Η Λίλια Τσούβα, γνωστή στο χώρο της λογοτεχνίας ως πεζογράφος, ποιήτρια, δοκιμιογράφος, κριτικός με σπουδές στη Μεσαιωνική και Νεότερη Ελληνική Φιλολογία, μας φέρνει πολύ κοντά στην εποχή του σκοτεινού, όπως λέγεται, Μεσαίωνα, τον οποίον φωτίζει μέσα από την μελέτη των πολιτισμικών στοιχείων  και την σχέση με τα ηρωικά έπη εκείνης της εποχής.

Στο βιβλίο «Με το καλειδοσκόπιο του Μπέογουλφ», (εκδόσεις Κουκίδα, 2025), που είναι μια εμπεριστατωμένη δοκιμιακή μελέτη βασισμένη στην επαγγελματική της εμπειρία, η Λίλια  Τσούβα χρησιμοποιεί έντεχνα τις εναλλαγές του πεζού και του ποιητικού λόγου, τις ιστορικές πολιτισμικές καταγραφές, την επιστημονική μεθοδολογία και την συμπυκνωμένη ανάπτυξη του κειμένου  εντρυφώντας στα πεδία της ακαδημαϊκής μελέτης και έρευνας.

   Τα σχετικά βιβλία της «Το τραγούδι των Ινουίτ» διηγήματα, οι μυθιστορηματικές βιογραφίες στο «Γοβάκια από Πάγο», και το πρόσφατο δοκίμιο «Με το καλειδοσκόπιο του Μπέογουλφ» αποτελούν μια τριλογία που πλουτίζει με το ερευνητικό πάθος και τον προσωπικό στοχασμό την γνώση μας για τον κόσμο του Μεσαίωνα κι άλλων αρχαιότερων πολιτισμών.

Η σφαιρική μελέτη του  έπους «Μπέογουλφ», όχι τόσο γνωστό στην Ελλάδα, χωρίς αυτό να μικραίνει την σπουδαιότητα του,  κρύβει στον πυρήνα του την ουσία και το πνεύμα του ευρωπαϊκού πολιτισμού και τις απαρχές της γέννησης του.

Η συγγραφέας επικεντρώνεται στην χιλιετία που χωρίζει την κλασσική Αρχαιότητα από τα νεότερα χρόνια, για την οποία σχηματικά χρησιμοποιείται ο όρος «Μεσαίωνας» και μας παραπέμπει σε μια εποχή απωθητική λόγω σκληρότητας και βίας, χωρίς βέβαια να διακόπτεται η ροή της ιστορίας.

Πρόκειται για τον Πρώιμο Μεσαίωνα, δηλαδή τους αιώνες 5^ο έως 10^ο, που αρχίζουν από την κατάλυση του Δυτικού  Ρωμαϊκού Κράτους από τους Γερμανούς Οστρογότθους, και η οποία κλείνει με την κατάκτηση από τους τούρκους της Κωνσταντινούπολης το 1453.

Ο κόσμος, ανάμεσα στον κόσμο της ειδωλολατρίας και του χριστιανισμού, καταγράφηκε στις μνήμες των λαών σαν ο πλέον σκοτεινός χρόνος της ανθρώπινης ψυχικής έκφρασης. Παρόλο το σκληρό πρόσωπο και τις πρωτόγονες συμπεριφορές των επιθετικών βαρβαρικών φύλων, όπως χαρακτηρίστηκαν οι γερμανικές ορδές, οι επιδρομές τους έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη του πολιτισμού και στην μετάβαση από την ενστικτώδη αντίδραση της επιβίωσης  στην πνευματική έκφραση και τον εκχριστιανισμό των λαών της Ευρώπης. Σύγχρονοι μελετητές δέχονται ότι είναι αναπόσπαστο κομμάτι του σύγχρονου πολιτισμού, καθώς άλλοι λαοί έγιναν ισχυρότεροι, άλλοι άλλαξαν πατρίδες και άλλοι αφομοιώθηκαν από τους κατακτητές.

Με την λέξη «Κάποτε», όπως συνήθως αρχίζουν τα παραμύθια, οι μύθοι και οι θρύλοι, η Λίλια Τσούβα ανοίγει την πύλη στο διαχρονικό ταξίδι της ιστορίας του Μπέογουλφ και με το καλειδοσκόπιο κολλημένο στα μάτια, ανοίγει τον κόσμο του αρχετυπικού ήρωα στο αρχαιότερο ποιητικό αγγλοσαξονικό έπος εφάμιλλο με άλλα ηρωικά έπη, όπως τα Ομηρικά έπη, Οδύσσεια και Ιλιάδα, η Αινιάδα, το αρχαιότερο σκανδιναβικό έπος «Έδδα», το γερμανικό «Λιμπελούνγκεν», το άσμα του Ελ Σιντ, το ελληνικό «Διγενής Ακρίτας».

