματος της ζωής.

«Γνωρίζω τον εαυτό μου δεν σημαίνει απλώς αναγνωρίζω τις δυνατότητες και τις ιδιαιτερότητες μου αλλά εντάσσω τον εαυτό μου στο Όλον και κατανοώ τη σχέση μαζί του». (σ. 87)

Οι προτάσεις της στωικής φιλοσοφίας ερμηνεύονται από την συγγραφέα, διαμορφώνοντας μια σύγχρονη και ταυτόχρονα διαχρονική απάντηση στο αιώνιο ερώτημα για την φύση των όντων. Ο άνθρωπος είναι σύνθεση απείρου και πεπερασμένου, θεϊκού και υλικού στοιχείου. Η ουσία του ανθρώπου, αυτό δηλαδή που πραγματικά είναι ο άνθρωπος, βρίσκεται στην προαίρεση του, η οποία αποτελεί, το θεϊκό στοιχείο της ύπαρξης του και το οντολογικό του θεμέλιο. Από την άποψη αυτή, το ερώτημα «Ποιος θέλεις να είσαι;» υποβάλλει τη θέση, ότι ο εαυτός δεν είναι εξαρχής ενιαίος, αδιαίρετος και δεδομένος, αλλά διαμορφώνεται με μια απόφαση και πράξη που προέρχεται από την βούληση του ανθρώπου. Με άλλα λόγια, θα μπορούσαμε να πούμε, να ζητάς την αλήθεια για χάρη της αλήθειας και να θυμάσαι ότι ο εαυτός δεν υπάρχει.[3]

Η προαίρεση αναφέρεται στην ικανότητα του ανθρώπου να διακρίνει το περιεχόμενο των αισθήσεων και των αναπαραστάσεων που δημιουργούνται από την σχέση με την εμπειρική πραγματικότητα και να αποφασίζει για το πώς θα πράξει. Ωστόσο, η προαίρεση δεν εξαντλείται στην απλή δυνατότητα της επιλογής, αλλά συνδέεται με την πραγμάτωση του σκοπού της ζωής, ο οποίος αναφέρεται στην κατάκτηση της αρετής και της ευδαιμονίας. Ο άνθρωπος καλείται να ζήσει σύμφωνα με τη φύση του, και να κινηθεί προς την πραγμάτωση του σκοπού και της αιτίας της ύπαρξης του. Στη στωική φιλοσοφία η

Φύση ως γενεσιουργός δύναμη ταυτίζεται με το Αγαθό, και ο άνθρωπος καλείται να κατακτήσει την αρετή που οδηγεί στην ευδαιμονία. Από τη σκοπιά αυτή, ο άνθρωπος, ο οποίος τείνει προς την τελείωση και την ολοκλήρωση του, καλείται να διαμορφώσει κριτήρια με τα οποία θα διακρίνει το καλό και το κακό και θα καθορίσει την πράξη του, καθώς η πράξη είναι αυτή που καθιστά τον άνθρωπο ενάρετο. Η κατάκτηση της αρετής και εν τέλει της ευδαιμονίας αποτελούν τον σκοπό της ζωής του ανθρώπου. Ο άνθρωπος υπάρχει ως πρόσωπο, καθώς βρίσκεται σε σχέση και αναφορά με τον εαυτό του, τους άλλους και το υπερβατικό στοιχείο.

Τα όντα πραγματώνουν τον σκοπό της ύπαρξης τους που ταυτίζεται με το Αγαθό καθώς υπερβαίνουν την αρνητικότητα που συναντούν στην υλική επιφάνεια της ζωής. Η Φύση στη στωική φιλοσοφία είναι αγαθή και διέπεται από τις αρχές του Λόγου, ενώ ταυτόχρονα ο άνθρωπος εντάσσεται σε μια καθολική πραγματικότητα μέρος της οποίας αποτελεί. Η μοναδικότητα και η ιδιαιτερότητα του κάθε ανθρώπου, πραγματώνονται καθώς εξασκείται η ελεύθερη βούληση, και ο άνθρωπος εξέρχεται από την συνηθισμένη εμπειρική πραγματικότητα καθώς κάθε στιγμή είναι νέα και διαμορφώνεται ο εαυτός και ο κόσμος δια της αποφάσεως. Ο άνθρωπος έτσι, δίνει νόημα και σκοπό που δεν είναι άλλος από την συμμετοχή του στην πραγμάτωση του αγαθού της καθολικής πραγματικότητας εντός της οποίας είναι ενταγμένος, ενώ ο ίδιος ως πρόσωπο, την ίδια στιγμή πραγματώνει τον σκοπό της ύπαρξης του. Η φυσική πραγματικότητα υπάρχει ως κόσμος ως κόσμημα το οποίο διέπεται από τις αρχές της αρμονίας και του κάλλους εντός του οποίου εντάσσεται και η ανθρώπινη ύπαρξη.

