Η προσωκρατική φιλοσοφία έχει ήδη θίξει τα βασικά οντολογικά ζητήματα της ανθρώπινης ύπαρξης ως σκεπτόμενης οντότητας που διαθέτει συνείδηση και αυτοσυνείδηση. Τα αινιγματικά στην ερμηνεία και πολύσημα σπαράγματα του Ηράκλειτου που έχουν σωθεί σε διάφορες δευτερεύουσες πηγές αποτελούν ήδη ένα πρώτο καλειδοσκόπιο του υπαρξισμού, που “απαντά” ή μάλλον υπαινίσσεται βασικές συντεταγμένες του στοχασμού γύρω από τη ζωή του έλλογου όντος, τον κόσμο, τη φύση, το θάνατο, την ιστορία, τον πόλεμο, το παιδί που παίζει, και πολλά άλλα, με ποιητικό ακόμα τρόπο, τα οποία θα αναπτυχθούν ύστερα στην ιστορία της ευρωπαϊκής φιλοσοφικής σκέψης, αλλά και ήδη στην ίδια την αρχαιότητα, στην ελληνιστική εποχή με την ορθολογική σκέψη ενός Αριστοτέλη ή ενός Θουκυδίδη, όπου αναπτύσσεται και η επιστημονική μεθοδικότητα.
Τον χώρο του δυνητικού (possible, möglich) καλύπτουν αρχικά οι μυθολογίες, οι θρησκείες, η μεταφυσική, τα μαντεία, οι μαγείες, οι προφητείες. Στο χώρο αυτό το δυνητικό παρουσιάζεται ως πραγματικό, δεδομένο, σίγουρο, απλώς απαιτεί πίστη. Η ουσιαστική αυτοσυστασία του δυνητικού βέβαια προϋποθέτει την ύπαρξη του ορθολογισμού, ο οποίος μπορεί να εκτιμήσει τον βαθμό της υποθετικότητας και την πιθανότητα, τα πράγματα να είναι πραγματικά έτσι. Αυτή είναι και η μέθοδος της επιστημονικής υπόθεσης, που στηρίζεται σε επιχειρήματα και ενδεικτικά στοιχεία· μεγάλο μέρος των θεωριών της κβαντικής μηχανικής και της αστροφυσικής είναι αυτής της φύσης, όπου η θεωρητική σύλληψη επιβεβαιώνεται ύστερα σε πειράματα ή διαψεύδεται. Υπάρχουν βέβαια και θεωρίες που από τη φύση τους δεν μπορούν να επαληθευτούν, αλλά στηρίζονται απλώς στην αδήριτη ανάγκη μιας εξήγησης, έστω υποθετικής ή προσωρινής (βλ. τα big bang).
Ο Robert Musil, στο ανολοκλήρωτο εμβληματικό, τόσο σε έκταση όσο και φιλοσοφικό βάθος, μυθιστόρημα “Ο άνθρωπος χωρίς ιδιότητες” (1930-43, εκδοση 1952) αναπτύσσει σε πολλά σημεία του έργου αλλά και σε ένα ολόκληρο ξεχωριστό κεφάλαιο, την ανάγκη της ανάπτυξης μιας ειδικής φιλοσοφίας της δυνητικότητας, του στοχασμού για το δυνητικό, αυτό που δεν υπάρχει αλλά θα μπορούσε να υπάρξει. Αυτός είναι ένας χώρος σκέψης πολλαπλά μεγαλύτερο από τον στοχασμό για το υπαρκτό. Το θέμα βέβαια έχει μια αξιοσημείωτη διαλεκτική: εφόσον το τι θα μπορούσε να υπάρχει απασχολεί τη σκέψη του ανθρώπου, αυτό υπάρχει, όπως και το φαντασιακό της τέχνης που γίνεται καλλιτέχνημα· αλλά και η ίδια η σκέψη που μας απασχολεί, πρέπει ουσιαστικά να θεωρείται πως ανήκει στο χώρο του υπαρκτού. Και το περίεργο μυαλό του ανθρώπου συχνά ασχολείται περισσότερο με αυτά που δεν υπάρχουν (για τις αισθήσεις, ως πραγματολογικό αντικείμενο), παρά με αυτά που υπάρχουν. Και το όνειρο;
Έτσι λοιπόν, στη φιλοσοφία του δυνητικού, το υπαρκτό έχει μια αμφίσημη υπόσταση: είναι υπαρκτό ως σκέψη και ανύπαρκτο ως πραγματικότητα, αλλά και οι σκέψεις μας είναι “πραγματικές”, καμιά φορά και βασανιστικά πραγματικές (εμμονές, ιδεολογίες, στόχοι ζωής, ιδανικά, αξίες, ουτοπίες κτλ.). Η ενδεχομενικότητα του δυνητικού υπάρχει και στην ιστοριογραφία (τι θα γινόταν εάν…), στην προσωπική ζωή (τι θα έκανα καλύτερα…) αλλά και σε θεωρητικό επίπεδο (θεωρία των παιχνιδιών, εναλλακτικές λύσεις, στην αδυναμία προγνώσεων “όλα είναι δυνατά”)· στην μορφοποίηση του καλλιτεχνήματος είναι καταστατική: τόσο στη διαδικασία όσο και στο αποτέλεσμα – από μια δυνατότητα δημιουργείται μια πραγματικότητα, η οποία δεν προϋπήρχε. Αυτή η αμφίπλευρη διάσταση είναι η φύση του δυνητικού: μπορεί να πραγματοποιηθεί, μπορεί κι όχι. Κινείται ανάμεσα στο μη πραγματοποιήσιμο και στο ήδη πραγματοποιούμενο.
