Στις βιτρίνες των βιβλιοπωλείων πήρε ήδη θέση και το βιβλίο της Χριστίνας Γ. Γιαννακάκη, με τον παιχνιδίζοντα τίτλο «Για μια χούφτα ΕΥ» Στον κήπο του Οδυσσέα Ελύτη, από τις εκδόσεις Δρόμων.

Η λέξη «Κήπος» σημαίνει περίκλειστο περιβόλι με λουλούδια και νερά, αλλά πηγάζει και από τη θρησκευτική μας παράδοση που τον θέλει Εδέμ και «παράδεισο»,  μια λέξη περσική τελικά.

Οι γνωρίζοντες το έργο του Ελύτη ξέρουν πως ο «Κήπος» εμφανίζεται στα γραπτά του πολλές φορές. Κήπος είναι όλη η Ελλάδα, σε πολλές παραλλαγές· στεριανός, θαλασσινός, βουνήσιος, λιτός, κήπος που εμπεριέχει τον Κήπο-μήτρα της Εδέμ και όλους τους άλλους παράδεισους –κήπους.

Η Γιαννακάκη έκανε μια πλατιά περιήγηση για να συλλάβει τα στιγμιότυπα αυτού του Κήπου, παρακολούθησε τον ποιητή σε κάθε βήμα μέσα στον Κήπο, κρυφάκουσε τις μύχιες σκέψεις  του και παρέθεσε σαν σε πεντάγραμμο, στο βιβλίο της, τα συμπεράσματά της, κάνοντας εντωμεταξύ τις απαραίτητες γέφυρες για τα περάσματα από το ένα μέρος στο άλλο, από το ένα ποίημα στο άλλο, από τη μία συλλογή στην άλλη, από τα ποιήματα στα πεζά και τανάπαλιν.

Ο περίπατος στον Κήπο του Ελύτη, στον Κήπο που βλέπει, στον Κήπο με τις πέτρινες Κόρες, στον Κήπο του Ευωχείρ, στον Κήπο που μόλις άπλωσε το χέρι εξαφανίστηκε σαν να «τον κατάπιε η Άνοιξη με σκληρά της δόντια σαν αμύγδαλο», στον κήπο εδώ και στον άλλο στην Άνω Ελλάδα. Ο Κήπος όμως, αν και δικός μας και μπροστά στα μάτια μας είναι και παραμένει στα desiderata, στα ζητούμενα, του ποιητή.

          Το λίγο ζήτησα και με τιμώρησαν με το πολύ

λέει ο ποιητής και εκείνο το «λίγο» στο βιβλίο της Γιαννακάκη προσδιορίστηκε σε  «μια  χούφτα ΕΥ» από τον Κήπο του, που εκείνη θα μας προσφέρει.

Όμως το «ΕΥ» που μας προσφέρει ο ποιητής είναι όχι μόνο μία χούφτα, αλλά πολλές κι εμείς οι τυχεροί, με ξεναγό την ίδια  θα συλλέξουμε τους παραδείσιους καρπούς, όπως οι μνημονευόμενες από αυτόν κροκοσυλλέκτριες της Σαντορίνης συλλέγουν τον κρόκο.

Η Γιαννακάκη μας ενημερώνει πως η περιήγησή της θα γίνει μόνο στον Κήπο με τις Αυταπάτες. Η  Αυταπάτη, η περίφημη Illusion, είναι η κινητήρια δύναμη της φαντασίας για να δράσει, ενώ η φράση του ποιητή «εμείς τον κηπεύουμε»,  δείχνει ότι,  με αυτό το «εμείς», ορθώνει το ξεχωριστό ανάστημά του, σε έναν κόσμο με τον οποίο δεν συμφωνεί. Το «εμείς» περιεκτικό μιας ομάδας με συγγενείς συγκινήσεις που αποβλέπει στο αναπόδεικτο· Ο καθείς και τα όπλα του….

Η μελετήτρια στηρίζει  «την υπόθεση ότι ο ‘κήπος’  είναι ένας αυτάρκης και αυτόνομος νους, οι εκδηλώσεις του οποίου πηγάζουν από μία ενιαία γνωστική αποθήκη…» και «η λέξη ‘Αυταπάτες’ στον τίτλο μπορεί να υποδεικνύει και επαναπροσδιορισμό των πραγμάτων».

