Λογοτεχνικό μεγαλείο και το Αμερικανικό Υψηλό
Τον Χάρολντ Μπλουμ μας παρουσιάζει συνοπτικά ο Καθηγητής Δημήτρης Δημηρούλης. Αμερικανός αλλά και Ευρωπαίος, όσον αφορά τη λογοτεχνία. Τη λάτρεψε, με προτίμηση στους κλασικούς, χωρίς να παραβλέπει την εξέλιξη. Ο τίτλος του βιβλίου Ο Δαίμων ξέρει και αυτός ο «Δαίμων» συνιστά τη γέφυρα ανάμεσα σε μια δωδεκάδα αγαπημένους ποιητές. Από αυτούς κυρίως στρέφεται στον Ουόλτ Ουίτμαν και τον Χαρτ Κρέιν.
Ο Μπλουμ είναι Εβραίος που βρέθηκε στην Αμερική, έχει επίγνωση της καταγωγής του, δεν δεσμεύεται όμως από την «πίστη» και την «ορθοδοξία», ενσωματώνεται με επιλογή στην αμερικανική πραγματικότητα και αποκτά ευρεία παιδεία με κέντρο την Ευρώπη, τον δυτικό πολιτισμό από την Αναγέννηση και έπειτα. Πυλώνες αυτού του πολιτισμού αποτελούν η Αθήνα, η Ρώμη, η Ιερουσαλήμ και όποια «γνωστικά» παρακλάδια.
Ο Μπλουμ επιλέγει δώδεκα συγγραφείς για να αναδείξει τη σκέψη του: την ουσία της Λογοτεχνίας, τη σχέση της με τον άνθρωπο, την αισθητική απόλαυση, την αυτογνωσία, την αξία των σπουδαίων έργων, την αυταξία της λογοτεχνίας ως φανταστικής παραμυθίας έναντι του θανάτου, το πάθος για την ανάγνωση, τη γραφή και τη διδασκαλία. Η αγωνία της επίδρασης, για την οποία μίλησε πριν από πολλά χρόνια και επανεκδόθηκε πρόσφατα πάλι από τις εκδόσεις Gutenberg, είναι ένα βιβλίο στο οποίο επανέρχεται όχι για να μας δείξει την «αγωνία» αλλά μόνο «την επίδραση», συγκεκριμένα το «Υψηλό», το οποίο θα ερευνήσει, ανατρέχοντας όμως στην επίδραση, σ’ αυτό το «κλίναμεν» που επιχειρεί ο νεότερος ο οποίος αφορμάται από τον γοητευτικό πρόγονο.
Όπως επισημαίνει ο Καθηγητής, Δημήτρης Δημηρούλης για τον Μπλούμ «δεν υπάρχει λογοτεχνία χωρίς τη ζήτηση του Υψηλού και χωρίς τον Δαίμονα…η λογοτεχνία είναι ένας διαρκής αγών… μια μορφή θρησκείας … που συγκροτεί την έννοια του “ανθρώπινου” έναντι του θανάτου… Η λογοτεχνία είναι τα σπουδαία έργα που έγιναν από σπουδαίους ανθρώπους, τα θεμελιώδη κείμενα του κανόνα που συνδέονται με εκθαμβωτικά πρόσωπα». Η λέξη «Αγών» χρησιμοποιείται με την έννοια της επίδρασης ή του ανταγωνισμού, εξ ου η «αγωνία».
Από τις «αξιωματικές προτάσεις» του, συγκρατώ για την παρούσα περίσταση την ακόλουθη: «Η λογοτεχνία, όταν μετατρέπεται σε ιδεολογικό όπλο ή εξυπηρετεί ευκαιριακές ανάγκες, χάνει την ταυτότητά της, παύει να είναι “λογοτεχνία”».