Με τον τρόπο αυτό, ο άνθρωπος γίνεται δημιουργός του εαυτού του, και του κόσμου, και ο εαυτός και η εμπειρική πραγματικότητα γίνονται αντιληπτά ως ένα έργο που διαμορφώνεται από τη δημιουργική δύναμη του ανθρώπου. Στην προοπτική αυτή, θα λέγαμε ότι κάθε στιγμή είναι μοναδική και βιώνεται ως τέτοια, από το άνθρωπο που τοποθετείται στη θέση αυτή της ελευθερίας και καλείται να αποφασίσει με την ελεύθερη προαίρεση του. Ο άνθρωπος υπάρχει ως πρόσωπο, καθώς πραγματώνει την ιδιαιτερότητα και την μοναδικότητα του την ίδια στιγμή που εντάσσεται σε μια καθολική πραγματικότητα εντός της οποίας και βρίσκεται. Η προαίρεση του είναι το οντολογικό του θεμέλιο, καθώς ταυτίζεται με τον αυθεντικό εαυτό.[4]

Το οντολογικό θεμέλιο και το ιδιάζον χαρακτηριστικό του ανθρώπου είναι η λογική του ικανότητα, και η προαίρεση του ως δυνατότητα ελευθερίας διαχείρισης των εσωτερικών του εντυπώσεων. Σκοπός του ανθρώπου είναι η κατάκτηση της αρετής και της ευδαιμονίας που πραγματώνονται όταν ο άνθρωπος ζει κατά τη Φύση και σύμφωνα με το Λόγο και την Ειμαρμένη που διέπει την καθολική πραγματικότητα.

Ήδη από τις πρώτες σελίδες του έργου, παρουσιάζεται το ανθρωπολογικό ιδεώδες του Σοφού, ο οποίος ατάραχος και συνδεδεμένος με τη δύναμη της ψυχής του, ως απόρροια της φιλοσοφικής μελέτης και άσκησης, σε αντίθεση με τον νέο, ο οποίος χαμένος και αρνούμενος να συμβιβαστεί με μια προδιαγεγραμμένη ζωή, οργανωμένη γύρω από το χρήμα και την εξουσία, αναζητά στις ηδονές να αισθανθεί και να αντλήσει ικανοποίηση.

Ωστόσο, ο ίδιος δηλώνει εξαρχής, ότι άγεται και φέρεται από τις επιθυμίες των άλλων, δίχως ο ίδιος να γνωρίζει ούτε ποιος είναι ο εαυτός του, ούτε τι να πράξει με αυτόν. Η ασωτία στην προοπτική αυτή αποτελεί μια αναζήτηση συγκινήσεων που δεν είναι δυνατόν να βιωθούν τη στιγμή που βρίσκεται στο κενό.

Στη φιλοσοφική σχολή, που διαφέρει από κάθε άλλη σύμφωνα με την αφήγηση της συγγραφέως, ο δάσκαλος με μια ζωή λιτή, στον αντίποδα του πλούτου και της εύκολης ζωής, διδάσκει την σωφροσύνη, την εγκράτεια, την δικαιοσύνη, την ανδρεία, την ελευθερία και την ευθύνη, που οδηγούν στην κατάκτηση της αρετής και της ευδαιμονίας που είναι ο τελικός σκοπός του ανθρώπου. Ο σκοπός του ανθρώπου, ο οποίος είναι σύμφωνος με τη φύση του ανθρώπου, κατά τον Αριστοτέλη, καθώς όλα τα όντα τείνουν προς το Αγαθό, είναι η κατάκτηση της ευδαιμονίας, η οποία πραγματώνεται στο τέλος του βίου. Ταυτόχρονα, ο άνθρωπος καθώς εντάσσεται στην καθολική και κοσμική πραγματικότητα συμβάλλει με τις προσωπικές του αποφάσεις στη διαμόρφωση του Αγαθού εντός της καθολικής αυτής πραγματικότητας. Θα λέγαμε, ότι η εκλογή της ύπαρξης συνοδεύεται από ένα σκοπό και μια αποστολή που δεν είναι άλλος από τη συμβολή στην πραγμάτωση του Αγαθού σε προσωπικό και κοσμικό επίπεδο. Ωστόσο, η πραγμάτωση αυτή προϋποθέτει την εξέταση των ιδεών και των παραστάσεων που έχουμε για τον κόσμο, μέσα από τον έλλογο συλλογισμό.

Μέσα από τη διδασκαλία με τις ασκήσεις η συγγραφέας μάς οδηγεί στην αναζήτηση των δικών μας προκαταλήψεων των δικών μας αναπαραστάσεων και βιωμάτων, καθώς οι παραστάσεις που δημιουργούμε δημιουργούνται από τα βιώματα και τις εμπειρίες μας. Απευθύνεται στους αναγνώστες με τρόπο άμεσο και ζωντανό, που αναφέρονται στην καθημερινή πραγματικότητα οι οποίες προσδίδουν υπαρξιακό περιεχόμενο στη στωική διδασκαλία. Επιχειρεί ως λόγος ζωντανός να κινητοποιήσει τον ψυχικό κόσμο του αναγνώστη προς την κατεύθυνση της εξόδου από την άγνοια και τη στροφή προς το φως της αλήθειας και την πορεία τα πνευματικής αφύπνισης. Η αλήθεια έτσι, δεν εξαντλείται στην ορθολογική κατανόησή της, αλλά βιώνεται προσωπικά και αποκτά υπαρξιακό περιεχόμενο ως φανέρωση αυτού που παραμένει κρυμμένο.

Οι ασκήσεις έτσι, γίνονται ο τρόπος για την αναζήτηση του εαυτού και την έξοδο από τις προκαταλήψεις και τα στερεότυπα. Παράλληλα, μέσω των ασκήσεων ο αναγνώστης πραγματώνει τη βασική αναφορά της στωικής φιλοσοφίας, η οποία συμπυκνώνεται στο τρίπτυχο του Επίκτητου, μάθηση, αναστοχασμός, εξάσκηση, καθώς ταυτόχρονα εκπαιδεύεται μέσω της παρατήρησης να διακρίνει αυτό που εξαρτάται από τον ίδιο και αυτό το οποίο δεν είναι στον έλεγχο του.

