«Ακούστε»

Η συγγραφέας και κριτικός Λίλια Τσούβα στο πρόσφατο βιβλίο της με τίτλο «Με το καλειδοσκόπιο του Μπέογουλφ» (εκδόσεις Κουκκίδα 2025, ISBN: 9786182081518) εισέρχεται στα πεδία της δοκιμιακής γραφής καταθέτοντας μια εμπεριστατωμένη και σφαιρική μελέτη για το αγγλοσαξονικό έπος «Μπέογουλφ» (Beowulf), που αποτελεί τη βάση της αγγλόφωνης γραμματείας και είναι αρχαιότερο από το σκανδιναβικό “Edda” και το γερμανικό “Nibelungen”, το φινλανδικό “Kalevala” και το ισπανικό “Cantar de Mio Cid”, το γαλλικό “Chanson de Rolland” και το ελληνικό «Διγενής Ακρίτας» (σ. 109).

Το εξώφυλλο του καλαίσθητου βιβλίου κοσμεί ο πίνακας «Μουσικοί του Μεσαίωνα» από τον Codex Manesse (Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη Χαϊδελβέργης), που λες και υποδέχονται τον αναγνώστη άδοντας τη λέξη «Ακούστε» (σελ. 115), με την οποία εκκινεί το χειρόγραφο του έπους και τη λέξη «κάποτε…» με την οποία αρχίζει την καταγραφή της μελέτης της η Τσούβα.

Στην προμετωπίδα η στιχομυθία ανάμεσα στον Μάρκο Πόλο και τον Κουμπλάι Χαν, του Ίταλο Καλβίνο σηματοδοτεί τη σημαντικότητα τόσο του ζητούμενου όσο και των συστατικών από τα οποία συντίθεται: «Χωρίς πέτρες δεν υπάρχει τόξο». Προϊδεάζει τον αναγνώστη για την πολύπλευρη διερεύνηση και παρουσίαση όχι μόνο του ίδιου του έπους αλλά και της εποχής που το ενέπνευσε, το αποτύπωμα και τις επιδράσεις του στις γλωσσικές, λογοτεχνικές και γενικά πολιτισμικές παραμέτρους των βόρειων μεσαιωνικών χωρών που το διαμόρφωσαν και διαμορφώθηκαν από αυτό.

Το Μπέογουλφ, όπως διαφωτίζει τον αναγνώστη η Λίλια Τσούβα, είναι ένα αγγλοσαξονικό έπος του πρώιμου μεσαίωνα, πριν την εμφάνιση της φεουδαρχίας, την εποχή που επικρατούσε η φυλοκρατία με τους τότε  κώδικες τιμής, γεμάτη σκανδιναβικούς και γερμανικούς θρύλους και θεότητες, όπως η Βάλχαλα η «αίθουσα των σκοτωμένων» και ο θεός του κεραυνού και της αστραπής Θορ της γερμανικής και σκανδιναβικής μυθολογίας, γιος του Οντίν και της Γιορντ. Δεν είναι γνωστό ποιος το συνέθεσε ούτε υπάρχουν ακριβή στοιχεία για το έτος συγγραφής του. Οι εκτιμήσεις κυμαίνονται μεταξύ του 600 και 1000 μ. Χ. Η σύνθεσή του εντοπίζεται δηλαδή κάπου μεταξύ του 6^ου και του 8^ου μ.Χ. αιώνα, την εποχή των μεταναστεύσεων των γερμανικών φύλων. Η υπόθεση αναφέρεται στην παγανιστική Σκανδιναβία και ο χρόνος κατά τον οποίο εκτυλίσσονται τα γεγονότα ανάγεται στον 6^ο μ. Χ. αιώνα περίπου, ενώ η συγγραφή του μοναδικού σωζόμενου χειρόγραφου, γραμμένη στα αρχαία αγγλικά, τοποθετείται στο 1010 μ. Χ. και θεωρείται η Ιλιάδα ή η Οδύσσεια των Άγγλων. Οι πολλές και ποίκιλες μεταφράσεις του σε ξένες γλώσσες, οι πολυάριθμες αγγλικές αποδόσεις του, καθώς και οι κινηματογραφικές και θεατρικές αποδόσεις καταδεικνύουν το εύρος της σημαντικότητας και των επιδράσεών του. Στα ελληνικά υπάρχουν δυο μεταφραστικά πονήματα του «Μπέογουλφ» ένα έμμετρο και ένα πεζό, στα οποία στηρίχτηκε η Τσούβα για την μελέτη της, («Σημείωση», σ. 194).

Το έπος αναφέρεται στον ήρωα Μπέογουλφ που ανήκε στη φυλή των Γετών και κατοικούσε στη Γιουτλάνδη της Νότιας Σουηδίας. Στο πρώτο μέρος του έπους ο ήρωας νέος και ρωμαλέος πάει στη Δανία για να σώσει τον βασιλιά Χθρόγκαρ από το ανθρωπόμορφο τέρας Γκρέντελ, το οποίο τρώει τους προσκεκλημένους των βασιλικών συμποσίων. Αφού το σκοτώνει και τιμάται από τον βασιλιά, αντιμετωπίζει τη μητέρα του τέρατος που είναι ισχυρότερη από τον γιο της, την οποία επίσης σκοτώνει με ένα μαγικό σπαθί. Το δεύτερο μέρος διαδραματίζεται στη Γιουτλάνδη όπου ο ήρωας ηλικιωμένος πλέον, βασιλιάς και προστάτης του λαού του εξολοθρεύει έναν δράκο που βγάζει φωτιές από το στόμα του, αλλά πεθαίνει και ο ίδιος.