Μας εφιστά την προσοχή στην έννοια του «υψηλού», πράγμα που σημαίνει πως ο χαρακτηρισμός ανήκει σε έργο φαντασίας, μεγαλειώδες, τρομακτικό και απεριόριστο και είναι μείγμα απόψεων του Λογγίνου, του Μπερκ και του Κάντ. Στο «υψηλό» φτάνει ο συγγραφέας που έχει καταληφθεί από τον «δαίμονά» του, έχει δηλαδή κορυφαίες εμπειρίες, που μοιάζουν με «επιφοιτήσεις». Το «Υψηλό» είναι το μυστήριο της δημιουργικής φαντασίας, η υπέρβαση του ανθρώπινου σαν την εσωτερική φωνή, το «θείον τι και δαιμόνιον» που καθοδηγούσε τον Σωκράτη.
Ο Μπλουμ, στο βιβλίο του για τη μελέτη αυτού του «Δαίμονα» επιλέγει τους ποιητές: Ουίτμαν, Ντίκινσον, Έλιοτ, Στίβενς, Φροστ, Κρέιν. Από τους μυθιστοριογράφους τους: Μέλβιλ, Χόθορν, Τουέιν, Φόκνερ, Τζέιμς. Από τους στοχαστές τον Έμερσον. Ο Δημηρούλης μας λέει πως μέσα από αυτούς ξανακοίταξε τον εαυτό και ξαναβρήκε τις παλιές αγάπες του με διαμεσολαβητή τον Μπλουμ.
Το επόμενο κεφάλαιο με τον τίτλο «Γιατί αυτούς τουw δώδεκα;», ο Μπλουμ δεν αποκλείει κάποιους άλλους πολύ σημαντικούς, αλλά επιλέγει αυτούς που αντιπροσωπεύουν την αδιάκοπη προσπάθειά μας να υπερβούμε το ανθρώπινο χωρίς να απαρνηθούμε τον ανθρωπισμό.
Το Ανθρωπιστικό Υψηλό μοιάζει οξύμωρο, όπως και το αμερικανικό υψηλό είναι αντιφατικό, αλλά ο Ουίτμαν και ο Μέλβιλ είναι οι «γιγάντιες μορφές … και έχουν την αύρα και την αντήχηση των ομηρικών επών». Η μελέτη γι’ αυτούς τους δύο θα πρέπει να εντοπίσει το Υψηλόν. Ο Μπλουμ θα τονίσει πως αυτοί οι δύο εγκαινίασαν την «αμερικανική τετραπλή μεταφορά της νύχτας, του θανάτου, της μητέρας και της θάλασσας». Την πομπή ξεκίνησε ο Λογγίνος και ακολούθησαν πολλοί. Στα 1757 ο Έντμουν Μπερκ έγραψε την περίφημη μελέτη η οποία επηρέασε τον Κάντ. Από αυτούς τους τρεις μπολιάστηκαν οι άλλοι Ευρωπαίοι και Αμερικανοί,
με όποιες διαφοροποιήσεις.
Την Έμιλι Ντίκινσον και τον Ραλφ Ουόλντο τους βάζει μαζί γιατί ο δεύτερος είναι ο φανταστικός πατέρας της πρώτης, όπως ο Πέιτερ της Βιρτζίνια Γουλφ. Ο Χόθορν και ο Τζέιμς έχουν άμεση σχέση (οι ηρωίδες του ενός «μολύνουν» τις ηρωίδες του άλλου), ο Μαρκ Τουέιν και ο Ρόμπερτ Φροστ ταιριάζουν ως προς το ότι διαβάζονται φανατικά από το κοινό· λένε όσα καταλαβαίνει το κοινό και κρύβονται πίσω από αυτά για μια ελίτ που μπορεί να καταλάβει τα πιο πέρα. Ο Στίβενς και ο Έλιοτ είναι απόγονοι του Ουίτμαν, με μεγάλο βάθος στη διαμάχη τους. Ο Φόκνερ και ο Κρέιν εξωθούν τη γλώσσα στα όριά της. Ο Μπλουμ υπεραγαπά τον Κρέιν, οπαδό του ύστερου μοντερνισμού.