Στο βιβλίο, καλλιεργείται, θα λέγαμε η ικανότητά μας να διακρίνουμε ανάμεσα στο τι μπορεί να είναι στον έλεγχο μας και τι όχι. Από τη σκοπιά αυτή ο Επίκτητος θα μας προτείνει να θέσουμε το κέντρο ελέγχου της ζωής μας στην εσωτερική πραγματικότητα, την οποία καλούμαστε να διαχειριστούμε και όχι στην εξωτερική πραγματικότητα που δεν εξαρτάται από εμάς. Σύμφωνα με τα λόγια του Επίκτητου: « Οι άνθρωποι δεν ταράσσονται από τα πράγματα, αλλά από τις απόψεις που έχουν για αυτά».[5]

Ωστόσο, καθώς το περιεχόμενο των αναπαραστάσεων διαμορφώνεται κοινωνικά, καλούμαστε μέσα από τις ασκήσεις να ξεκαθαρίσουμε το περιεχόμενο αυτό. Επίσης, καθώς η έννοια του εαυτού ταυτίζεται με τους κοινωνικούς ρόλους, καλούμαστε μέσα από τις ασκήσεις να εξετάσουμε τον αυθεντικό μας εαυτό και να φτάσουμε στην ουσία μας, δηλαδή στο ιδιάζον χαρακτηριστικό της ύπαρξης μας που είναι η προαίρεση μας.

Η ελευθερία και η προαίρεση θεμελιώνονται στην οντολογία που αναφέρεται στην πραγματική φύση του ανθρώπου που είναι αγαθή. Η αγαθή φύση πραγματώνεται καθημερινά μέσα από την αναγνώριση του θεμελίου της που είναι η προαίρεση, δηλαδή η ελευθερία και η ικανότητα του ανθρώπου να διαχειρίζεται το περιεχόμενο των αναπαραστάσεων και των εντυπώσεων, που δημιουργεί ο άνθρωπος από τις αισθήσεις και τη σχέση του με τον εμπειρικό κόσμο.

Η συγγραφέας, στα πλαίσια αυτά, θα χρησιμοποιήσει μέσω της αφήγησης παραδείγματα για να δείξει ότι η προσκόλληση στην υλική επιφάνεια της ζωής, στην ηδονή, τον πλούτο, την εξουσία, ως απολυτοποιημένες μορφές της πραγματικότητας δεν αρκούν για να νοηματοδοτήσουν την ζωή του ανθρώπου, μιας και  δεν αναφέρονται στον οντολογικό μας θεμέλιο, το οποίο αναζητά να πραγματώσει το σκοπό της ύπαρξης μας και το οποίο ταυτίζεται με το αγαθό και την αρετή και μόνον τότε αντέχει στη δοκιμασία του χρόνου.

Στην πραγματικότητα, η υλική επιφάνεια της ζωής, καθώς δεν εξαρτάται από εμάς, μας αφήνει αδιάφορους, όχι ωστόσο και η διαχείρισή της. Ο άνθρωπος καλείται να διαχειριστεί τις υποθέσεις του την ίδια στιγμή που διατηρεί μια απόσταση από αυτές. Ο άνθρωπος, καθώς διαμορφώνεται καθ’ οδόν, βρίσκεται μπροστά σε οριακές καταστάσεις και θέτει το ερώτημα για την έσχατη φύση της πραγματικότητας τις στιγμές που έρχεται αντιμέτωπος με την ενοχή, τον πόνο, την φθαρτότητα και τη θνητότητά του.

Η Χριστίνα μάς προτείνει να επιδιώξουμε τη σοφία, ως γνώση των πρώτων αρχών και αιτιών της ύπαρξης μας προκειμένου να μπορέσουμε να πραγματώσουμε το σκοπό της ύπαρξης μας που είναι η ολοκλήρωσή μας, που είναι η αρετή και ευδαιμονία, η οποία αναφέρεται στο υπέρτατο αγαθό. Μας προσκαλεί να συνειδητοποιήσουμε το θεϊκό στοιχείο μέσα μας και να πραγματώσουμε την ύπαρξη μας σύμφωνα με αυτό. Η αξιοπιστία, η υψηλοφροσύνη, το θάρρος, η απάθεια και η αταραξία, είναι τα στοιχεία του θεού που κατοικεί μέσα μας και μας καλεί να γίνουμε αυτό το οποίο είμαστε καθώς στεκόμαστε εντός του φωτός.

Αξιοποιώντας την εικονοπλαστική δύναμη της αφήγησης απευθύνεται με τρόπο άμεσο στον αναγνώστη προκειμένου να συγκινήσει και να ενεργοποιήσει τα στοιχεία του ψυχικού κόσμου που συμβάλλουν στην κατάκτηση μιας νέας γνώσης και την μεταμόρφωση του.

Από την άποψη αυτή, η επιλογή της να επινοήσει έναν νεαρό σπουδαστή που φοιτά στη σχολή του Επίκτητου, τη διευκολύνει να παραθέσει αυτούσια αποσπάσματα της διδασκαλίας του στωικού φιλοσόφου και ταυτόχρονα με τα ερμηνευτικά της σχόλια διευκολύνει τον αναγνώστη να κατανοήσει το περιεχόμενο της στωικής διδασκαλίας.

