Σε συνέχεια του ‘κλασικού και δομημένου κειμένου’ στην αμέσως προηγούμενη ανάρτηση, βλέπουμε εδώ κάτι αντίστοιχο με την ίδια διάκριση: ‘κλασικό και δομημένο τοπίο’. Έτσι, το δίπολο ‘κλασικό – δομημένο’ μπορεί να αποτελέσει κριτήριο που εφαρμόζεται σε πολλές καταστάσεις.
Γενικά: Κλασικό vs. Δομημένο Τοπίο
Μιλάμε εδώ για τον όρο ‘δομημένο’ μέσα στο πλαίσιο της περιγραφής τοπίου, οπότε έχει και άλλη, πιο αισθητική σημασία. ‘Δομημένο τοπίο’ σημαίνει:
Τοπίο οργανωμένο από τον άνθρωπο, επεξεργασμένο, αρχιτεκτονικά διαμορφωμένο, σε αντίθεση με το κλασικό, φυσικό ή ακόμα και άγριο τοπίο, που είναι αυθόρμητο, ανεξέλεγκτο, χωρίς παρέμβαση. Παράδειγμα: «Το δομημένο τοπίο της πόλης αντιπαραβάλλεται με το άγριο τοπίο του βουνού». Εδώ το ‘δομημένο’ δείχνει το ανθρώπινο αποτύπωμα, την τάξη, την γεωμετρία, τον σχεδιασμό πάνω στη φύση.
Συνοψίζοντας λέμε ότι ‘Δομημένο τοπίο’ σημαίνει οργανωμένο, τεχνητό, ανθρώπινα επεξεργασμένο, ενώ ‘Κλασικό ή φυσικό τοπίο’ σημαίνει αυθόρμητο, φυσικό, συναισθηματικό, χωρίς ανθρώπινη παρέμβαση.
Η Ποιητική Διάσταση στον Σεφέρη και τον Ελύτη
Η ίδια ιδέα (δομημένο – φυσικό) εμφανίζεται στην ποίηση, για παράδειγμα στον Σεφέρη ή στον Ελύτη, όπου το τοπίο ενδο-βάλλεται και γίνεται εσωτερική κατάσταση. Αρχή φόρμας
Ας δούμε πώς η αντίθεση ‘δομημένο – φυσικό’ τοπίο παίρνει ποιητική διάσταση στον Σεφέρη και τον Ελύτη:
Στον Γιώργο Σεφέρη-
Ο Σεφέρης βλέπει το τοπίο ως καθρέφτη της ανθρώπινης ύπαρξης. Στα ποιήματά του, το δομημένο τοπίο —οι πόλεις, τα ερείπια, οι ναοί— κουβαλούν την ανθρώπινη μοίρα, το βάρος της Ιστορίας και του χρόνου:
Σπίτια που ήξερα κι έμειναν πίσω,
σπίτια που γκρεμιστήκαν,
κι αυτά που γεννηθήκαν, που καρτερούν,
κι αυτά που έμειναν χωρίς μνήμη.
[Το σπίτι κοντά στη θάλασσα – Ημερολόγιο Καταστρώματος Β’]
Εδώ το τοπίο είναι δομημένο και πληγωμένο: ανθρώπινο, γεμάτο παρελθόν και απώλεια. Είναι από τις πιο συγκλονιστικές στιγμές μνήμης και απώλειας στο έργο του· εκεί όπου η πορεία του ανθρώπου περνά μέσα από τα ερείπια του παρελθόντος
και η μνήμη γίνεται τόπος ύπαρξης ή απουσίας. Οι στίχοι αυτοί περιγράφουν μια σειρά από σπίτια που συνδέονται με την μνήμη, την απώλεια και τον χρόνο. Στην ουσία, εξετάζει το Τοπίο στα διαφορετικά στάδια του χρόνου και της ζωής, όπως αντικατοπτρίζονται στα σπίτια: αυτά που κάποτε υπήρχαν και πλέον ανήκουν στο παρελθόν (“που ήξερα κι έμειναν πίσω” στη Σμύρνη), αυτά που καταστράφηκαν (“που γκρεμιστήκαν”), αυτά που δημιουργούνται (“που γεννηθήκαν”), αυτά που περιμένουν (“που καρτερούν”) και αυτά που ξεχάστηκαν (“που έμειναν χωρίς μνήμη”).
Αντίθετα, όταν μιλά για τη θάλασσα, το φως, τη γη, εκεί ανασαίνει η φυσική, ελεύθερη διάσταση του ανθρώπου. Το φυσικό τοπίο είναι ο τόπος της ψυχής —εκεί που το πνεύμα ξαναβρίσκει τη ροή του.
Στον Οδυσσέα Ελύτη-
Ο Ελύτης κάνει το φυσικό τοπίο κάτι παραπάνω από εικόνα: είναι μεταφυσική ουσία.
Τη γλώσσα μού έδωσαν ελληνική·
το σπίτι φτωχικό στις αμμουδιές του Ομήρου.
Μονάχη έγνοια η γλώσσα μου στις αμμουδιές του Ομήρου.
