Ποίηση με πυρήνα το όνειρο
«Ενυπνίων τα τιμαλφή» είναι η νέα ποιητική συλλογή της Χρυσούλας Παπακυριάκου, με εικόνα εξωφύλλου της Φωτεινής Χαμιδιελή. Συλλογή βιωματική που κινείται με άξονα το όνειρο.
Το ονειρικό θέμα έχει προσελκύσει το ανθρώπινο ενδιαφέρον από αρχαιοτάτων χρόνων. Μια πληθώρα ερμηνειών, φιλοσοφικών, ιατρικών αλλά και λαϊκών, το συνόδευσαν κατά καιρούς. Οι πρωτόγονοι πολιτισμοί θεώρησαν τα όνειρα βιώματα της ψυχής ή πνεύματα προσώπων που είχαν φύγει από τη ζωή και επέστρεφαν για να μεταφέρουν μηνύματα. H ιατρική επιστήμη τα απέδωσε σε οργανικά αίτια, μάλιστα ο Sigmund Freud τα συνέδεσε με το ασυνείδητο, η φιλοσοφία και η λαϊκή γνώμη έδωσαν τις δικές τους εξηγήσεις.
Μυστήρια η φύση των ονείρων, με τα τρομακτικά πρόσωπα, τις θολές αναμνήσεις, τις σουρεαλιστικές εικόνες. Για ορισμένους, όσα βλέπουμε στον ύπνο προμηνύουν το μέλλον. Για κάποιους άλλους, εκφράζουν ψυχικές δυνάμεις που δεν μπορούν να εκφραστούν ελεύθερα κατά τη διάρκεια της ημέρας. Οι λογοτέχνες, θέλοντας να εκφράσουν τις βαθύτερες επιθυμίες και τις σκέψεις τους, να πειραματιστούν με τη γραφή και να πλάσουν καινούριους κόσμους για τους αναγνώστες τους, χρησιμοποίησαν τα όνειρα στα κείμενά τους. Η ποιήτρια Χρυσούλα Παπακυριάκου στη συλλογή της, «Ενυπνίων τα τιμαλφή», θέτει στον πυρήνα της ποιητικής της συλλογής τα όνειρα· ἐνύπνιον ἦλθεν ὄνειρος, γράφει ο Όμηρος στην «Οδύσσεια». Η λέξη «ενύπνιον» αντιστοιχεί σε «όσα θεώνται κατά τη διάρκεια του ύπνου», στα όνειρα και στα οράματα, κατ’ επέκτασιν στο απατηλό, στο ψεύτικο, σε ό, τι δεν ανταποκρίνεται στις προσδοκίες.
Ο Αρτεμίδωρος ο Δαλδιανός, που έζησε στην Έφεσο το δεύτερο μισό του 2ου μ.Χ. αιώνα, υπήρξε ο βασικός εκπρόσωπος της ερμηνευτικής προσέγγισης των ονείρων κατά την αρχαιότητα. Τα «Ονειροκριτικά» του, συλλογή πέντε βιβλίων, είναι το μόνο ολοκληρωμένο κείμενο ερμηνευτικής των ονείρων που έχει από την εποχή διασωθεί. Στα βιβλία του υποστήριξε την τέχνη της ονειρομαντικής, προσφέροντας μάλιστα σε όσους ασχολούνταν με το αντικείμενο υψηλής ποιότητας υλικό. Ο Αρτεμίδωρος διαχώρισε τα όνειρα σε «ονείρους» και «ενύπνια». Στην πρώτη κατηγορία κατέταξε τα όνειρα που προβλέπουν το μέλλον, τα οποία θεώρησε αντικείμενο της ονειρομαντικής. Τα ενύπνια όμως, τα οποία πίστευε ότι προκαλούνται από κάποιου είδους στέρηση, επιθυμία σωματικού ή ψυχολογικού τύπου, θεωρούσε ότι δεν παρουσιάζουν κάποιο ερμηνευτικό ενδιαφέρον.
Η Χρυσούλα Παπακυριάκου βάζει στο κέντρο της ποιητικής της τα ενύπνια και συνομιλεί με τον Αρτεμίδωρο τον Δαλδιανό, τον Εφέσιο ερμηνευτή των ονείρων, εμπλέκοντας στους στίχους της το συνονθύλευμα των κατά καιρούς συμβολισμών τους είτε αυτά αφορούν το σώμα, είτε την ψυχή, την ηθική ή θεϊκή τους φύση. Αρχικά αναφέρεται στη νύχτα και στον ύπνο. Προβάλλει τη δυναμική επενέργεια της νύχτας και του σκοταδιού, τη συνδέει με το παρελθόν που ανασύρει, την ποιητική έμπνευση που ενίοτε τη συνοδεύει. Τις σκέψεις της νύχτας παραλληλίζει με «βαθύ πηγάδι, σκοτεινό», «στίξεις του πεπρωμένου».