Ωστόσο, το ιδεώδες αυτό πραγματώνεται εντός της κοινότητας και με την αρωγή ενός δασκάλου. Από την άποψη αυτή, στις μέρες μας αναπτύχθηκε η Φιλοσοφική Συμβουλευτική, η οποία έχει ως στόχο την υποστήριξη των πελατών να αντιμετωπίσουν με τη βοήθεια της φιλοσοφίας τα προβλήματα που τους απασχολούν.

 

 Η Φιλοσοφική Συμβουλευτική

Η Φιλοσοφική Συμβουλευτική είναι ο κλάδος της Ηθικής Φιλοσοφίας, ο οποίος αξιοποιεί το φιλοσοφικό στοχασμό, προκειμένου να διευκολύνει τους ανθρώπους, να αντιμετωπίσουν τα προβλήματα της ζωής. Ο Φιλοσοφικός Σύμβουλος, συν-βουλεύεται με τον πελάτη, με όρους ισοτιμίας, προκειμένου ο πελάτης να διευκολυνθεί στην επίλυση των προβλημάτων του. Η φιλοσοφία επιτρέπει και συμβάλλει στην αναπλαισίωση των προβλημάτων, έτσι ώστε να αντιμετωπιστούν με ριζικό τρόπο, υιοθετώντας μια νέα οπτική και διακρίνοντας το ουσιώδες από το επουσιώδες. Έτσι, η αποτυχία, η μοναξιά, η ενοχή, η ντροπή, η οικονομική καταστροφή, ο πόνος, ο θάνατος, είναι δυνατόν να αντιμετωπιστούν με τη φιλοσοφία και να γίνουν αφορμή να επαναπροσδιορίσουμε τον εαυτό μας και τη σχέση μας με τους άλλους, καθώς αναζητούμε λύσεις πέρα από τα συνηθισμένα. Η φιλοσοφία έτσι, συμβάλλει στην αποτελεσματική διευθέτηση των προβλημάτων και προσφέρει στην ευτυχία των ανθρώπων.

Όλα αυτά συνδέονται με τη φιλοσοφική συμβουλευτική η οποία μέσω της φιλοσοφίας διευκολύνει τον άνθρωπο να αντιμετωπίσει τα προβλήματα της ζωής με τα οποία έρχεται αντιμέτωπος και βέβαια με τη φιλοσοφική μεταστροφή που πραγματοποιείται δια μέσου του Λόγου και της παραγωγής αποτελεσμάτων δια του Λόγου. Ο Λόγος παράγει μέσα μας αποτελέσματα. Συνδέεται άμεσα με τα σύγχρονα ζητήματα της ψυχολογίας, τη γνωστική, την ψυχανάλυση, την ανθρωπιστική ψυχολογία και της διατήρηση των αναπαραστάσεων, των ορμών των επιθυμιών μας αλλά και των μεγάλων υπαρξιακών ερωτημάτων που αναφέρονται στην προέλευση του ανθρώπου, το σκοπό, το νόημα της ζωής, όπως και για το γεγονός του θανάτου.

 

 Η φιλοσοφική μεταστροφή και η γραμματεία της.

H εμπειρία της μεταστροφής (conversion), περιγράφεται ως ένα βίωμα πνευματικής αφύπνισης, το οποίο σηματοδοτεί την αλλαγή της συνειδησιακής κατάστασης του υποκειμένου, με τη στροφή σε νέα, υψηλότερα, αξιακά πρότυπα.[6]

Η ιδέα της μεταστροφής, ως αλλαγής της ηθικής στάσης ενός ανθρώπου, αλλά και ως ηθικής επιλογής ανάμεσα στην αρετή και την κακία, βρίσκεται ήδη στα έργα του Ησίοδου, στα οποία παρουσιάζεται με το λογοτεχνικό σχήμα των δύο οδών. Ο Ησίοδος, αφού στους προηγούμενους στίχους μιλήσει για τη δικαιοσύνη που είναι δώρο των θεών στους ανθρώπους, προτρέπει τον αδελφό του να ακολουθήσει το δρόμο της αρετής. Αναφέρει συγκεκριμένα: « Εύκολα την εξαθλίωση μπορείς αθρόα να την πιάσεις. Λείος είναι ο δρόμος της, πολύ κοντά μας μένει. Μα μπρός στην αρετή ιδρώτα βάλανε οι θεοί οι αθάνατοι. Μακριά και απότομη η οδός για αυτήν και στην αρχή τραχιά. Μα όταν φτάσεις στην κορφή εύκολη γίνεται έπειτα και ας είναι δύσκολη». [7]

Ταυτόχρονα, η ηθική φιλοσοφία υποστηρίζει ότι η αρετή κατακτιέται με την παιδεία, και η ηθική ποιότητα του χαρακτήρα καλλιεργείται μέσα από την άσκηση, την κάθαρση των νοητικών αναπαραστάσεων και την εκτέλεση ενάρετων πράξεων.[8]