Ο τίτλος του βιβλίου «Με το καλειδοσκόπιο του Μπέογουλφ», παραπέμπει τον αναγνώστη στο γνωστό οπτικό όργανο που παρουσιάζει συνθέσεις ποικίλων έγχρωμων σχεδίων μέσω κατόπτρων. Το καλειδοσκόπιο μας δίνει με τους καθρέφτες εναλλασσόμενες εντυπώσεις: Η συνεχής αλλαγή των μοτίβων στο έπος « Μπέογουλφ» μας μεταφέρει στην χρονική περίοδο όπου μια σειρά γεγονότων και εντυπώσεων διαδέχονται η μία την άλλη. Είναι μια ποιητική σύλληψη που η σύνθεση της εξερευνά διάφορα συναισθήματα και καταστάσεις φωτίζοντάς τες μέσω της μυθικής αφήγησης.

Είναι το σημαντικότερο έπος για τους Αγγλοσάξονες και τα φύλα τους, όπως αυτό διασώθηκε μέσα από τις ιστορίες των προγόνων τους και από τους αοιδούς που οι πηγές τους χάνονται σε βάθος χρόνου.

Η εικόνα του εξωφύλλου με τους μουσικούς αοιδούς σε κίτρινο φόντο του πεπερασμένου Μεσαίωνα μας παραπέμπουν  στις αίθουσες των βασιλιάδων αυτής της μυθικής προϊστορίας, όπου τραγουδιόνταν τα δοξαστικά ηρωικά έπη, όπως π.χ. ακριβώς συνέβαινε στα παλάτια της μυθικής Οδύσσειας ή στο παλάτι του Δανού βασιλιά Χρόθγκαρ.

Το έπος «Μπέογουλφ καταγράφει την εποχή ανάμεσα στον παγανισμό με τις ειδωλολατρικές τελετουργικές θυσίες του και την θρησκεία του χριστιανισμού που φέρνει ένα άλλο είδος πολιτισμού και ελευθερίας. Είναι βιβλίο γοητευτικό, κατανοητό και δομημένο σε δύο μέρη τα οποία υποστηρίζονται  επεξηγηματικά  με μικρότερες σύντομες υπο-ενότητες.

Στο πρώτο μέρος εξετάζονται και επεξηγούνται τα ιστορικά γεγονότα από την κατάρρευση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και την επέλαση των γερμανικών φύλων παράλληλα με όλες τις αλλαγές που προκάλεσε η Νορμανδική κατάκτηση της Βρετανίας και οι μετακινήσεις των Βίκινγκς.

Αυτή η ιστορική περίοδος αφορά τις εξελίξεις στην Ευρώπη από τον 5^ο έως και τον 11^ο αιώνα.  Διερευνάται η θέση της θρησκείας στην Ευρώπη, οι παγανιστικές ειδωλολατρικές δοξασίες, τα ήθη και τα έθιμα των βόρειων βαρβαρικών φύλων και οι πολιτισμικές αλλαγές που επέφεραν. Μαζί με όλα τα χειρόγραφα που διασώθηκαν αυτή την περίοδο  συμπεριλαμβάνεται και το έπος «Μπέογουλφ», πιθανότατα ίσως τον 5^οέως 6^ο αιώνα, έτσι όπως διασώθηκε και έφτασε σαν το μόνο πρώτο χειρόγραφο, με άγνωστη ταυτότητα του συνθέτη-ποιητή δημιουργού και τους προφορικούς θρύλους της εποχής.

Όλες αυτές οι μετακινήσεις των φύλων άλλαξαν τον χάρτη, όχι μόνο με τα νέα σύνορα χωρών αλλά και τις αλλαγές των πολιτισμικών και θρησκευτικών στοιχείων. Νέες γλώσσες, ήθη και έθιμα, ηρωικά έπη και παραδόσεις, θρύλοι, ιστορίες και μύθοι  τραγουδήθηκαν προφορικά από τους αοιδούς στα παλάτια των βασιλιάδων. Η σκοτεινιά του Μεσαίωνα σβήνει κάτω από το φως του πνεύματος και του χριστιανισμού. Η μνήμη της ελληνικής και ρωμαϊκής γνώσης είναι ακόμη ζωντανή και ανθεί στα μοναστήρια με τους λόγιους της γνώσης και της γραφής. Είναι αυτοί που σώζουν τα αρχαία κείμενα αντιγράφοντας θρύλους και έπη  παρεμβάλλοντας  στοιχεία του χριστιανισμού.