ΝΥΧΤΑ
Νὺξ δ᾽ … ἔτικτε δὲ φῦλον Ὀνείρων
Ησίοδος, Θεογονία
Βαθύ πηγάδι, σκοτεινό
νύχτες το κατεβαίνω.
Δεν μου μιλά,
μου δείχνει μόνο
στίξεις του πεπρωμένου.
Δείχνει αναβοσβήνοντας
αφανισμένο παρελθόν». (σελ. 11)
Από τη μια εκφράζει ευγνωμοσύνη για τη χαλάρωση και την ευεργεσία του ύπνου, από την άλλη συνδέει όσα διαδραματίζονται κατά τη διάρκειά του με την αίσθηση της οδύνης για τον χρόνο που χάθηκε, όπως και με το απατηλό ή δυσοίωνο παρόν. Το όνειρο γίνεται προσευχή, γλυκό νανούρισμα, ευχή για δικαιότερο κόσμο.
[…] Χρυσέ μου Αρτεμίδωρε,
στέλνε καλές προβλέψεις,
να μη συνωμοτούν οι δυνατοί,
να ’ χουν ήσυχα βράδια τα παιδιά,
να τους φυλάς τον ύπνο,
να μην πάρει ο πόλεμος
και ο κακός αέρας. ( «ΣΤΟΝ ΑΡΤΕΜΙΔΩΡΟ ΔΑΛΔΙΑΝΟ», σελ. 13)
Καθώς η νύχτα απλώνεται, οι στερήσεις και οι ελλείψεις ανασύρονται στην επιφάνεια. «Των ονείρων τα σήματα», ορθώνουν φόβους, διενέξεις, πληγές, τραύματα, αναμνήσεις. Το ρομαντικό στοιχείο της μεταμόρφωσης της ψυχής (της νεκρής αγαπημένης που υποδηλώνεται στα σχεδιάσματα του «Κρητικού», του Σολωμού) βρίσκει τη θέση του στο όνειρο. Οι νεκροί έρχονται στο σπίτι. Άνθρωποι-vampir, «αγέραστοι στον χρόνο,/ εμπαίζουν τις ρυτίδες», γράφει η ποιήτρια. Στον «Κρητικό» και στη «Donna Velata» του Σολωμού «δεσπόζει τ’ όραμα της νεκρής αγαπημένης, της ενσάρκωσης του ‘θείου έρωτα’, που αποτελεί το κοινότερο ίσως και οπωσδήποτε το χαρακτηριστικότερο περιεχόμενο του ονείρου στους ευρωπαίους […] ρομαντικούς με κοινό τους πρόγονο τη Βεατρίκη του Dante, γράφει ο Γεώργιος Βελουδής.
ΜΑΤΑΙΕΣ ΠΡΟΣΘΕΣΕΙΣ
Μνήμη Κ. Τ.
Σαν να κατοικείς σπίτι μας.
Πιάτο αποθέτω τις γιορτές,
φαΐ στο πιάτο σου προσθέτω,
κρασί, χοές σταγόνων, στο τραπέζι
και βάζω δίπλα μας καρέκλα αδειανή.
Στα χρόνια σου κι άλλα προσθέτω χρόνια
με γκρίζο στους κροτάφους και τα γένια.
Παρ’ όλες τις προσπάθειες,
παρ’ όλες τις προσθέσεις,
καθόλου δεν κατάφερα
να σε γεράσω λίγο.
Μένεις για πάντα ανέγγιχτος,
αγέραστος στον χρόνο.
Τα νιάτα σου που έχασες
χλευάζουν κάθε πρόσθεση,
εμπαίζουν τις ρυτίδες. (σελ. 17)
Τα φυσικά στοιχεία της δημιουργίας, τα δέντρα, τα φύλλα, ο ήλιος, ντύνονται τα κάλλη τους στην ποίηση της Παπακυριάκου, φορούν το συναίσθημα και τα νοήματα των ρομαντικών, ξυπνούν αγωνίες υπαρξιακές, γίνονται ζωντανή οντότητα, πηγή αλήθειας.