Στο θέατρο αυτή η ρευστότητα της υπόστασης του δυνητικού διπλασιάζεται: π. χ. στην κλασικιστική τραγωδία της Γαλλίας του 17ου αιώνα, που είχε τις απολήξεις της στην Ελλάδα ακόμα και στον 19ο αιώνα, ο κεντρικός ήρωας βρίσκεται σε αδιέξοδη κατάσταση (διορία, δίλημμα, πιεστική απόφαση), στην οποία πρέπει να αποφασίσει τι θα κάνει, και σ’ έναν σχεδόν κωδικοποιημένο μονόλογο (monologue raisonnée) εξετάζει μία μία τις δυνατότητες επιλογής που έχει να (αντι)δράσει και αναπτύσσει (για το κοινό) επιχειρήματα υπέρ και κατά, ώσπου να καταλήξει σε εκείνη τη λύση που του φαίνεται εκείνη τη στιγμή η προσφορότερη. Εδώ η ίδια η δυνητικότητα γίνεται αντικείμενο του δραματουργικού μηχανισμού της δημιουργίας του σασπένς, γιατί το ακροατήριο γίνεται μάρτυρας μιας ενδόμυχης διαδικασίας λήψης αποφάσεων. Αυτή η δραματουργική τεχνική αυτογνωσίας στον 20ό αιώνα μπορεί να μεταφερθεί σε ολόκληρο έργο, το οποίο έχει π. χ. τρεις διαφορετικές καταλήξεις προς επιλογή, και είναι το ίδιο το κοινό που αποφασίζει πώς θα τελειώσει (για τα ελληνικά βλ. π. χ. το σουρεαλιστικό μονόπρακτο “Ο γορίλλας και η Ορτανσία” του Ιάκωβου Καμπανέλλη,)[1].
*
Η σκέψη του ανθρώπου μπορεί να δημιουργήσει κόσμους ολόκληρους. Τα σενάρια που δημιουργεί ο εγκέφαλος και παίζει στη σκηνή της φαντασίας τροφοδοτούνται από ενδόμυχες ή φανερές επιθυμίες, πόθους, επιδιώξεις, φιλοδοξίες κι άλλα ποικίλα κίνητρα, που απασχολούν τον νου και μπορεί να γίνουν και περιεχόμενο και νόημα ζωής. Η συναισθηματική, θυμική ή και νοητική και προγραμματική δύναμη της σκέψης υλοποιεί έργα και καλλιτεχνήματα, ιδρύει θεσμούς και καθιερώνει αξίες, οργανώνει κινήματα κι ενεργοποιεί κοινωνικές ζυμώσεις, διευθύνει οργανισμούς και κινεί εξελίξεις, δημιουργεί από το τίποτε νέους κόσμους και εγκαινιάζει νέες εποχές, που στρέφονται ενάντια στις παραδομένες αντιλήψεις κι εκφάνσεις. Η δυνητική δύναμη της σκέψης είναι από τα πιο χαρακτηριστικά γνωρίσματα του ανθρώπινου εγκεφάλου, και μπορεί να συνδυάζει την ιδέα, το όραμα με το ζωοδοτικό αίσθημα του ενθουσιασμού, το ηθικό κίνητρο με τη θυμοσοφική προβλεπτικότητα, τη ρεαλιστική εκτίμηση των πιθανοτήτων με τη φαντασία, το ενδεχόμενο προσωπικό όφελος με τη γενική στόχευση του κοινού καλού, αλλά μπορεί, αντίθετα, να περιορίζεται και σε επιθυμητές κι ανεπιθύμητες στρατηγικές της επίτευξης εγωκεντρικών επιτεύξεων, σε συλλογικό ή προσωπικό επίπεδο, της χειραγώγησης ευρύτερων πληθυσμών, του εύκολου πλουτισμού, της εδαφικής επέκτασης της χώρας εις βάρος άλλων περιοχών, της επίδειξης δύναμης και μεγαλείου, και άλλα τέτοια άσχημα συμπτώματα εκείνης της αρρώστιας από την οποία νοσεί η τωρινή εποχή μας και μπορεί να αποβεί μοιραία. Στον ανθρώπινο εγκέφαλο παίζεται το μέλλον του πλανήτη.
