Διαβάζοντας τον μονόλογο μιας ακρωτηριασμένης γυναίκας.
Σκέψεις για το μυθιστόρημα της Κώστιας Κοντολέων, Η Ήρα στον αστερισμό του Καρκίνου
Η Ήρα στον αστερισμό του Καρκίνου της Κώστιας Κοντολέων είναι ένα τολμηρό κείμενο, που διαπραγματεύεται με αφοπλιστική ειλικρίνεια και ενάργεια ένα θέμα ανέκαθεν επίκαιρο, λογοτεχνικά αποσιωπημένο, οδυνηρό στην ολότητά του, την επάρατο νόσο, που συχνά προσβάλλει τις γυναίκες στο στήθος.
Το στήθος, κατεξοχήν σύμβολο και τοτέμ της γυναικείας σεξουαλικότητας, τουλάχιστον στη Δύση, αποτελεί το ανατομικό σημείο, για το ιδιοκτησιακό καθεστώς του οποίου (άκομψος ο όρος, ασφαλώς) ερίζουν πολλοί. Διαβάζει κανείς στην πραγματεία της Marilyn Yalom Η ιστορία του γυναικείου στήθους (Εκδόσεις Άγρα 2006):
Σε ποιον ανήκει το στήθος; Ανήκει στο παιδί που θηλάζει και του οποίου η ζωή εξαρτάται από το γάλα της μητέρας ή από ένα αποτελεσματικό υποκατάστατο; Ανήκει στον άντρα ή στη γυναίκα που το χαϊδεύει; Ανήκει στον καλλιτέχνη που αναπαριστά τη θηλυκή μορφή, ή σ’ αυτόν που διαμορφώνει τη μόδα και επιλέγει μικρά ή μεγάλα στήθη ανάλογα με τις συνεχείς απαιτήσεις της αγοράς για καινούριο στιλ; Ανήκει στη βιομηχανία ένδυσης που προωθεί το «αθλητικό σουτιέν» για τις εφήβους, το «ενισχυμένο» για μεγαλύτερες γυναίκες, και το Wonderbra για τις γυναίκες που επιθυμούν να κάνουν εντονότερη τη διαχωριστική γραμμή του στήθους;
Ανήκει σε όσους κρίνουν με βάση τη θρησκεία και την ηθική και οι οποίοι επιμένουν ότι τα στήθη πρέπει να είναι αυστηρά καλυμμένα; Ανήκει στον νόμο που μπορεί να διατάξει τη σύλληψη των γυμνόστηθων γυναικών; Ανήκει στον γιατρό που αποφασίζει πόσο συχνά πρέπει να γίνεται η μαστογραφία και πότε πρέπει να γίνει βιοψία ή να αφαιρεθεί το στήθος; Ανήκει στον πλαστικό χειρουργό που αλλάζει τη μορφή του για καθαρά αισθητικούς λόγους; Ανήκει στον πορνογράφο που αποκτά το δικαίωμα να εκθέτει τα στήθη κάποιων γυναικών συχνά σε συνθήκες που μειώνουν και τραυματίζουν όλες τις γυναίκες; Ή ανήκει στη γυναίκα της οποίας αποτελούν μέρος του σώματός της; Τα ερωτήματα αυτά δείχνουν ορισμένες από τις προσπάθειες τις οποίες έχουν κάνει οι άνδρες και οι θεσμοί στη διάρκεια της ιστορίας για να σφετεριστούν τα γυναικεία στήθη.
