«Είμαι ένας άνθρωπος ενθουσιώδης που δεν μπορεί να κατανοήσει τη ζωή παρά μονάχα λυρικά, μουσικά∙ εντός μου το αίσθημα είναι πολύ πιο ισχυρό από τη λογική. Έχω τέτοια δίψα για κάθε τί το θαυμάσιο, που μόνο το θαυμάσιο έχει δύναμη πάνω μου. Οτιδήποτε δεν μπορέσω να το μεταμορφώσω σε κάτι θαυμάσιο, το αφήνω πίσω μου, το αφήνω να φύγει. Η πραγματικότητα, καθόλου δεν μ’ εντυπωσιάζει. Πιστεύω μόνο στη μέθη, στην έκσταση, κι όταν η καθημερινή ροή της ζωής περνά στα χέρια μου τα δεσμά της, τότε, δραπετεύω, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο. Όχι άλλα τείχη».
Angela Anaïs Juana Antolina Rosa Edelmira Nin y Culmell
(21 Φεβρουαρίου 1903 – 14 Ιανουαρίου 1977)
Είχα προσχεδιάσει με μεγάλη προσοχή την κάθε λέξη που θα απηύθυνα στην Αναΐς Νιν τη στιγμή που θα την συναντούσα. Η περίσταση στο πλαίσιο της οποίας αυτή η συνάντηση θα λάμβανε χώρα ήταν η Γιορτή των Γυναικών στο Πανεπιστήμιο του Μπέρκλεϋ, τον Δεκέμβριο του 1971 —μία εκδήλωση-ορόσημο για συγγραφείς που βρίσκονταν τότε στα πρώτα τους βήματα. Πήγα ως εκεί για να δω και να φωτογραφίσω την συγγραφέα που είχε αιχμαλωτίσει την προσοχή μου την περίοδο που αποφάσισα να εγκαταλείψω τον σύζυγό μου και να ζήσω μόνη μου για πρώτη φορά στη ζωή μου, το ίνδαλμα που έθετε την ερώτηση: «Μα, πόσο λάθος είναι στ’ αλήθεια για μια γυναίκα να περιμένει από έναν άντρα να χτίσει τον κόσμο που η ίδια θέλει, παρά να τον δημιουργήσει εκείνη η ίδια;»
Η Αναΐς αιωρούνταν επάνω στη σκηνή με το κατακόκκινο, μακρύ, βελούδινό της φόρεμα που άγγιζε το πάτωμα. Ήταν μικροσκοπική, πολύ περισσότερο απ’ ό,τι φανταζόμουν, μια θεσπέσια φιγούρα. Τα χέρια της ήταν ντελικάτα, περπατούσε στις μύτες των ποδιών της, με την πείρα της ευλύγιστης χορεύτριας που κάποτε υπήρξε, η φωνή της τόσο απαλή, που, για να την ακούσεις, έπρεπε να σκύψεις λίγο το σώμα σου προς τα εμπρός. Μίλησε με χάρη, και με μια αίσθηση φροντίδας. Σκεφτόταν πριν μιλήσει. Μου έδωσε την εντύπωση Γαλλίδας, Ευρωπαίας γυναίκας. Αμέσως ανέλαβα δράση, κι η φωτογραφική μου μηχανή πήρε φωτιά στα «κλικ». Την τράβηξα πολλές φωτογραφίες καθώς διάβαζε, όταν μιλούσε, και κάθε της λέξη ηχούσε στ’ αυτιά μου τόσο κομψή κι όμορφη. Αναρωτιόμουν αν κάποιο από τα δύο φιλμ θα έδινε καλές φωτογραφίες, γιατί είχα πάρει την απόφαση να μην χρησιμοποιήσω καθόλου το φλας για να μην ενοχλήσω. Μου άρεσε που δεν πίστευα καθόλου στις λυχνίες των φλας. Όπως και η Αναΐς, έτσι κι εγώ, αντιπαθούσα την έννοια της εισβολής.
Δύσκολα θα μπορούσε να φανταστεί κανείς αυτή την γυναίκα να θυμώνει. Κάποιος από το κοινό την ρώτησε εάν θυμώνει ποτέ κι εκείνη απάντησε: «Α, ναι, βέβαια. Και μετά περιμένω. Και φεύγει».
