Πάθη, ενοχές και μυστικά
Στα πρώτα του διηγήματα που ανήκουν στην ηθογραφία, λογοτεχνικό είδος που άνθισε στην εποχή του, ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης περιέγραφε την ζωή των ηρώων του κατά κάποιο τρόπο ωραιοποιημένη. Στη συνέχεια στράφηκε προς τον ρεαλισμό, όπου είχαν θητεύσει ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης και ο Ανδρέας Καρκαβίτσας.
Η ρεαλιστική του γραφή επηρεάστηκε από τα σοσιαλιστικά ιδεώδη, τα οποία είχε ενστερνιστεί στη νεότητά του, ενώ πρόσθεσε στις ιστορίες του παρατηρήσεις για την κοινωνική αδικία, το ατομικό συμφέρον, τη δίψα για εξουσία. Αργότερα, ασχολήθηκε με την καταγραφή της ψυχολογικής συμπεριφοράς των ηρώων του, η οποία συνδεόταν με τα ερωτικά πάθη που τους κυρίευαν. Τέτοιο δείγμα είναι το διήγημα Αγάπη παράνομη που την τοποθετεί σ’ ένα χωριό κοντά στην πόλη, σε αυτό το ερωτικό πάθος ενός άντρα για τη σύζυγο του γιου του καταλήγει σε τραγωδία.
Στο μυθιστόρημα Κατάδικος ο Θεοτόκης περιγράφει ξανά το ερωτικό πάθος και τις συνέπειές του. Σε αυτό πρωταγωνιστούν τρείς άντρες και μια γυναίκα, η οποία αποτελεί το μήλον της Έριδος κι είναι η αιτία του κακού που επέρχεται σαν φυσική συνέπεια του ερωτικού πάθους. Η γυναίκα είναι η όμορφη Μαργαρίτα, σύζυγος του Γιώργη Αράθυμου, μητέρα τριών παιδιών, που συνδέεται ερωτικά με τον Πέτρο Πέπονα. Ο τρίτος άντρας είναι ο Γιάννης, γιος ενός Τούρκου από τη Χειμάρρα, ο οποίος συνδέθηκε με τη χριστιανή μητέρα του κι εκείνη όταν έμεινε έγκυος αναγκάστηκε να μετακομίσει στην Κέρκυρα, όπου τον γέννησε.
Ο Τουρκόγιαννος, ένας άντρας που χαρακτηρίζεται από αγαθότητα, αγαπάει τους ανθρώπους και εργάζεται στα κτήματα του ζευγαριού, γνωρίζει την παράνομη σχέση και επιχειρεί ν’ αποτρέψει τη Μαργαρίτα από το να τη συνεχίσει, τονίζοντάς της τις επιπτώσεις που θα έχει αυτό στην οικογενειακή της ζωή. Ατυχώς, δεν θα τα καταφέρει να εισακουστεί: το παράνομο ειδύλλιο θα καταλήξει επίσης σε τραγωδία.
Μολονότι όσα συμβαίνουν ανάμεσα στους τέσσερις ήρωες έχουν επίκεντρο την άπιστη Μαργαρίτα, κεντρικός ήρωας του μυθιστορήματος είναι ο Τουρκόγιαννος, ο Θεοτόκης αυτόν προσπαθεί να ψυχολογήσει ώστε να κατανοηθούν όσα συμβαίνουν. Είναι ένας άντρας που πρεσβεύει την εγκαρτέρηση και την ανοχή απέναντι στους άλλους. Στην ουσία, τον χαρακτηρίζει ένας ρομαντικός χριστιανισμός.
Ο Κατάδικος –ο τίτλος έχει συμβολική σημασία- είναι μυθιστόρημα πλημμυρισμένο από πάθη και ενοχές, από μυστικά και κακίες, από πείσματα και εγωισμούς. Ο Θεοτόκης προσπαθώντας να ερμηνεύσει τις πράξεις των ανθρώπων τις αποδίδει στον έρωτα και το πάθος που τον συνοδεύει. «Όλη η φύση είταν υποκείμενη σε νόμους σκληρής ανάγκης, κ’ ένας τέτοιος νόμος είταν για τον άνθρωπο κι ο Έρωτας!»
Το μυθιστόρημα είναι αναφέρεται στη στάση ζωής του Τουρκόγιαννου, ο οποίος διαπνέεται από αισθήματα αγάπης και συμπάθειας για όλους, εχθρούς και φίλους, μια αγάπη που ενδεχομένως πηγάζει από τον Θεό ή από την ηθική του συγκρότηση. Ο ίδιος ο ήρωας που πληρώνει ακριβά –και άδικα–, τις πράξεις και τα αμαρτήματα των άλλων, εμφορούμενος από μια σπάνια φιλευσπλαχνία και αλληλεγγύη για τους συνανθρώπους του εκφράζει δημοσίως το πιστεύω του: «Γιατί ευτυχισμένοι στον κόσμο δεν είναι παρά εκείνοι που κάνουν πάντα το καλό, ή εκείνοι που όταν κάμουν το κακό το μετανοιώνουν!»
Βεβαίως, όπως κάνει και σε άλλες ερωτικές-κοινωνικές ιστορίες, ο Θεοτόκης περιγράφει την καθημερινότητα των κατοίκων του χωριού, μιλάει για τη σκληρή δουλειά του αγρότη στα χωράφια, τον αγώνα του για την επιβίωση, τη σχέση ανθρώπων και ζώων και ασφαλώς τις σχέσεις μέσα στις οικογένειες που δεν είναι πάντα αρμονικές. Αναφερόμενος στα ήθη των χωρικών, βάζει τη Μαργαρίτα να σκέφτεται τον άντρα της με τον οποίο είχε ζήσει πολλά χρόνια: «κακό δεν είχε γνωρίσει από το χέρι του. Πόση διαφορά είχε αυτός από τους άλλους άντρες. Έδερναν όλοι τες γυναίκες τους, εκείνος ποτέ».
Στον Κατάδικο, εκτός από την παρουσίαση του εσωτερικού κόσμου των τεσσάρων ηρώων, της Μαργαρίτας και των τριών ανδρών που την ποθούν, την προσέχουν και την διεκδικούν, ο Θεοτόκης, εκτός από το πάθος αναφέρεται στην ιδιοτέλεια και την αυταπάρνηση. Με τον δικό του προσωπικό ύφος επιχειρεί να μιλήσει για τον κόσμο των παθών και των συμφερόντων αντιπαραβάλλοντας σε αυτόν την ανθρωπιά και την καλοσύνη του Τουρκόγιαννου.
Φίλιππος Φιλίππου