Από τότε που άρχισε να καταγράφεται η ιστορία, το στήθος, ως προσδιοριστικό σημείο του ανθρώπινου σώματος, έχει αποκτήσει και «καλές» και «κακές» συνδηλώσεις. (σελ. 15-16)
Μεγάλη συζήτηση είναι δυνατόν να προκύψει σε σχέση με το θέμα αυτό. Αλλά, ας επιμείνουμε σε όποιες απαντήσεις τυχόν δίνει το ίδιο το βιβλίο. Μέσα από την πρωτοπρόσωπη αφήγηση της ηρωίδας, ο αναγνώστης παρακολουθεί, πέρα από τα γεγονότα, την εσωτερική της περιπέτεια, η οποία ακολουθεί, όχι με σειρά γραμμική, τα πέντε στάδια πένθους, που βιώνει κάποιος που έρχεται αντιμέτωπος είτε με μια απώλεια είτε με μια σοβαρή διάγνωση, όπως ο καρκίνος. Στην περίπτωση, βέβαια, της ηρωίδας, που, σημειωτέον, είναι γιατρός, το στάδιο εκείνο που κρατά περισσότερο είναι αυτό της άρνησης, καθώς περνούν οκτώ ολόκληρα χρόνια από την πρώτη ψηλάφηση του όγκου, έως ότου εκείνη αποφασίσει να ξεκινήσει θεραπεία.
Η πορεία της, επομένως, θα διανύσει όλα τα στάδια, όχι με τη σειρά, όπως σημειώθηκε πριν, και όχι όλα βιωμένα με την ίδια ένταση. Η άρνηση, ο θυμός, η διαπραγμάτευση (ενδεικτικό το απόσπασμα κατά το οποίο η ηρωίδα κολυμπά στα ηφαιστειακά νερά της Σαντορίνης, οπότε λέει: εγώ αποδέχομαι να κολυμπήσω εδώ, αλλά κι εσείς, νερά, θεραπεύστε με!), η κατάθλιψη και, τέλος, η αποδοχή της νόσου και της πιθανότητας του επικείμενου θανάτου. Η Ήρα, ευτυχώς, δεν θα πεθάνει, αλλά θα γιατρευτεί. Είναι ετούτη, όμως, μια επώδυνη και πάντα μοναχική πορεία με αμφίβολη έκβαση, που επηρεάζει όχι μόνο τη ζωή και την ψυχολογία της νοσούσας, αλλά και του άμεσου οικογενειακού της περιβάλλοντος. Από τη στιγμή, όμως, που θα διαγνωστείς δεν υπάρχουν εχέγγυα. Πέραν του ενός και μόνου: της ψυχολογίας του ατόμου που νόσησε, όπως σημειώνεται στο ακόλουθο χωρίο.
Το μυστικό είναι να μην σε πάρει από κάτω», έλεγαν οι γιατροί στις ασθενείς τους, «γιατί έτσι το έχεις χάσει το παιχνίδι. Η ζωή είναι γεμάτη βουνά, απόκρημνα βράχια, υπέροχες παραλίες. Σε εσένα η επιλογή αν θα διαλέξεις τις ανηφόρες, τους γκρεμούς ή τις παραλίες. Κάθε μέρα που περνάει είναι μια ακόμη κερδισμένης ζωής» (σ. 103)
Ασφαλώς, στο κείμενο αυτό, ακόμη και η επιλογή των ονομάτων των βασικών ηρώων παρουσιάζει ερμηνευτικό ενδιαφέρον. Η πρωταγωνίστρια, όπως συστήνεται πρώτη πρώτη, από τον τίτλο ακόμη, είναι η Ήρα, όνομα που παραπέμπει στην αυστηρή, όχι μόνο με τους άλλους αλλά και με τον εαυτό της, θεά, συμβία του Δία, κόρη του Κρόνου και της Ρέας, αρχετυπική σύζυγο και προστάτιδα της οικογενειακής σταθερότητας και γαλήνης (πόσο δύσκολο εγχείρημα, αλήθεια!). Συχνά, η Ήρα στην αρχαιότητα περιγραφόταν ή απεικονιζόταν κρατώντας κάποιο σκήπτρο (ως σύμβολο κυριαρχίας) ή έχοντας στα χέρια της ένα ρόδι (σύμβολο γονιμότητας). Άλλα γνωστά σύμβολα της Ήρας ήταν το παγώνι, (σύμβολο ομορφιάς) ή ο κούκος (σύμβολο του ερχομού της άνοιξης). Ο Δίας, εξάλλου, μεταμορφώθηκε σε κούκο κι έπεσε στα πόδια της, προκειμένου να την ξεγελάσει. Εκείνη τον πήρε στα χέρια της και τότε μόνο ο Δίας ανέκτησε την αληθινή του μορφή και κατόρθωσε να κάμψει και τις τελευταίες της αντιστάσεις, υποσχόμενός της όμως γάμο. Η Ήρα είναι μία συντηρητική θεά.