Εκεί σπάροι και πέρκες
ανεμόδαρτα ρήματα
ρεύματα πράσινα μες στα γαλάζια
όσα είδα στα σπλάχνα μου ν’ ανάβουνε
σφουγγάρια, μέδουσες
με τα πρώτα λόγια των Σειρήνων
όστρακα ρόδινα με τα πρώτα μαύρα ρίγη.
Μονάχη έγνοια η γλώσσα μου, με τα πρώτα μαύρα ρίγη.
[Το Άξιον Εστί – Ψαλμός Β’ – Τα Πάθη]
Η φύση δεν είναι σκηνικό, είναι σώμα φωτός. Το ‘δομημένο’ υπάρχει ελάχιστα και όταν υπάρχει, γίνεται ρυθμός, γεωμετρία, καθαρότητα· όχι περιορισμός, αλλά μέτρο. Ο Ελύτης παίρνει το φυσικό και το δομημένο, και τα ενώνει σε μια εσωτερική αρμονία: η δομή του λόγου συναντά τη ρευστότητα της φύσης.
Επομένως, κατά τον Σεφέρη, το δομημένο τοπίο (ανθρώπινο, ιστορικό) είναι το πεδίο της μνήμης και του πόνου· το φυσικό είναι το καταφύγιο της ψυχής. Κατά τον Ελύτη, το φυσικό τοπίο γίνεται δομή πνευματική —ο άνθρωπος και η φύση είναι φως ενός ενιαίου σώματος.
Να ένας συνοπτικός συγκριτικός πίνακας για το πώς αντιλαμβάνονται το τοπίο ο Σεφέρης και ο Ελύτης —ειδικά ως προς τη σχέση δομημένου και φυσικού στοιχείου:
| Ποιητής | Δομημένο τοπίο | Φυσικό τοπίο | Σχέση ανθρώπου – κόσμου | Κεντρική αίσθηση / στόχος |
| Γιώργος Σεφέρης | Πόλεις, ερείπια, σπίτια, ναοί, πέτρες —το ίχνος του ανθρώπου πάνω στον χρόνο. | Θάλασσα, φως, άνεμος —τα στοιχεία που ξεπερνούν τη φθορά. | Ο άνθρωπος είναι μέσα στην Ιστορία, πληγώνεται από τη μνήμη, αλλά αναζητά την κάθαρση στη φύση. | Εσωτερική συμφιλίωση με το παρελθόν. Η μνήμη ως γέφυρα ανάμεσα στη φθορά και την αιωνιότητα. |
| Οδυσσέας Ελύτης | Το δομημένο υπάρχει ως αρμονία, γεωμετρία, καθαρότητα (ναός, κύκλος, ήλιος). | Το φως, η θάλασσα, το σώμα, η γη — το φυσικό ως πνευματική ενέργεια. | Ο άνθρωπος και η φύση είναι ένα σώμα φωτός· το υλικό γίνεται πνευματικό. | Θέωση μέσω της ύλης· η ποίηση ως μεταμόρφωση του κόσμου σε φως. |
Συνοπτικά, ο Σεφέρης βλέπει τη δομή ως βάρος της ιστορίας, ενώ ο Ελύτης ως φως και ρυθμό. Για τον πρώτο, το τοπίο είναι τραύμα και μνήμη, για τον δεύτερο, αποκάλυψη και λύτρωση.
Το Δομημένο και το Φυσικό Τοπίο στον Σεφέρη και τον Ελύτη
Στην ποίηση του Σεφέρη και του Ελύτη το τοπίο παύει να είναι απλός χώρος — γίνεται τρόπος ύπαρξης. Ο Σεφέρης αντικρίζει το δομημένο τοπίο, τις πόλεις, τα σπίτια, τα ερείπια, σαν το ίχνος του ανθρώπου πάνω στον χρόνο. Εκεί συμπυκνώνεται η μνήμη, η Ιστορία, η φθορά. Αντίθετα, το φυσικό τοπίο, η θάλασσα, το φως, το πέλαγος, του προσφέρουν διέξοδο∙ είναι ο τόπος της κάθαρσης και της ψυχικής αναπνοής. Ο άνθρωπος, παγιδευμένος στην Ιστορία, αναζητά στο φως της φύσης την εσωτερική του λύτρωση.
Ο Ελύτης, από την άλλη, βλέπει το φυσικό τοπίο όχι ως αντίθετο του δομημένου αλλά ως την ίδια του τη συνέχεια. Το φως, το σώμα, η γη, το κύμα, αποτελούν τη δομή ενός πνευματικού κόσμου, όπου το υλικό και το άυλο γίνονται ένα. Το δομημένο εδώ είναι ρυθμός, καθαρότητα, γεωμετρία∙ δεν περιορίζει, αλλά αποκαλύπτει την εσωτερική αρμονία του κόσμου.
Έτσι, ο Σεφέρης βλέπει τη δομή ως βάρος της μνήμης, ενώ ο Ελύτης ως ρυθμό του φωτός. Ο ένας αναζητά συμφιλίωση με τη φθορά, ο άλλος θέωση μέσα από την ύλη. Και όμως, και στους δύο, το τοπίο παραμένει καθρέφτης του ανθρώπου —πεδίο όπου το ψυχο-νοητικό αφενός και ο κόσμος αφετέρου αντανακλούν ο ένας τον άλλον.
Δημήτρης Γαβαλάς
