Είναι αλήθεια πως όταν ακούω ή διαβάζω το όνομα του ολλανδού αυτού ζωγράφου, στη σκέψη μου έρχεται πάντα ο Μαρσέλ Προυστ, ο οποίος, με τις αναφορές και τις αναλύσεις έργων του σε πολλά σημεία του Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο, συνέβαλε πολύ στην παγκόσμια αναγνώριση του έργου του. Θυμίζω ακόμη τη γνώμη του για την Άποψη του Ντελφτ: Είναι «ο ωραιότερος πίνακας ζωγραφικής στον κόσμο». Αυτό το αριστούργημα – όσο υπερβολική κι αν σας φαίνεται η γνώμη του – είναι ένα από τα κορυφαία έργα του Βερμέερ, το οποίο ο Μαρσέλ Προυστ πρόσεξε και έκανε γνωστό σε όλη την οικουμένη. Επίσης μια ιδιαίτερη κατεύθυνση στην ολλανδική ζωγραφική της περιόδου έχουμε με τη Σχολή του Ντελφτ, που στρέφεται θεματικά στο εσωτερικό και τη ζεστασιά της σπιτικής ζωής: χρωματικά στη διαύγεια και την καθαρότητα, συνθετικά στην αναζήτηση της εξωτερικής ισορροπίας, για να κάνει τελικό σκοπό την αρμονία του συνόλου. Οπωσδήποτε, βέβαια, τις τελικές διατυπώσεις της σχολής αυτής τις δίνει ο Βερμέερ, γιατί «το Ντελφτ», που είναι η γενέτειρα του ζωγράφου, «είναι, σύμφωνα με την εικόνα που φιλοτέχνησε ο Βερμέερ, αχώριστο από τον ζωγράφο του, περισσότερο από όσο είναι η Βενετία από τον ίδιο τον Τζιορτζιόνε και το Τολέδο από τον Γκρέκο», κατά την εύστοχη διατύπωση του Jean Leymarie ( La Peinture Hollandaise ). Με τον Βερμέερ όμως – ο οποίος μαζί με τον Φρανς Χαλς, ‘τον ζωγράφο του Χάρλεμ’, και τον Ρέμπραντ αποτελούν την τριάδα των μεγαλύτερων ζωγράφων της ολλανδικής ζωγραφικής- έχουμε μια από τις πιο άγνωστες καλλιτεχνικές προσωπικότητες, όχι μόνο των Κάτω Χωρών, αλλά όλου του ευρωπαϊκού κόσμου. Η ερώτηση: «Υπήρξε Βερμέερ;» μπορεί να αποτελεί έκπληξη. Κι όμως, το ίδιο ερώτημα έχει τεθεί και για τον Σαίξπηρ. Η προσωπικότητα, λοιπόν, του Βερμέερ έφτασε, πράγματι, από το παρελθόν σε τόσο ερειπωμένη κατάσταση, όσο και αυτή του μεγάλου ελισαβετιανού – δεν φωτίζεται παρά για στιγμές. Από τη ζωή του δεν ξέρουμε παρά ελάχιστες χρονολογίες: τη γέννησή του στο Ντελφτ το 1632, τον γάμο του το 1653, τον θάνατό του το 1675 και τα ενθύμια των δανειστών του. Την ίδια χρονιά με τον γάμο του ο Βερμέερ γίνεται δεκτός στη συντεχνία της Ένωσης του Αγίου Λουκά, ενώ το 1662 είναι αντιπρόεδρος αυτής της ένωσης και μνημονεύεται ως ζωγράφος του Ντελφτ.