Στην δεύτερη ενότητα  η προσέγγιση αφορά αυτό καθεαυτό το αγγλοσαξονικό έπος Μπέογουλφ που αποτελεί μέρος των γερμανικών θρύλων. Δεν είναι γνωστό ποιος το συνέθεσε ούτε είναι γνωστό το έτος της γραφής του. Πιθανολογείται ότι γράφτηκε μεταξύ 600 και 1000 μ.Χ. με πιθανότερη χρονολογία τον 8^ο αιώνα.

Το ένα και μοναδικό χειρόγραφο από το οποίο παραδίδεται το έπος Μπέογουλφ είναι το Nowel Codex, που φέρει το όνομα του κατόχου του, του Λόρενς Νόγουελ (16^ο αιώνας) εφημέριου στο Λίτσφιλντ και μελετητή της αγγλοσαξονικής γλώσσας.

Η ιστορία μιλά για τον θρυλικό ήρωα Μπέογουλφ που ανήκει στη φυλή των Γετών, κατοίκων της Γιουτλάνδης, και το παλάτι του Δανού βασιλιά Χρόθγκαρ. Το όνομα του σημαίνει ίσως «φωτεινός», ή «ευγενής λύκος», ή «κυνηγός μελισσών», μπορεί και «αρκουδάνθρωπος».

Η συγγραφέας επικεντρώνεται στο έπος, την προέλευση του, τις πιθανές παρεμβάσεις των λόγιων αντιγραφέων, τις δυσκολίες στην αρχαία γλώσσα του χειρογράφου, τη μετάφραση στα νεότερα αγγλικά, τα ιστορικά, κοινωνικά και ιδεολογικά δεδομένα της εποχής, την ανάλυση του έργου και τους συμβολισμούς, τους αρχετυπικούς χαραχτήρες των ηρώων, το νόημα και τα μηνύματα του ηρωικού ποιήματος.

Αυτό που ξεχωρίζει στη  μελέτη και στην προσέγγιση του έπους,  χωρίς να δυσκολεύει τον αναγνώστη, παρόλη την επιστημονική μεθοδολογία και την πυκνή ύλη αναγκαία για την πληροφόρηση, είναι η ενδελεχής συμπυκνωμένη περίληψη της μελέτης σπάνιων αρχαίων κειμένων, οι αναφορές στις βιβλιογραφικές λογοτεχνικές πηγές παράλληλα με τις έντεχνες συρραφές  των ιστορικών γεγονότων σχεδόν μιας χιλιετηρίδας.

Η συγγραφέας τονίζει ότι το έπος Μπέογουλφ είναι το μεγαλύτερο πλήρες διασωθέν κείμενο της αρχαίας αγγλικής γλώσσας κι επειδή τα διασωθέντα έργα της περιόδου είναι ελάχιστα, αποτελεί την βάση για τη μετάφραση της αρχαίας αγγλικής γλώσσας, περισώζει λέξεις που δεν απαντώνται σε άλλα έργα ή απαντώνται σε ελάχιστα, συμβάλει στην κατανόηση της προφοράς και της σημασίας τους. Για την Ευρώπη αποτελεί το παλαιότερο έπος. Η αφηγηματική ποίηση του πρώιμου Μεσαίωνα έχει επηρεάσει τη βρετανική αλλά και την ευρωπαϊκή λογοτεχνία, το πολιτισμικό φαντασιακό». (σελ.105-106).

Το έπος χωρίζεται σε δύο ενότητες:

Η πρώτη ενότητα αναφέρεται στον πρώτο ηρωικό χρόνο της νεότητας του Μπέογουλφ, στην πάλη και στη νίκη του με το κακό τέρας, στην αναγνώριση του ως ενός επιτυχημένου και σοφού βασιλιά και στη δεύτερη ενότητα, όπου καλείται με το χρέος προς τον λαό του, να παλέψει και πάλι με ένα άλλο τέρας-δράκο, το οποίο σκοτώνει αλλά τραυματίζεται θανάσιμα.

Το έπος αρχίζει με τη λέξη « Ακούστε» την οποία ο ποιητής δανείζεται από τους βάρδους της κέλτικης μυθολογίας.