Την παρακολουθούσα καθώς παρουσίαζε τους υπόλοιπους ομιλητές, η ζεστή της παρουσία τούς προσέδιδε αξιοπρέπεια και ενέπνεε σεβασμό. Χαμογελούσε με στοχαστικότητα και σοφία, δεν παρενέβαινε ποτέ άκριτα και καθ’ όλη τη διάρκεια της εκδήλωσης δεν έχανε ευκαιρία να αναδεικνύει το καλύτερο απ’ όσα οι συνομιλητές της στη σκηνή εισέφεραν στη συζήτηση. «Δεν βλέπουμε τα πράγματα όπως είναι, αλλά ανάλογα με το ποιοί είμαστε εμείς» τους συμβούλευσε. Κινήθηκα αρκετές φορές προς την άκρη της σκηνής για κοντινότερες λήψεις.
Όταν η ημερίδα τελείωσε, περίμενα νευρικά στην ουρά πίσω από άλλες 100 γυναίκες που επιθυμούσαν, όπως κι εγώ, να της μιλήσουν. Μετά από μία ώρα, σκέφτηκα, «Μήπως φύγει ξαφνικά, πριν καν προλάβω να την συναντήσω;» Αισθανόμουν έτοιμη. Έκανα πρόβα, από μέσα μου, τί θα της έλεγα: «Αναΐς, τ’ όνομά μου είναι Ντόννα κι έχω διαβάσει όλα σας τα βιβλία.»
Μόλις όμως έφτασε η σειρά μου και βρέθηκα μπροστά της, μου ήταν αδύνατο να αρθρώσω λέξη. Δεν μπορούσα να μιλήσω, ούτε καν να ψελλίσω το παραμικρό. Διαισθανόμενη την αναστάτωση και τον ενθουσιασμό μου, η Αναΐς μού χαμογέλασε ευγενικά σε μια προσπάθεια να με κάνει να νιώσω άνετα. Θυμάμαι να τρέμω. Χάιδεψε το μπράτσο μου και μου έδωσε το μικρό, απαλό της χέρι. Μου είχε κοπεί η ανάσα. Υπέγραψε πάνω στο φυλλάδιο του προγράμματος της ημερίδας που κρατούσα, φιλικά, κούνησα καταφατικά το κεφάλι μου γνέφοντάς της ευχαριστώ, πιστεύοντας σ’ εκείνην, κλαίγοντας καθ’ όλη την ελάχιστη διάρκεια αυτής της εκ του σύνεγγυς συνάντησής μας.
Μου είπε να της γράψω.
Μετά από ώρες στον σκοτεινό θάλαμο, οι φωτογραφίες ήταν επιτέλους έτοιμες. Μήνες αργότερα, επέλεξα την καλύτερη —ένα πορτρέτο απαλής εστίασης στο κεφάλι και τον λαιμό της, στο εκφραστικό της πρόσωπο, ήταν όλη-μάτια και γεμάτη προσοχή— καθώς μιλούσε σε θαυμαστές της εκείνη την ημέρα του περασμένου Δεκεμβρίου. Έφτιαξα μια εκτύπωση οκτώ επί δέκα, με ματ φινίρισμα, στο πιο ακριβό χαρτί μου, Portriga Rapid, διπλού βάρους και την ταχυδρόμησα στην Αναΐς. Μαζί με την εκτύπωση τής έστειλα και μια επιστολή, επαινώντας την για την ικανότητά της να γράφει λέξεις άρρηκτα συνδεδεμένες με τις κοπιώδεις προσπάθειες των νεαρών γυναικών ν’ ανακαλύψουν τον εαυτό τους. Μοιράστηκα επίσης μαζί της ότι είχα αρχίσει ψυχανάλυση (όπως κι εκείνη, πριν από τριάντα χρόνια), προσπαθώντας να γίνω αυτό που ήμουν προορισμένη να γίνω, παρά κάποια που η οικογένειά μου επιθυμούσε, ή να συμβιβαστώ με την εικόνα εκείνης που ο πρώην σύζυγός μου συνέτριψε.