Η φιλοσοφική μεταστροφή αναφέρεται στην αναζήτηση της αλήθειας, την αυτογνωσία και την επιμέλεια της ψυχής. Η Δελφική εντολή «γνώθι σαυτόν», και η φροντίδα για ηθική βελτίωση αποτελεί τη σημαντικότερη υποχρέωση του ανθρώπου. Η αλήθεια, η οποία αποτελεί κοινό αγαθό είναι δυνατόν να την προσεγγίσουμε, όχι κατακτώντας την ως ένα αντικείμενο, αλλά ακολουθώντας και μετέχοντας στην ίδια την αλήθεια, η οποία φανερώνεται μέσω του διαλόγου. Σύμφωνα με την μεθοδολογία του Σωκράτη, το πρώτο βήμα του διαλόγου στοχεύει στη συνειδητοποίηση της άγνοιας. Με τον τρόπο αυτό δημιουργείται χώρος για την έρευνα, η οποία πραγματοποιείται μέσω του διαλόγου και στοχεύει στην κατανόηση του περιεχομένου των ηθικών όρων. Ο Σωκράτης πίστευε, ότι η αρετή συνδέεται με την γνώση. Όποιος γνωρίζει τι είναι το αγαθό, θα πράξει το αγαθό και θα αποφύγει το κακό. Κανείς δεν είναι κακός με την θέληση του αλλά η αιτία που τον οδηγεί στο κακό είναι η άγνοιά του. Η αρετή λοιπόν, σύμφωνα με την θεώρηση του Σωκράτη, αποκτά καθολικό περιεχόμενο, το οποίο είναι κοινό για όλους τους ανθρώπους και η γνώση του προκαλεί το φωτισμό της συνείδησης του ανθρώπου και τον καθιστά ικανό να γνωρίζει το καλό και το κακό. Ο άνθρωπος διαφεύγει από την απλή ανθρώπινη κατάσταση μέσω της φιλοσοφίας καθώς οι πράξεις του δεν καθορίζονται από τις περιστάσεις αλλά από τον Λόγο, γεγονός που σηματοδοτεί και την ελευθερία του ανθρώπου. Ο άνθρωπος λοιπόν, γίνεται πραγματικά άνθρωπος διαμέσου του Λόγου γύρω από τον οποίο και οργανώνεται. Ο Πίνδαρος αναφέρει: «Είθε καθώς μαθαίνεις να γίνεσαι αυτός που είσαι». [9]

Η φιλοσοφική μεταστροφή αναφέρεται από τους Στωικούς φιλοσόφους και ως μια πορεία προς την αρετή και την ηθική τελείωση. Στην φιλοσοφία του Επίκτητου, ο Θεός ταυτίζεται με τον λογικό και έμψυχο κόσμο· είναι η κοσμική λογική, η θεία πρόνοια που διαπερνά τα πάντα και ρυθμίζει τα πάντα με νόμους αμετάβλητους. Ο άνθρωπος, ως λογικό ον, έχει συγγένεια με τον Θεό, καθώς μετέχει της λογικής φύσης του θείου. Σύμφωνα με τον Επίκτητο, ο άνθρωπος  αποτελείται από το σώμα, το οποίο είναι το κοινό σημείο με τη φύση και το λόγο και τη συνείδηση, τα οποία είναι τα κοινά σημεία με τους θεούς. Εντάσσεται δε, σε μια κοσμική πραγματικότητα, η οποία διέπεται από μια κοσμική τάξη η οποία έχει οριστεί από τους Θεούς και αναφέρεται ως ειμαρμένη, ως το σύνολο των νόμων που ταυτίζονται με την θεία πρόνοια. Διαμορφώνεται δε, σύμφωνα με τις εντυπώσεις που προσλαμβάνει από τον κόσμο με τις αισθήσεις. Ο κάθε άνθρωπος λοιπόν, πραγματοποιεί τη ζωή σύμφωνα με την διαχείριση των εντυπώσεων που υλοποιεί. Ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα με την προαίρεση του, είτε να οδηγηθεί προκόβοντας προς την αρετή, είτε να αφεθεί σε μια ζωή ανεξέταστη στην οποία βιώνει τον πόνο και τη λύπη.[10]

Η μεταστροφή, στην περίπτωση αυτή, αποκτά τον χαρακτήρα της συνέχειας που επιφέρει την ηθική μεταβολή και δεν χαρακτηρίζεται από την αιφνίδια και αποκαλυπτική εμπειρία. Θα λέγαμε στο σημείο αυτό, ότι η ενόραση, την οποία το υποκείμενο βιώνει και η στιγμή της ανακάλυψης της «Insight-φώτισης», πραγματοποιείται ως αποτέλεσμα μιας διεργασίας μάθησης, η οποία διαθέτει εμπειρικό περιεχόμενο. Η ενόραση ως γνώση, αναφέρεται στο εν- οράν, το να βλέπεις μέσα σου, δηλαδή να αποκτάς άμεση βιωματική και υποκειμενική γνώση της αλήθειας. Η ενόραση, αποκτά τον χαρακτήρα της έμπνευσης, αναφέρεται στο είδος της γνώσης που προέρχεται από την βιωμένη εμπειρία και διαθέτει τον χαρακτήρα της έμπνευσης, το περιεχόμενο της οποίας είναι δυνατόν να περιγραφεί με φιλοσοφικούς όρους. Η αλήθεια δεν ταυτίζεται με τους αποδεικτικούς συλλογισμούς αλλά γίνεται γεγονός υπαρξιακό το οποίο φανερώνεται και συλλαμβάνεται από την ανθρώπινη συνείδηση.[11]