Υπάρχει διακειμενική συνάφεια με τα Ομηρικά έπη, την Αγία Γραφή, αλλά και πολλά παραμύθια και θρύλους των αρχαίας κέλτικης παράδοσης. Ο ήρωας με την υπερφυσική δύναμη και την σοφία ακολουθεί όλα τα στάδια του ηρωικού ταξιδιού, τις δοκιμασίες, τις απώλειες και τις νίκες, την ολοκλήρωση της ύπαρξής του, σύμφωνα με τον Τζόζεφ Κάπμελ στο έργο του «Ο ήρωας με τα χίλια πρόσωπα».

Το μήνυμα του μύθου είναι ότι μετά τις περιπέτειες του προσωπικού ταξιδιού ο ήρωας είναι ένας νέος άλλος άνθρωπος με αυτογνωσία, σύνεση, σοφία, υπερηφάνεια, αυτοπεποίθηση και ολοκλήρωση.

Η ιστορία ξετυλίγεται στην παγανιστική Δανία του 6^ου μ.Χ. αιώνα στο παλάτι του ξακουστού καλού βασιλιά Χρόθγκαρ, απόγονου του θρυλικού Σιλντ. Όμως τη χαρά και την διασκέδαση στις μεγάλες αίθουσες του παλατιού καταστρέφει το τέρας Γκρέντελ που καταβροχθίζει επί δώδεκα συνεχή χρόνια τους επίσημους καλεσμένους του βασιλιά. Είναι ένα τέρας που ζει με την μητέρα του στη μυθική λίμνη του βασιλείου.

Ο Μπέογουλφ ξεκινάει από την Γιουτλάνδη, ταξιδεύει στη Δανία για να νικήσει με τις υπερφυσικές δυνάμεις του χρέους και της ψυχής του το σκοτεινό τέρας.

Το βράδυ της πρώτης φιλοξενίας του στο παλάτι και στο συμποσίο του βασιλιά Χρόθγκαρ, παρόλη την αμφισβήτηση του σύμβολου του Βασιλιά Άνφερθ, ο Μπέογουλφ παλεύει με το τέρας Γκρέντελ και του ξεριζώνει το χέρι. Πληγωμένο το τέρας επιστρέφει στη λίμνη και βάφει με το αίμα του όλη το δρόμο και τη λίμνη. Ακολουθώντας τα ίχνη του αίματος ο ήρωας βρίσκει τη λίμνη στο βάθος της οποίας ζει το τέρας με την μητέρα του και το σκοτώνει.

Η μητέρα την άλλη μέρα επιτίθεται με εκδίκηση στον Μπέογουλφ, όμως αυτός την σκοτώνει και σώζει το παλάτι από τις θανάσιμες επιθέσεις του τέρατος.

Ο Μπέογουλφ αναγνωρίζεται και τιμάται ως ήρωας, δέχεται πολλά δώρα και ο ίδιος ήδη είναι ανανεωμένος και πιστός στους όρκους του σκοπού του.

Στη δεύτερη ενότητα της διήγησης, μετά τον θάνατο του βασιλιά Χιέλακ, ως ήρωας με ήθος και χρέος προς το καθήκον ο Μπέογουλφ στέφεται βασιλιάς των Γετών. Ηγεμονεύει ειρηνικά και σοφά για πενήντα χρόνια. Και εκεί στην ώριμη ηλικία του καλείται από το χρέος προς τον λαό του να παλέψει εκ νέου με ένα τέρας-δράκο, φύλακα αρχαίου ειδωλολατρικού θησαυρού, που κατακαίει όποιον πλησιάσει.

Ο Μπέογουλφ παρόλο που τώρα το σώμα του δεν έχει πλέον την ίδια δύναμη αλλά έχει ακόμα την ψυχή του ήρωα, παλεύει μαζί του, το σκοτώνει αλλά τραυματίζεται θανάσιμα, παρόλη την προσπάθεια του φίλου Γουίγκαλφ να τον σώσει.

Προλαβαίνει όμως και δίνει οδηγίες να μοιραστεί στο λαό ο πλούτος που φύλαγε ο δράκος, και στο θρόνο να ανεβεί ο Γουίγκαλφ.

Το ποίημα στο τέλος ολοκληρώνεται με αναφορές στις αρετές της πρώιμης  αγγλοσαξονικής κοινωνίας, την ευγένεια και την καλοσύνη. Είναι μια μετάβαση από την δόξα του πολέμου στη δόξα της δράσης για τη τελείωση του εαυτού αντιμετωπίζοντας το κακό με το καλό, την αρετή και το ήθος.