[…] Αγαπημένα δέντρα μου!
Στο χώμα που ριζώνετε
με μια βαθιά υπόκλιση θα βουτηχτώ
για πάντα! (ΤΩΝ ΔΕΝΤΡΩΝ, σελ. 19)
Η ποιήτρια αισθάνεται οργανικά συνδεδεμένη με τη φύση και τις δυνάμεις της. Υμνεί τον ήλιο, το «πυρ το αείζωον», που ανάβει τον έρωτα και τις ιδέες, τις επιθυμίες και τις εμπνεύσεις.
ΗΛΙΟΥ ΕΡΩΣ
Ήλιε, με ξενυχτούν οι τρόποι σου
κι εγώ χλωμή σελήνη
ηλιομανής και ηλιόκρουστη
για χάρη σου κατάντησα.
Κι είναι τα λόγια μου κλαράκια,
φρύγανα μικρά
και φύλλα ξεραμένα.
Σαν των πουλιών φτιάχνω φωλιά
προσάναμμα εύφλεκτο
για να με πυρπολήσεις. (σελ. 22)
Η φύση συνδέεται με το θέμα του θανάτου («χοῦς εἶ καί εἰς χοῦν ἀπελεύσει»), υπενθυμίζει τη φθορά του χρόνου, τη διαρκή αλλαγή. Συνδέεται επίσης με τον γενέθλιο τόπο, την ιστορία.
ΜΝΗΜΗΣ ΩΔΗ
Παιδική ξαφνικά ανάμνηση
πλημμύρισε κάθε κύτταρο,
ξεχείλισε απ’ το δέρμα.
Ανέμισε σημαίες η ανάμνηση,
πλατάγισαν στον αέρα φέρνοντας φως,
φέρνοντας ψιθύρους ασημένιας λεύκας,
δροσιές πηγής,
μπαξέδες με χασίλια.
Το τρισμέγιστο της μνήμης βάθος
όπου κι αν σε πετύχει,
σε όποια στιγμή, σε όποια πόλη,
απλώνει μια φύση αγροτική,
ανθίζει στα μάτια
και μαγικά την κάθε ασχήμια
με ουράνια σκεπάζει λάμψη. (σελ. 35)
Το γενέθλιο Κιλκίς, η Θεσσαλονίκη και η Άνω Πόλη, η ύπαιθρος και τα τσιμέντα, το οικολογικό, υπεισέρχονται στα ενύπνια της Παπακυριάκου, εγείρουν αμφιθυμίες, νοσταλγίες, αδικίες, στοχασμούς, συγκρίσεις. Το πατρικό σπίτι, το Γυμνάσιο Θηλέων, η αγροτική καταγωγή, η μετανάστευση των προγόνων, η καθαρεύουσα, η δικτατορία του 1967. H φύση, με τα φύλλα και τα δέντρα της, με τη γαλήνη και τη μοναξιά της, εντείνει την περισυλλογή. Οι στίχοι συνομιλούν με τον Σολωμό, τον Wittgenstain, τη ρομαντική ονειροφαντασία του Μπωντλέρ. Η αναδρομή στο παρελθόν μέσα από το όνειρο επιφέρει έναν προσωπικό απολογισμό, μια συνεχή πορεία ανάμεσα στον εξωτερικό και τον εσωτερικό κόσμο, στο επιθυμητό και την πραγματικότητα, στην αλήθεια και το ψέμα. Η Χρυσούλα Παπακυριάκου με λυρισμό, θερμοκρασίες έκφρασης, μιλά για την αγρύπνια και τη νύχτα, τα όνειρα και τις αναμνήσεις, τη ζωή και τον θάνατο. Η ποίησή της έχει θέρμη, ρυθμό, ατομική εκφραστική υφή.
ΡΩΓΜΩΝ ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Προγόνων άηχες κραυγές εκβάλλουν
στη φωνή μου.
Διεκδικούν το δίκιο τους.
Μνήμη του αίματος βουερή,
ποτάμι της ζωής που μας ξεβράζει στον αφρό,
πλήθος μητέρων προσφέρει σφυγμό,
πατέρων ευχές γεφυρώνουν σκοτεινά βάραθρα.
Λέξεις σκεπάζουν ρωγμές που χάσκουν,
αποκαλύπτουν σκοτεινά κι απόκρημνα βάθη.
Πατρογονικοί τρόμοι ξορκίζονται.
Στα δαντελένια του ξύπνιου όνειρα
ζωή πνέει κι ελευθερία. (σελ. 56)