Το Αμερικανικό Υψηλό διαφέρει από το Ευρωπαϊκό. Το Υψηλό είναι μια κορυφαία εκδοχή της θεοφάνειας. Εδώ, ο συγγραφέας, διαπλέκοντας τα ρυάκια των σχέσεων θα μας δείξει πόσο πολύπλοκοι και μπερδεμένοι είναι οι δρόμοι της δημιουργίας, από τον Όμηρο ως τον Γκαίτε και τον Ουέρντσουερθ, οι δύο τελευταίοι ανοίγουν παράθυρο στον Σαίξπηρ, ενώ ο Σέλλεϊ έφερε το βάρος της τριπλής επίδρασης από τον Σαίξπηρ, τον Μίλτον και Ουέρντσουερθ.
Ο Σαίξπηρ υπήρξε η «κυρίαρχη εμμονή» για τους Αμερικανούς. Είναι η συνείδηση που βασανίζει την Ντίκινσον, τον Τζέιμς και τον Φόκνερ που πηγάζει από τον Σαίξπηρ.
Για τον Αχαάβ, κεντρικό ήρωα του Μόμπι Ντικ, αποφαίνεται πως είναι κάτι σαν τον Σατανά στο Χαμένο Παράδεισο του Μίλτον ή τον Μάκβεθ στην ομώνυμη τραγωδία του Σαίξπηρ. Ο Μόμπι Ντικ είναι οικολογικός εφιάλτης. Είναι κάτι σαν τον Αχιλλέα, τον Οδυσσέα, τον Βασιλιά Δαυίδ, τον Δον Κιχώτη, τον Άμλετ, τον Προμηθέα, τον Σέλλεϊ. Ο Επικός ήρωας που δεν θα υποταχθεί και δεν θα υποχωρήσει ποτέ. Ο συγγραφέας μελετά συστηματικά το έργο και τις διακλαδώσεις του με μια γοητευτική αφήγηση. Θα συνεχίζει με τον Φόκνερ τη Βουή και τη μανία, θα προβεί σε νέους συσχετισμούς, θα μας ενημερώσει πάνω σε τι πυκνό καμβά έχει φιλοτεχνηθεί η επιφάνεια του έργου, με άλλα λόγια, τι βαθιές ρίζες και ποικίλες διακλαδώσεις έχει αυτό που βλέπουμε στην επιφάνεια.
Ο Μπλουμ θα εξετάσει το κάθε ζευγάρι της δωδεκάδας διεξοδικά και θα μας παρακινήσει να κάνουμε κι εμείς την επανάληψή μας σε όσα νομίζαμε πως γνωρίζουμε και να τα δούμε με τη δικιά του ματιά, αφού όπως λέει ο Καθηγητής Δημήτρης Δημηρούλης πρέπει, όταν διαβάζουμε ένα βιβλίο, να αλλάζουμε γυαλιά και αυτιά.
Ο Μπλουμ στα ογδόντα τέσσερά του εργάζεται με πλήρες ωράριο ακόμα. Στο «Γιατί;» της συζύγου του ψελλίζει πως φοβάται να διακόψει την μακρύτερη συνέχεια της ζωής του, αλλά όμως αναρωτιέται: «Είναι αυτή η αλήθεια; Πώς μπορώ να το ξέρω; Μόνο ο δαίμων ξέρει πώς γίνεται». Τέλος: «Όταν μιλώ για τον ποιητή εντός του ποιητή, εννοώ ακριβώς τον δαίμονά του, τη δυνάμει αθανασία του ως ποιητή και επομένως, επί της ουσίας, τη θεϊκότητά του» (οι υπογραμμίσεις δικές μου).
Ανθούλα Δανιήλ