Αξίζει πιστεύω να αναφερθούμε και στον απώτερο συμβολισμό του μυθικού έπους που αγγίζει με τα αρχέτυπα το συλλογικό συνειδητό και ασυνείδητο, καθώς είναι το ταξίδι προς την ολοκλήρωση του εαυτού του κάθε μυθικού και σύγχρονου ήρωα.

Κύριοι χαρακτήρες στο ποίημα είναι ο ήρωας Μπέογουλφ, ο βασιλιάς Χρόθγκαρ, ο Γκρέτελ, η μητέρα του, ο δράκος φύλακας του θησαυρού.

Βέβαια σημαντικό ρόλο παίζουν και οι άλλοι χαρακτήρες που πλαισιώνουν τους ήρωες (σύζυγοι, σύμβουλοι, φίλοι, βοηθοί και εχθροί του ήρωα) που συναλλάσσονται μαζί τους ορίζοντας πολλές φορές την συλλογιστική του έπους.

  Όλοι αυτοί συμβολίζουν το καλό και το κακό και αναφέρονται σαν αρχετυπικές φιγούρες που διαμορφώνουν και ορίζουν την εξέλιξη της μυθοπλασίας και του τρόπου ζωής πλάι στις μορφές που ασκούν την εξουσία, σύμφωνα με την θεωρία βάθους και της συμπεριφοράς σε προσωπικό και συλλογικό ασυνείδητο του

Καρλ Γιούνγκ.

Ο Μπέογουλφ είναι το σύμβολο του απόλυτου ήρωα, του υπερασπιστή του καλού, της ηθικής, του χρέους , της αρετής σε τρεις ξεχωριστές δύσκολες συγκρούσεις που αφορούν τα αρχέτυπα του κακού. Ο ήρωας παλεύει με το σκοτάδι και το διπλοπρόσωπο της ψυχής και την οδηγεί στο φως.

Το «Καλειδοσκόπιο του Μπέογουλφ» έχει τόσο πυκνή και ενδιαφέρουσα πληροφόρηση που ο χρόνος της παρουσίασης μάς περιορίζει στα πλέον σημαντικά γεγονότα ώστε να μην αδικήσουμε την φωνή του που φτάνει σε εμάς από τα βάθη του Μεσαίωνα.

Ωστόσο οφείλουμε να αναφερθούμε στη σημαντικότητα αυτού του έπους, την αρχαία αγγλοσαξονική γλώσσα πριν από την Νορμανδική κατάκτηση, πάνω στην οποία στήθηκε η νεώτερη γλώσσα όπως είναι στην πορεία του χρόνου γνωστή έως σήμερα.

Την μετάδοση της ειδωλολατρικής παράδοσης, τα ήθη και τα έθιμά τους, την επίδραση και την αλλαγή τους μέσω του εκχριστιανισμού, την διακειμενική συνάφεια με αρχαιότερα έπη, τις ιστορίες και την εξέλιξη των βασιλιάδων και των λαών που κυβερνούσαν.

Ο ποιητικός λόγος, η γλώσσα, η δομή του έπους, οι σκηνικές θεατρικές εικόνες των παλατιών και οι σχέσεις των βασιλιάδων με τους ήρωες του καλού και του κακού στα βασίλεια τους. Οι διανοούμενοι μοναχοί που εκχριστιανίζουν τα βαρβαρικά φύλα των κατακτητών, η μεγάλη αλλαγή που επέρχεται μετά το τέλος της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και η σταθερή έξοδος από τον σκοτεινό Μεσαίωνα προς το φως του πολιτισμού με τις μεγάλες αλλαγές της κοσμοαντίληψης ότι η δόξα του πολεμιστή και ο θάνατος στα πεδία των μαχών, είναι η διαχρονική αξία αυτού του έπους.

Η κοινωνία του Μπέογουλφ περνάει μέσα από ισχυρή τελεολογία και χαράζεται η πορεία της από το πεπρωμένο, το υπερφυσικό, το απροσδόκητο, το παράξενο. Το ποίημα είναι μια ελεγεία, έχει φωνή παραμυθιού, αλλά συγχρόνως είναι ένας ύμνος στον χριστιανισμό και τον εκπολιτισμό της ανθρώπινης συμπεριφοράς και ψυχής.

Το βιβλίο της Λίλια Τσούβα είναι ένα δώρο στο αναγνώστη που με το καλειδοσκόπιο της γραφής της φώτισε και χρωμάτισε ασπρόμαυρες σκληρές εικόνες του Μεσαίωνα που δυστυχώς μοιάζουν τόσο πολύ με την σύγχρονες δυστοπικές στιγμές μας.

Αριστούλα Δάλλη