΄Οπως έχουμε ήδη αναφέρει, η έμπνευση διαθέτει εμπειρικό περιεχόμενο το οποίο προέρχεται από τα δεδομένα των αισθήσεων και την νοητική τους επεξεργασία. Η γέννηση λοιπόν μιας νέας ιδέας προέρχεται από την συχνά ασυνείδητη επεξεργασία νέων δεδομένων τα οποία έρχονται σε σύγκρουση με τα παλιά και δημιουργώντας την εμπειρία της κρίσης. Η κρίση αυτή, η οποία αποτελεί και το σκαλοπάτι για την αναπτυξιακή πορεία του ανθρώπου, αναφέρεται στην ανασκευή και εγκατάλειψη παλαιότερων προτύπων σκέψης και βίωσης του κόσμου, για την υιοθέτηση νέων δεδομένων με τα οποία το υποκείμενο συνθέτει μια νέα θεωρία. Η ανάπτυξη αυτή δεν είναι μόνο γνωστική αλλά περιλαμβάνει το σύνολο του οργανισμού. Οι γνωστικές διεργασίες, η αντίληψη του σώματος, οι επιθυμίες, τα κίνητρα, τα ενδιαφέροντα, οι αξίες, η κοινωνική παρουσία του ανθρώπου μεταμορφώνονται μέσα από μια διαδικασία περάσματος από την μια κατάσταση στην άλλη.[12]

Στο σημείο αυτό θα λέγαμε ότι η διαμόρφωση του ψυχικού κόσμου του ανθρώπου, σχετίζεται με το ερώτημα για την αλήθεια, την αυθεντικότητα και την ελευθερία του προσώπου. Σχετίζεται με το αίσθημα της ενότητας του εαυτού και την ικανότητα να συμπεριλαμβάνει ολόκληρο τον εαυτό ως σκέψη, συναισθήματα, συγκινήσεις, επιθυμίες και το σώμα σε μια ενότητα και σύνδεση μεταξύ τους. Η δημιουργία του ψυχικού κόσμου περιλαμβάνει το αίσθημα της προσωπικής ταυτότητας, την εμπιστοσύνη και το άνοιγμα προς τον Άλλο, την αλληλεξάρτηση με το περιβάλλον, την αγάπη, τη συμπόνοια, τη δημιουργικότητα και την ικανότητα του ανθρώπου να γνωρίζει το καλό και το κακό μέσα από τη διαμόρφωση του προσωπικού του ήθους, που ορίζεται ως ο τρόπος υπάρξεως του υποκειμένου που είναι δυνατόν να οριστεί ως αυθεντικός ή αναυθεντικός.[13]

Η αλληγορία, το όραμα και η αποκάλυψη είναι τα λογοτεχνικά είδη που χρησιμοποιούν οι συγγραφείς για να περιγράψουν την εμπειρία της μεταστροφής, ενώ ταυτόχρονα τα χαρακτηριστικά του βιώματος της μεταστροφής περιγράφονται με έννοιες όπως το φως, η λάμψη, η παρουσία, η επίγνωση του καλού και του κακού, η επιθυμία για μετάδοση της αλήθειας που φανερώνεται στη συνείδηση του μεταστρεφόμενου.[14]

Στη διάρκεια της ελληνιστικής περιόδου  διαμορφώνεται το λογοτεχνικό είδος της μεταστροφικής γραμματείας, στην οποία με αυτοβιογραφικό τρόπο, αποτυπώνεται η πορεία της ζωής του ανθρώπου που αναζητά το πέρασμα από μια κατάσταση ασυνειδησίας σε μια πνευματική αφύπνιση που χαρακτηρίζεται από την αυθεντική ύπαρξη, η οποία κατανοεί τον εαυτό της και τον κόσμο. Η φιλοσοφία και η θρησκεία αποκτούν ιδιαίτερη αξία καθώς το αίτημα για την γνώση του εαυτού αποκτά μια νέα πρακτική σημασία μέσα σε ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο κόσμο, όπως ήταν ο κόσμος της ελληνιστικής περιόδου.[15]

Στο πλαίσιο αυτό, καλλιεργείται ένα ιδιαίτερο είδος φιλοσοφικού λόγου, ο «προτρεπτικός», μέσω του οποίου αναδεικνύονται τα θετικά στοιχεία της ενασχόλησης με τη φιλοσοφία και την θεραπευτική της επίδραση στην ανθρώπινη ψυχή. Η φιλοσοφία βοηθά τον άνθρωπο να αντιμετωπίσει το αίσθημα του πόνου, της λύπης, τη φθορά, τον θάνατο και να οδηγήσει τον άνθρωπο στην ευδαιμονία. Η φιλοσοφική αναζήτηση είναι δυνατόν να οδηγήσει σε μια αιφνίδια μεταμόρφωση της συνείδησης, η οποία να συνοδεύεται από το αίσθημα της πλησμονής, τη διεύρυνση της κατανόησης, το αίσθημα της σύνδεσης με τον εαυτό, της ενότητας και της ολοκλήρωσης, η οποία βιώνεται στην εμπειρία της μεταστροφής και η οποία οδηγεί στην απόρριψης της προηγούμενης ζωής.

Παράλληλα, αναπτύχθηκε και το λογοτεχνικό είδος της διατριβής, που διαδόθηκε ευρύτατα κατά την ελληνορωμαϊκή περίοδο. Η διατριβή ξεχωριστή ως προς το περιεχόμενο, περιελάμβανε την ηθική διδασκαλία του φιλοσόφου και υποδείκνυε τον τρόπο της εφαρμογής της ηθικής σκέψης στην πράξη. Η διατριβή αποσκοπούσε στην παρηγοριά του ανθρώπου και την αντιμετώπιση της λύπης που αισθάνονταν οι άνθρωποι μπροστά στο αίσθημα του αδιαπέραστου και της απελπισίας μπροστά στις δυσκολίες της ζωής και το γεγονός του θανάτου.[16]

Θα λέγαμε λοιπόν, ότι μεταστροφική γραμματεία ως ένα ιδιαίτερο λογοτεχνικό είδος κατατίθεται ως αυτομαρτυρία και εντάσσεται σε ένα ευρύτερο σύνολο λογοτεχνικής παραγωγής, που περιλαμβάνει τη βιογραφία ή την αυτοβιογραφία και αποκτά περιεχόμενο διδακτικό, απολογητικό, εξομολογητικό και προτρεπτικό καθώς σκοπός της περιγραφής της εμπειρίας δεν είναι απλώς ο εντυπωσιασμός του αναγνώστη αλλά θεραπεία της ψυχής, στη φιλοσοφική μεταστροφή και η μεταφορά του μηνύματος του φωτισμού και της αιώνιας σωτηρίας στην περίπτωση των χριστιανών συγγραφέων.