Ως προς τη δομή το βιβλίο χωρίζεται νοερά σε δυο ενότητες. Στην πρώτη η κύρια εστίαση αφορά στην καταγραφή των ιστορικών και πολιτισμικών δεδομένων, πριν και κατά τη διάρκεια της σύνθεσης και στη συνέχεια της συγγραφής του έπους, όπως την επέλαση των πολεμόχαρων Βίκινγκς π.χ., τα ταφικά έθιμα που επικρατούσαν ή τον κώδικα «Βέργκελτ» που είναι συναφές με το «οφθαλμόν αντί οφθαλμού και οδόντα αντί οδόντος», τις θρησκευτικές δοξασίες των γερμανικών φύλων.

Στη δεύτερη και πιο ενδιαφέρουσα ενότητα η συγγραφέας εστιάζει στην περιγραφή και κριτική ανάλυση του ίδιου του έπους, στις πηγές απ’ όπου αναδύθηκε, στο γλωσσικό και πολιτισμικό του αποτύπωμα, στον ήρωα και τα ιδεώδη που εκπροσωπεί και εκφράζει όπως τη γενναιότητα, τον αλτρουισμό και την προάσπιση του καλού. Εστιάζει επίσης στα άλλα πρόσωπα αναφοράς, στα αρχέτυπα που αναδύονται στο έπος, τη συσχέτιση με τα ομηρικά έπη και ιδιαίτερα με το «Διγενής Ακρίτας», τη σχέση με τον παγανισμό και την μετάβαση στον χριστιανισμό κλπ. Τα 86 μικρά και συνοπτικά κεφάλια της μελέτης εμπλουτισμένα με πλούσια παραθέματα και εικόνες κάνουν πιο ανάλαφρη την ανάγνωση, καθώς οι πληροφορίες, τα ιστορικά γεγονότα και τα πρόσωπα αναφοράς είναι πάμπολλα, ειδικά στην πρώτη ενότητα, η οποία θα μπορούσε να αποτελέσει μια σύνοψη της ιστορίας του πρώιμου μεσαίωνα, θέμα προσφιλές και οικείο στη συγγραφέα, καθώς είναι απόφοιτη του τμήματος μεσαιωνικών σπουδών της φιλοσοφικής σχολής.

Η ευσύνοπτη γραφή της Τσούβα εστιάζοντας στο σημαντικό και ουσιώδες, η ρέουσα γλώσσα, οι πραγματολογικές αναφορές και ο εμπλουτισμός του κειμένου με πληθώρα παραθεμάτων και εικόνων, η εμβριθής μελέτη και ανάλυση όλων των παραμέτρων που συνθέτουν το έπος κερδίζουν το ενδιαφέρον του αναγνώστη διαφωτίζοντάς τον για τον πρώιμο μεσαίωνα που εν πολλοίς παραμένει άγνωστος για τους περισσότερους καθώς η αναγέννηση είναι πιο συγκλονιστική περίοδος και κατά συνέπεια πιο ελκυστική στους μελετητές, οπότε προβάλλεται περισσότερο.

Πρόκειται για μια σε βάθος διερεύνηση και χαρτογράφηση του ιστορικού πλαισίου πριν και μετά τη δημιουργία και αργότερα τη συγγραφή του έπους, όπως και των παραγόντων που επέδρασσαν στη δημιουργία του, και κυρίως σε μια πολυπρισματική ανάλυση του ίδιου του έπους, το ρόλο και τις επιδράσεις του στη δημιουργία της αγγλοσαξονικής λογοτεχνίας. Η συγγραφέας παρομοιάζει το «Μπέογουλφ» με καλειδοσκόπιο, απ’ όπου και ο τίτλος του βιβλίου, στα κάτοπτρα του οποίου αντανακλώνται οι παραδόσεις, η ιστορία, η λογοτεχνία, η λαογραφία και ο πολιτισμός της πρώιμης μεσαιωνικής Ευρώπης. («καλειδοσκόπιο», σ. 192-193). Η σημαντικότερη συνεισφορά της μελέτης, πέρα από τις πολύτιμες πληροφορίες και τη διαφώτιση, εντοπίζεται στην ανάδειξη της προέλευσης των εθνών της σύγχρονης κεντρικής και βόρειας Ευρώπης, τις κοινές πολιτισμικές ρίζες τους και τη μετάβασή τους από τον παγανισμό στον χριστιανισμό, προβάλλοντας το αξιακό σύστημα της γενναιότητας, του αλτρουισμού και της προάσπισης του καλού. Η συγγραφέας Λίλια Τσούβα «Με το καλειδοσκόπιο του Μπέογουλφ» πετυχαίνει να φέρει στην επιφάνια το φως που αναβλύζει ο Μεσαίωνας παρά τα σκοτάδια του, ο οποίος στη συνείδηση των περισσότερων έχει καταγραφεί ως μια από τις σκοτεινές περιόδους της ανθρώπινης ιστορίας.

*Η Δέσποινα Καίτατζή-Χουλιούμη είναι κλινική ψυχολόγος, γράφει ποίηση και πεζογραφία και μεταφράζει από τα σουηδικά. «Με λένε Εύα» (εκδ. Μανδραγόρας, 2023) είναι το τελευταίο της ποιητικό βιβλίο, ενώ το τελευταίο μετάφρασης είναι η ποιητική συλλογή της Γιλά Μοσάεντ «Αργοπορούν οι λέξεις» (εκδ. Μανδραγόρας, 2024).