Αυτή η δυνητική δύναμη της σκέψης είναι και η αδυναμία, αν οι στοχασμοί επικεντρωθούν σε βραχυπρόθεσμες και κοντόφθαλμες επιδιώξεις περιορισμένης εμβέλειας, αγνοώντας τις οικουμενικές διαστάσεις της κοινής μοίρας των ανθρώπων στον γαλάζιο πλανήτη, επιδεινώνουν τα πολλαπλά υπαρκτά και σύνθετα προβλήματα της υφηλίου και περιορίζουν τη διανοητική διαύγεια με πρωτόγονα ένστικτα της ιδιοκτησίας (χώρου και χρημάτων), της εξουσίας και της επίδειξης δύναμης. Κάθε νέο τεχνολογικό επίτευγμα και ο τρόπος εφαρμογής του έχει αυτή την αμφίπλευρη διαλεκτική: τη δυνητική κατάχρηση ή την ανιδιοτελή χρήση προς όφελος του συνόλου των ανθρώπων. Η παθολογική κερδολαγνεία των μεγάλων διεθνών κολοσσών και το, μεταφυσικό πλέον, δόγμα της αειφόρας ανάπτυξης και της εσαεί καινοτόμου προόδου στενεύουν την εγγενή ανοιχτότητα της δυνητικότητας της σκέψης σε μια μονόπλευρη εφαρμογή και μια μονοδιάσταση προοπτική, η οποία αδικεί τον ίδιο τον θαυμαστό εγκέφαλο του έλλογου όντος, που συμπεριφέρεται σαν μεθυσμένος αλκοολικός και σκέφτεται μόνο την επόμενη μπουκάλα και δεν βλέπει πέρα από το άδειο ποτήρι.
H δυνητική σκέψη με τη δημιουργικότητά της δεν είναι μόνο το αποκορύφωμα της λειτουργίας του εγκεφάλου (που τη διαστέλλει και από όλες τις πλατφόρμες της ΤΝ) αλλά και η στοιχειώδης προϋπόθεση της επιβίωσης του είδους και του κόσμου, του είδους αυτού που ανέλαβε πλέον την ευθύνη για τη συνολική ζωή στον φλοιό του πλανήτη. Η ριζική εγκατάλειψη της κεφαλαιοκρατικής μυθολογίας, της μεταφυσικής της αειφόρας κερδοφορίας, η μείωση όλων των ρυθμών (της ανάπτυξης, του καθημερινού βίου, του συνεχούς στρες, της συχνότητας των ταξιδιών) και μια στροφή προς τα έσω (του πνεύματος, της ψυχής, του σώματος, του μικρού κοινωνικού κύκλου, της γειτονιάς κτλ.) και το πραγματικό ευ ζην – όλ’ αυτά κι άλλα τα έχει κατανοήσει ο λογικός νους, αλλά η αντίσταση των θεσμών, η περιπλοκότητα της δικτύωσης των οικονομικών συμφερόντων, το πρωτόγονο ένστικτο της απληστίας και μια γενική απρονοησία που δεν ενδιαφέρεται για το μέλλον, καθώς κι άλλα τέτοια, δεν αφήνουν να πραγματοποιηθούν αποφασιστικά βήματα προς την κατεύθυνση αυτή. Ίσως να φαίνεται αδύνατο, μια ουτοπία, να φτάσουμε κάποτε σε μια μορφή κυκλικής οικονομίας (η άδεια θέα του μέλλοντος / πρέπει να γεμίσει ουτοπίες, ΒΠ), αλλά ίσως ακριβώς αυτό το “αδύνατο” να είναι και το πιο ισχυρό κίνητρο για τη δυνητική σκέψη να δοκιμάσει το αδύνατο: την επιστροφή σε βιώσιμες πρακτικές, που να εξασφαλίσουν στον πλανήτη και το είδος των διπόδων μια διάρκεια επιβίωσης σε “ανθρώπινες” συνθήκες.
Γρίφος
Η δύναμη του αδύνατου ορίζει τη σκέψη
του δυνητικού η αδυναμία τη φαντασία κεντά.