Ο σύζυγος της μυθιστορηματικής Ήρας ονομάζεται Ρήγας, όνομα κι αυτό βασιλικό, που παραπέμπει τον βασιλιά των θεών, πανίσχυρο σύζυγο της μυθικής Ήρας. Ο Ρήγας της αφήγησης στέκεται με δύναμη και αγάπη δίπλα στη σύζυγό του και τη διαβεβαιώνει για την επιβίωση του ερωτικού του ενδιαφέροντος απέναντι σε ένα σώμα που όχι απλώς δηλώνει, αλλά και είναι, ακρωτηριασμένο, με τα εξής συγκινητικά λόγια:
«Πάντα αναρωτιόμουν πώς μπορεί να είναι ο έρωτας με μια Αμαζόνα, κι εγώ είμαι ο τυχερός που του δόθηκε η ευκαιρία να το μάθει τώρα. […] Για μένα θα είσαι πάντα η Αμαζόνα μου, ο ανεκπλήρωτος φαντασιακός πόθος μου…» (σ. 70)
Η Ήρα, επομένως, στο συγκεκριμένο χωρίο, μεταμορφώνεται σε Αμαζόνα. Οι Αμαζόνες αποτελούν μυθικές, όχι όμως θεϊκές μορφές. Στο σημείο αυτό η γυναίκα η οποία έχει υποστεί μαστεκτομή, αντιλαμβανόμενη την ευαλωτότητά της, καταβαίνει από τη θέση του θεϊκού ερωτικού υποκειμένου στην επίφοβη κατάσταση ενός μυθικού νοσούντος αντικειμένου.
Κόρη της Ήρας και του Ρήγα, ακριβώς όπως της Ήρας και του Δία, είναι η Ήβη. Στην αρχαιοελληνική μυθολογία παρουσιάζεται ως θεά της νεότητας και της ζωντάνιας, η οποία και προμήθευε τους θεούς με νέκταρ και αμβροσία, τη θεϊκή τροφή που τους διατηρούσε πάντα νέους. Στις μέρες μας, η ήβη, σύμφωνα με το λέξικό, είναι:
- η πρώτη νεανική ηλικία, κυρίως από την άποψη της φυσιολογίας· περίοδος που χαρακτηρίζεται από την έναρξη της ικανότητας για αναπαραγωγή και την εμφάνιση δευτερευόντων χαρακτηριστικών φύλου· (πρβ. εφηβεία). 2. το εφήβαιο.
Η νεαρότατη κόρη εμφανίζεται στο κείμενο όχι μόνο ως υπενθύμιση της οριστικά απωλεσθείσας νεότητας της μητέρας της, αλλά και ως ζωντανή απόδειξη της γενεαλογικής διατήρησης της νεότητας εσαεί, μέσω της απόκτησης υγιών απογόνων.
Τη δομή του κειμένου κόβει σαν ξεκάθαρη και ακριβής τσεκουριά η επανάληψη του πρώτου κεφαλαίου, απαράλλαχτου στη μέση του. Η επανάληψη αυτή τέμνει τον αφηγηματικό χρόνο στα δύο, επιβάλλοντας ένα είδους προ και μετά Χριστόν διαίρεσης του χρόνου, το πριν και μετά της μαστεκτομής. Η μαστεκτομή ανατρέπει τον κόσμο κι διαιρεί τον ανθρώπινο χρόνο στα δυο. Μετά απ’ αυτή τίποτα δεν θα ‘ναι πια το ίδιο.