Μας είναι ακόμα γνωστό ότι ο Βερμέερ γεννήθηκε σε προτεσταντική οικογένεια, αλλά προσχώρησε στην Καθολική Εκκλησία. Η διαδεδομένη άποψη στο ευρύ κοινό είναι ότι το έκανε μόνο και μόνο για να παντρευτεί την καθολική στο θρήσκευμα Κατερίνα Μπόλνες, με την οποία θα αποκτήσει δεκαπέντε (σωστά διαβάσατε) παιδιά. Όσο για τους πίνακες ζωγραφικής που έχουν αποδοθεί στον μεγάλο αυτό ζωγράφο της ολλανδικής ζωγραφικής, ακόμη και σήμερα δεν υπάρχει καμία ουσιαστική συμφωνία. Κάτι ακόμα: Οι οικιακές σκηνές ειρηνικής καθημερινής ζωής και εκπληκτικής λεπτομέρειας στα έργα του δεν αποτελούν αποκλειστικό γνώρισμα του Βερμέερ, το ίδιο έκαναν και πολλοί άλλοι ολλανδοί ζωγράφοι της εποχής του, όπως, επί παραδείγματι, ο Πίτερ ντε Χόκ ( 1629 – 1679 ). Ο Βερμέερ είναι, βέβαια, ένας απ’ αυτούς, αλλά μεγαλύτερο ταλέντο απ’ όλους αυτούς, αν λάβει κανείς υπόψη του τον απαράμιλλο χειρισμό του φωτός και των χρωμάτων, που παρατηρείται στα έργα του. Οι ζωγραφικές του δημιουργίες δεν είναι μόνο απλές, ρεαλιστικές σκηνές της καθημερινής ζωής, δεν εξαντλούνται, δηλαδή, σε αυτό το χαρακτηριστικό της τέχνης του. Υπάρχει και κάτι άλλο, ένα βαθύτερο πνευματικό περιεχόμενο, που σε ορισμένα έργα του είναι εύκολα ανιχνεύσιμο, ενώ σε άλλα προσδιορίζεται δυσκολότερα και παρακινδυνευμένα.
Το τρίπτυχο – που αποτελεί το θέμα αυτού του σημειώματος και που ενώνει τρία έργα του Βερμέερ με κοινό άξονα την ερωτική του αλληλογραφία – βασίζεται σε ένα στοιχείο εμπιστοσύνης, ιδιωτικότητας, συναισθηματικής φόρτισης και άρρητης επικοινωνίας ανάμεσα σε δυο γυναίκες διαφορετικής κοινωνικής τάξης (την κυρία και την υπηρέτρια) και μας οδηγεί απευθείας στην ατμόσφαιρα της ολλανδικής αστικής ζωής του 17ου αιώνα. Για πρώτη φορά τα τρία αυτά έργα παρουσιάστηκαν, σαν μια ενότητα, αυτό το καλοκαίρι στην έκθεση που οργάνωσε το αναγεννημένο Μουσείο Φρικ (The Frick Collection) στο Μανχάταν, ένα από τα πιο κομψά και σημαντικά κέντρα υψηλής τέχνης της Νέας Υόρκης. Η επιμέλεια της έκθεσης φέρει την υπογραφή του Ρόμπερ Φρούτσι, διακεκριμένου μελετητή της ολλανδικής ζωγραφικής. Κοινός άξονας, όπως είπα και πιο πάνω, αυτών των έργων είναι η ερωτική επιστολογραφία στην οικιακή ζωή των αστών στην Ολλανδία του 17ου αιώνα. Με την επιστολογραφία ως κεντρικό θέμα, ο Βερμέερ και οι σύγχρονοί του φαντάζονταν την ανταλλαγή επιστολών σαν μια ψυχολογική διερεύνηση, που δημιουργεί μικρά σενάρια, αινιγματικές και διφορούμενες σκηνές καθημερινής ζωής μέσα στα ολλανδικά σπίτια μιας κοινωνικής ευμάρειας.
Το ένα από τα τρία έργα της έκθεσης προέρχεται από τις συλλογές του Μουσείου Φρικ. Πρόκειται για το Κυρία και υπηρέτρια (1664-67), στο οποίο κεντρικό θέμα είναι η σχέση ανάμεσα στις δυο γυναίκες. Πρέπει ακόμη να πούμε ότι το έργο αυτό είναι το τελευταίο αριστούργημα που απέκτησε ο ιδρυτής του μουσείου Χένρι Κλέι Φρικ, λίγο πριν πεθάνει. Aπό το Rijksmuseum του Άμστερνταμ προέρχεται το δεύτερο έργο με τίτλο Ερωτική επιστολή (1669- 70), με την υπηρέτρια να στέκεται όρθια και πίσω από την κυρία σε μια στάση εμπιστοσύνης και υποστήριξης. Το τρίτο έργο της έκθεσης προέρχεται από την Εθνική Πινακοθήκη της Ιρλανδίας, με τίτλο Κυρία που γράφει ερωτικό γράμμα (1669-70), με την κυρία να είναι απασχολημένη με τη σύνταξη ερωτικής επιστολής και την υπηρέτρια να στέκεται διακριτικά πίσω της και σε απόσταση. Όσοι πάντως επισκέφτηκαν την έκθεση με το τρίπτυχο των ερωτικών επιστολών στο Μουσείο Φρικ , είχαν επίσης τη δυνατότητα να δουν και να θαυμάσουν ακόμα δυο έργα του Βερμέερ, που δεν έχουν, βέβαια, σχέση με το θέμα των έργων της έκθεσης, ανήκουν όμως στις συλλογές του Μουσείου .