Στο σημείο αυτό, ολοκληρώνοντας την παρουσίαση της μορφής και του περιεχομένου της λογοτεχνίας της μεταστροφής, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η λογοτεχνία αποτελεί τον τόπο αποτύπωσης των παραστάσεων που παράγονται στο εσωτερικό του ανθρώπου, οι οποίες διαμορφώνουν τον άνθρωπο και αναφέρονται σε αυτό που πραγματικά είναι ο άνθρωπος. Η λογοτεχνία είναι το πεδίο καλλιέργειας της αυτοσυνειδησίας. Ο Λόγος αναφέρεται ως η δύναμη η οποία συγκροτεί και συνέχει τον άνθρωπο προσδίδοντας την λογική δομή του «πράγματος καθαυτού» ενώ ταυτόχρονα ο μύθος με τους συμβολισμούς του γίνεται το μέσο για την ένταξη του υποκειμένου στην καθολική πραγματικότητα. Η λειτουργία αυτή της τέχνης συναντάται με την πείνα και τη δίψα του ανθρώπου για ελευθερία, νόημα και σκοπό στη ζωή του.[17]

Από τη σκοπιά αυτή το βιβλίο της Χριστίνας Κούρφαλη είναι δυνατόν να ενταχθεί στη φιλοσοφική γραμματεία της μεταστροφής καθώς αναφέρεται μέσω της μυθοπλασίας στην μεταστροφή ενός νέου με τη βοήθεια της φιλοσοφίας.

 

 

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

 

• Αυγελής Ν., Εισαγωγή στη φιλοσοφία. Θεσσαλονίκη, 2005.

• Βιρβιδάκης Σ., Γιαννάκης Η., κ.α., Ελληνική Φιλοσοφία και Επιστήμη: από την Αρχαιότητα έως τον 20ο αιώνα. ΕΑΠ, Πάτρα, 2000.

• Γραμμένος Ε., Στο δρόμο της σοφίας των Σούφι. ( Γραμμένος Ε., μτφρ), Μπουκουμάνη, Αθήνα, 1987.

• Δελλής Ι.Γ., Φιλοσοφική Συμβουλευτική. Η Φιλοσοφία ως Θεραπεία. Τυπωθήτω- Γιώργος Δαρδανός, Αθήνα, 2005.

• Επίκτητος Διατριβή Α΄ (Ι.Σ. Χριστοδούλου – Δ. Ν. Ιωαννίδου, μτρφ.), Ζήτρος, Θεσσαλονίκη, 2002.

• Επίκτητος Διατριβή Β΄ (Χριστοδούλου Ι., Μπίλα Μ., μτφρ.), Ζήτρος, Θεσσαλονίκη, 2002.

• Επίκτητος Εγχειρίδιον, Η τέχνη του βίου: Ο φιλοσοφημένος βίος του πολιτικού. (Σ.Α. Τριαντάρη, μτφρ.), Ζήτρος, Θεσσαλονίκη, 2014.

• Κόλτσιου Α., Νικήτα, Αυτομαρτυρίες μεταστροφής στη χριστιανική γραμματεία των πρώτων αιώνων. University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 2014, σ.41

• Κούρφαλη Χρ., Ποιος θέλεις να είσαι; iWrite, Θεσσαλονίκη, 2025.

• Κρίσνα Μούρτι, Η Αίσθηση της Ευτυχίας. (Πιλάβιος Ν., Τάπτα Στ., μτφρ.), Καστανιώτης, Αθήνα, 2009.

• Ματσούκας Ν., Λόγος και μύθος με βάση την αρχαία ελληνική φιλοσοφία. Πουρνάρα, Θεσσαλονίκη, 1994.

• Misrahi R., H Ευτυχία, Δοκίμιο για τη χαρά. (Καμπούρογλου Ε. μτφρ.), Scripta, Αθήνα, 1999.

• Μπακιρτζής Κ., Επικοινωνία και αγωγή. Gutenberg, Αθήνα, 2004.

• Μπούμπερ Μ., Το πρόβλημα του ανθρώπου. (Αποστολόπουλος Χ. μτφρ.), Γνώση, Αθήνα, 1987.

• Νησιώτης Ν, Υπαρξισμός και Χριστιανική πίστις. Αθήνα, 1956.

• Τσούνα Β., Οι ελάσσονες Σωκρατικοί. Στο «Βιρβιδάκης Σ., Γιαννάκης Η., κ.α., Ελληνική Φιλοσοφία και Επιστήμη: από την Αρχαιότητα έως τον 20ο αιώνα». ΕΑΠ, Πάτρα, 2000.

• Veggeti M., Ιστορία της αρχαίας φιλοσοφίας. (Δημητρακόπουλος Γ., μτφρ.), Τραυλός, Αθήνα, 2000.