Αναφορικά με τη γλώσσα του κειμένου, άκρως λειτουργικά και αποτελεσματικά κρίνονται τόσο η εναλλαγή του μακροπερίοδου με τον μικροπερίοδο λόγο, όποτε η αφηγηματική θερμοκρασία ανεβαίνει, όσο και η προσπάθεια εξομάλυνσης των δυσάρεστων όρων που, στις περισσότερες περιπτώσεις, άπτονται της ιατρικής, κυρίως, ορολογίας. Η αφηγήτρια, με άλλα λόγια, κατατείνει στην ευφάνταστη κατασκευή ευρηματικών ονοματικών συνόλων, τα οποία ως μεταφορές αναπλαισιώνουν ή/και αναδεικνύουν το ύψος και την ποιητικότητα στοιχείων και διαδικασιών που κανείς δεν θα εκλάμβανε ως υψηλές ή και ποιητικές: τα εφηβικά στήθη αποδίδονται ως «κυπαρισσόμηλα», τα νεανικά ως «στητά γλυκολέμονα», οι στηθόδεσμοι ως «πάνινες φυλακές» (σ.10), ο καρκίνος «απρόσκλητος εισβολέας» (σ. 38), η ρόμπα του χειρουργείου «τυποποιημένη ενδυματολογική άποψη εισδοχής σε φωταγωγημένες αίθουσες, χειρουργεία τις ονομάζουν.» (σ. 61), το φορείο «πολιορκητικός κριός που χτυπά με δύναμη τις πόρτες του ανελκυστήρα χειρουργείων», ο ανελκυστήρας χειρουργείων, με τη σειρά του «πεινασμένο στόμα που μας καταπίνει» (σ. 61), το νυστέρι «καλογυαλισμένη γκιλοτίνα» (σ. 61), το αναισθητικό «υγρό της λήθης» (σ.62), το πρόσθετο στήθος «οπτικό ξεγέλασμα» (σ. 70), η περούκα «δοτή μετάλλαξη» (σ. 74), οι ψυχώσεις «ψυχωτικοί δράκοι που αλωνίζουν εντός μου» (σ. 79), ο αφαιρεθείς μαστός «τα κατάλοιπα μιας ασύμμετρης επίθεσης που τα ντύνω συνειδητά με δαντελένιους στηθόδεσμους» (σ. 80)
Εντέλει, είναι το εν λόγω κείμενο ένα μυθιστόρημα; Όχι γιατί υπάρχει εκ μέρους του αναγνώστη η απαίτηση ένα μυθιστόρημα να διέπεται από συγκεκριμένες, ξεκάθαρες συμβάσεις. Και παρότι το ίδιο αυτοπροσδιορίζεται ως τέτοιο στο εξώφυλλό του, λίγο πριν το τέλος η ίδια η αφηγήτρια αμφισβητεί την κατάταξή του στο συγκεκριμένο κειμενικό είδος. Διαβάζουμε:
«Τι πάω να κάνω;», ψιθυρίζω.
«Να γράψεις ένα θεατρικό έργο», απαντά ο διχασμένος άλλος μου εαυτός. «Δες το σαν άσκηση».
«Με τι θέμα;», ρωτάω.
«Το δικό σου», απαντάει.
«Το δικό μου;» Ανατριχιάζω.
«Πώς;»
«Τον μονόλογο μιας ακρωτηριασμένης γυναίκας» (σ. 114)
Εν κατακλείδι: θεατρικός μονόλογος ή μυθιστόρημα, το κείμενο της Κώστιας Κοντολέων είναι μία εμπνευσμένη λογοτεχνική διαπραγμάτευση του φόβου, του πόνου και της ελπίδας, της συντροφικότητας, του ακρωτηριασμού και του αγώνα για ψυχική και σωματική επιβίωση, ένας φόρος τιμής στις γυναίκες που αγωνίζονται με τη νόσο, είτε εντέλει τη νικήσουν είτε ηττηθούν από αυτή.