Η ερμηνευτική της προσέγγιση γίνεται με αναδρομές στο υπόλοιπο έργο του ποιητή, το πεζογραφικό και άλλων μελετητών.  Η αναφορά στη λειτουργία της «διακειμενικότητας» μας θυμίζει δύο τουλάχιστον πολύ σημαντικές ρήσεις. Στον Αισχύλο αποδίδεται εκείνο το  «από τα ψίχουλα του Ομήρου τρεφόμαστε όλοι» και  ο σύγχρονός μας Γιώργος Σεφέρης αποφάνθηκε και όλοι ξαναθυμόμαστε πως «στην τέχνη δεν υπάρχει παρθενογένεση». Το πιο σωστό είναι να πούμε πως παρθενογένεση δεν υπάρχει πουθενά. Γι’ αυτό και στο έργο όλων των μεγάλων μας ποιητών, αλλά και σε όλη τη δυτική λογοτεχνία θα βρούμε την αρχαία ελληνική παράδοση χωνεμένη μέσα στην δυτική, η οποία μας επιστρέφεται ως αντιδάνειο στο δάνειο.

Το βιβλίο «Για μια χούφτα ΕΥ» /Στον κήπο του Οδυσσέα Ελύτη περιλαμβάνει ένα Πρώτο Μέρος με στοιχεία από τη ζωή του ποιητή, την συμπερίληψή του στη γενιά του τριάντα, τη προσφυγή στα πεζά κείμενα του ποιητή, Ανοιχτά Χαρτιά και Εν λευκώ. Στις υποσελίδιες σημειώσεις θα βρούμε και άλλους μελετητές, πέραν των αναφερομένων στον κατάλογο της επαρκούς Βιβλιογραφίας.

Στο Δεύτερο Μέρος παρουσιάζεται η ερμηνευτική προσέγγιση, με δική της τιτλοφόρηση των επιμέρους μερών. Τέλος, στο Τρίτο Μέρος, γίνεται λόγος για την «κηπευτική» πρόταση και την επιχειρηματολογία. Βεβαίως δεν υπάρχει ανάλογη δουλειά πάνω στη συγκεκριμένη  συλλογή όπως και στην Ιδιωτική οδό, ενώ απελπιστικά φτωχή είναι η ενασχόληση των μελετητών με τη συλλογή  Το Φωτόδεντρο. Και δέκατη τέταρτη  ομορφιά.  

Θα λέγαμε πως το έργο του Ελύτη έχει μελετηθεί αδρομερώς, αλλά όχι λεπτομερώς. Ένα  έργο που και η πιο μικρή λεπτομέρεια είναι μεγίστης σημασίας, όσο και μια νότα στις συνθέσεις του αγαπημένου του Μότσαρτ. Η Γιαννακάκη, στη δική της προσπάθεια, απομονώνει το απόσπασμα στο  ελυτικό έργο που την ενδιαφέρει και σ’ εκείνο το σημείο παρεμβαίνει με τη δική της διακριτική ερμηνευτική παρατήρηση.

Παραδείγματα μας δίνει πάρα πολλά. Λέει, συγκεκριμένα  ο ποιητής, στα Ανοιχτά Χαρτιά: «Το κοινό γνώρισμα των ποιητών είναι η διάστασή τους με την τρέχουσα πραγματικότητα· με τις ξόβεργες μπορεί να πιάνεις πουλιά, δεν πιάνεις ποτέ το κελαηδητό τους»…» και ακολουθούν άλλα. Η πρώτη φράση του αποσπάσματος, μέχρι την άνω τελεία, απέχει πολύ από τη δεύτερη, η οποία βρίσκεται στην  άλλη σελίδα, σε μεγάλη απόσταση και σε άλλο κειμενικό περιβάλλον. Το πρώτο μέρος αφορά τον ποιητή και τον κόσμο και το δεύτερο τον ποιητή και την τέχνη του. Καθένα μόνο του και σε απόσταση από το άλλο, όπως έτσι τα θέλει ο ποιητής, οριοθετούν άλλα πράγματα. Μάλιστα το δεύτερο συνοδεύεται από τη φράση «Χρειάζεται η άλλη βέργα, της μαγείας  και ποιος μπορεί να την κατασκευάσει αν δεν του ’χει από μιας αρχής δοθεί;…» (σελ. 18), πράγμα που ερμηνεύει ποιας κατηγορίας ήχος είναι το «κελαηδητό». Λεπτομέρειες,  ας πούμε, αλλά όχι ασήμαντες.   Για τον Ελύτη που εμπνέεται από τον Διονύσιο Σολωμό και στην παρούσα περίσταση ταιριάζει η απόφανση  «με λογισμό και μ’ όνειρο τι χάρη έχουν τα μάτια», οι «ξόβεργες» είναι ο λογισμός και το «όνειρο» είναι η κρυμμένη μαγεία.  Να ποιο είναι το γνώρισμα των ποιητών –η μαγεία- οι ξόβεργες είναι για τους άλλους ανθρώπους με τον ωφελιμισμό της «τρέχουσας πραγματικότητας» με την οποία ο ποιητής βρίσκεται σε διάσταση.