• Vernant Pierre J., Μύθος και σκέψη στην αρχαία Ελλάδα. (Στ. Γεωργούδη, μτφρ.), Εγνατία, Θεσσαλονίκη, χ.χ.

 

Σημειώσεις:

[1] M. Veggeti, Ιστορία της αρχαίας φιλοσοφίας. ( Δημητρακόπουλος Γ., μτφρ.), Τραυλός, Αθήνα, 2000, σ.263

[2] Μ. Μπούμπερ, Το πρόβλημα του ανθρώπου. ( Αποστολόπουλος Χ. μτφρ.), Γνώση, Αθήνα, 1987, σ. 15

[3] Ε. Γραμμένος, Στο δρόμο της σοφίας των Σούφι.   ( Γραμμένος Ε., μτφρ),  Μπουκουμάνη, Αθήνα, 1987, σ. 9

[4] Επίκτητος, Διατριβή Β΄ ( Χριστοδούλου Ι., Μπίλα Μ., μτφρ.), Ζήτρος, Θεσσαλονίκη, 2002, σ.37

[5] Επίκτητος, Εγχειρίδιον, κεφ. 5.

[6] R. Misrahi,  H Ευτυχία, Δοκίμιο για τη χαρά. ( Καμπούρογλου Ε. μτφρ.), Scripta, Αθήνα, 1999, σ. 39

[7] Ησίοδος,  Έργα και Ημέρες,  ( Στ. Γκιργκένης, μτφρ, πρ. Δ. Ιακώβ), Ζήτρος, Θεσσαλονίκη, 2011, στ.286-290. Στο σημείο αυτό, θα μπορούσαμε ίσως να αναφέρουμε, το γεγονός ότι στο έργο του Ησίοδου, διαμορφώνεται μια ανθρωπολογική πρόταση, από την οποία απορρέει και το γεγονός της ηθικής εκλογής και συνακόλουθα της εμπειρίας της μεταστροφής. Ο άνθρωπος φαίνεται στο έργο του Ησίοδου να βρίσκεται σε σχέση και αναφορά με το θεϊκό στοιχείο, ενώ ταυτόχρονα διαθέτει λογικό και ηθική συνείδηση δια των οποίων αναζητά την αλήθεια, θέτει το ερώτημα για το καλό και το κακό ενώ ταυτόχρονα διαθέτει την ελεύθερη βούληση δια της οποίας αποφασίζει για τον τρόπο της ύπαρξης του. Θα λέγαμε, ότι πρόκειται για μια αντίληψη του ανθρώπου ως ατομικής υπόστασης, η οποία ωστόσο παραμένει ενταγμένη σε μια κοσμική και κοινωνική πραγματικότητα εντός των οποίων και υπάρχει. Πρβλ. J. Pierre Vernant,   Μύθος και σκέψη στην αρχαία Ελλάδα. (Στ. Γεωργούδη, μτφρ.), Εγνατία, Θεσσαλονίκη, χ.χ., σ. 331.

[8]  Β. Τσούνα,  Οι ελλάσσονες Σωκρατικοί.  Στο, Βιρβιδάκης Σ., Γιαννάκης Η., κ.α., Ελληνική Φιλοσοφία και Επιστήμη: από την Αρχαιότητα έως τον 20^ο αιώνα. ΕΑΠ, Πάτρα, 2000, σ. 107.

[9] Ν. Αυγελής, Εισαγωγή στη φιλοσοφία.  Θεσσαλονίκη, 2005, σ.184

[10]Επίκητος, Διατριβή Α΄  ( Ι.Σ. Χριστοδούλου – Δ. Ν. Ιωαννίδου, μτρφ.), Ζήτρος, 2002, σ. 113

[11] Κ. Μπακιρτζής, Επικοινωνία και αγωγή.  Gutenberg,  Αθήνα, 2004, σ.  προβλ. Κρίσνα Μούρτι, Η Αίσθηση της Ευτυχίας. ( Πιλάβιος Ν., Τάπτα Στ., μτφρ.),  Καστανιώτης, Αθήνα, 2009, σ.26

[12] Κ. Μπακιρτζής, Επικοινωνία και αγωγή.  Gutenberg,  Αθήνα, 2004, σ.259

[13] Ν. Νησιώτης, Υπαρξισμός και Χριστιανική πίστις. Αθήνα, 1956, σ.102

[14] Α. Κόλτσιου, Νικήτα,  Αυτομαρτυρίες μεταστροφής στη χριστιανική γραμματεία των πρώτων αιώνων. University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 2014, σ.41

[15] Α. Κόλτσιου, Νικήτα,  Αυτομαρτυρίες μεταστροφής στη χριστιανική γραμματεία των πρώτων αιώνων. University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 2014, σ.37,     Ι.Γ. Δελλής.,   Φιλοσοφική Συμβουλευτική. Η Φιλοσοφία ως Θεραπεία.  Τυπώθητω- Γιώργος Δαρδανός, Αθήνα, 2005, σ. 61.

[16] Ι.Γ. Δελλής.,   Φιλοσοφική Συμβουλευτική. Η Φιλοσοφία ως Θεραπεία.  Τυπώθητω- Γιώργος Δαρδανός, Αθήνα, 2005, σ. 63-69.

[17] Ματσούκας Ν.,  Λόγος και μύθος με βάση την αρχαία ελληνική φιλοσοφία. Πουρνάρα, Θεσσαλονίκη, 1994,σ.24-26

 

 

 

Περικλής Αγγελόπουλος, υποψήφιος διδάκτωρ Θεολογίας