Συνεχίζει η Γιαννακάκη: «Το ‘κελαηδητό’ επιχειρεί να κάνει να αντηχήσει μέσα από ‘ηχηρά’   σημεία και ‘νοερούς’ φθόγγους». Ποιος; τι; δεν μας λέει, οπότε η ερμηνεία παραμένει ασαφής, λείπει το υποκείμενο και είναι ανεπίδοτο το μήνυμα…

Θα πρέπει να επαναλάβουμε ότι η ποίηση του Ελύτη απαιτεί από τον αναγνώστη εφόδια τέτοια που να υπερβαίνουν τα «λογικά», τα εύκολα και τα αναμενόμενα. Θέλει   «πήδημα τίγρισσας μες στις ιδέες», λέει ο Ελύτης στη Μαρία Νεφέλη, πράγμα που σημαίνει πως απαιτείται  από μας εμβάθυνση στις λέξεις και στα πίσω από τα φαινόμενα βαθιά νοήματά τους…

Η αγάπη μας για τον ποιητή και την ποίηση του μπορεί να είναι πολλών ταχυτήτων. Και μια λέξη χαμένη στου μυαλού τ’ αυλάκια, όπως λέει και ο Γιώργος Σεφέρης, μπορεί να μας φέρει το μήνυμά της μετά από μακρινό και μακροχρόνιο ταξίδι.

Ακόμα θα πρέπει να διευκρινίσουμε ότι ο ποιητής γνώρισε τον υπερρεαλισμό, τον χρησιμοποίησε, αλλά τον  προσπέρασε. Πέρα από κάποια γυμνάσματα και παιγνιώδεις απόπειρες αυτόματης γραφής, το έργο του ολόκληρο είναι μια μεθοδική προσπάθεια και επιμελής έρευνα. Δεν αρνείται, ωστόσο, την αξία ή τη σοβαρότητα των υπερρεαλιστικών δημιουργημάτων που χτυπούσαν την πόρτα του Αγνώστου, εμπιστεύονταν την αξία της Τύχης και δημιουργούσαν μια καινούργια προοπτική κ.λπ. Ο ίδιος όμως πάντα επεξεργαζόταν πάλι και πάλι τα γραπτά του, πράγμα ασύμβατο με τον υπερρεαλισμό.

Γενικώς, θα επαινέσουμε την προσπάθεια και θα ευχηθούμε μια όλο και περισσότερο βαθιά προσέγγιση, γιατί ο Κήπος Βλέπει,  ακούει και μιλάει σ’ εκείνους που καταλαβαίνουν τη διάλεκτό του… επιτρέψτε μου.

Το βιβλίο είναι αρκούντως επιμελημένο στα υλικά του, χαρτί, εικόνες, κολάζ του ποιητή…γραμματοσειρές και το «παιδικό» εξώφυλλο.

Η φράση του Ελύτη «Κατά το στρείδι και το μαργαριτάρι του» υποδεικνύει το περιβάλλον μέσα στο οποίο γεννιέται κάτι… Η γνωστή και απαιτούμενη «περιρρέουσα ατμόσφαιρα, που έλεγε ο Εμμναουήλ Ροΐδης μεταφράζοντας το milieu του Ιππόλυτου Ταιν και σε απλά ελληνικά πες μου την παρέα σου να σου ποιος είσαι. Όσο για το «μωρό της Μαρίας» Χριστούγεννα έρχονται…

   Ανθούλα Δανιήλ