Η Αναΐς μού έγραψε αμέσως, ευχαριστώντας με για το φωτογραφικό πορτρέτο, και ρωτώντας με εάν είχα και άλλα. Χρειαζόταν κάποιες φωτογραφίες να μοιράζει στο κοινό των εκδηλώσεων στις οποίες μιλούσε. Με ρωτούσε λοιπόν εάν θα μπορούσα να της δείξω το υπόλοιπο του υλικού που είχα στη διάθεσή μου.
Μετά από άλλο ένα εικοσιτετράωρο στον σκοτεινό θάλαμο, κατάφερα να εμφανίσω άλλες πέντε έξι φωτογραφίες. Ήθελα να είναι τέλειες. Θυμάμαι ακόμη την ημέρα που πήγα να στείλω το δέμα μου στο ταχυδρομείο του Cow Hollow, ένα κρύο πρωινό με ομίχλη, λίγο πριν πάω στη δουλειά μου. Κράτησα σφιχτά στα χέρια μου, για μια στιγμή, τον καφετί φάκελο προτού τον ρίξω στη σχισμή της ταχυδρομικής θυρίδας, στρίβοντας το χερούλι αρκετές φορές, λες και η ίδια μου η ζωή κρεμόταν κι εξαρτώνταν από την επιτυχή έκβαση αυτής της ταχυδρόμησης. Έπειτα, περίμενα.
Η Αναΐς Νιν (1903-1977) πέρα από συγγραφέας, υπήρξε και μια πολυσχιδής προσωπικότητα. Σκοπός της μετάφρασης του κειμένου που ακολουθεί είναι να αναδειχθεί η έγνοια και η φροντίδα (ψυχική και υλική) που η Νιν προσέφερε στους νέους συγγραφείς αλλά και καλλιτέχνες. Πρόκειται για μια πτυχή του εαυτού και της δράσης της η οποία συχνά παραγνωρίζεται, λόγω της μεγάλης ακτινοβολίας που έλαβαν οι ιδέες και θέσεις της για την σεξουαλική απελευθέρωση και, εν γένει, τη σεξουαλικότητα. Ωστόσο, θα ήταν πραγματικά κρίμα, να μένει στο σκοτάδι το αλτρουιστικό και συγκινητικό αυτό κομμάτι της προσωπικότητάς της που τόσο νοιάστηκε, τόσο φρόντισε και τόσα προσέφερε —ηθικά,ψυχικά,υλικά— για τους νέους συγγραφείς, κι αυτό, διαχρονικά, σε κάθε περίοδο της ζωής της, από το Παρίσι και την εποχή της εγκατάστασής της στη Λουβσιέν (μέσα δεκαετίας του 20 μέχρι και αρχές δεκαετίας του 40), μέχρι αργότερα, στα πρώτα της αγωνιώδη βήματα προς την αναγνώριση (δεκαετίες 40 και 50), στην Νέα Υόρκη, όσο και την εποχή της μεγάλης της δόξας (μέσα δεκαετίας του 60 και μέχρι τον θάνατό της, το 1977), στο Λος Άντζελες.
Η δεύτερη επιστολή που έλαβα από την Αναΐς ήταν γεμάτη από θερμές ευχαριστίες και —τί έκπληξη!—μια πληρωμή, μια επιταγή! Μου είχε στείλει επίσης καινούργια βιβλία, με γραπτή αφιέρωση: Στην Ντόννα, μετρ του φωτός και των σκιών. Ένιωσα να χάνομαι. Χόρεψα. Πετούσα μέσα στο διαμέρισμά μου, τραγουδούσα, στριφογύριζα τρελά στο μπαλκόνι μου, φωνάζοντας στις σειρές από τα αμάξια που περίμεναν μπλοκαρισμένα στην κίνηση κάτω από το διαμέρισμά μου στην οδό Λομπάρ —την πιο βρόμικη οδό του Σαν Φρανσίσκο—, «Είμαι καλλιτέχνης!»
Έτσι, ξεκίνησε μεταξύ μας μια αλληλογραφία αλλά και μια επαγγελματική συνεργασία, ή καλύτερα, μια συνεργασία καθοδήγησης και έμπνευσης. Η Αναΐς, δεν θα ήταν υπερβολή να πω, πως με επηρέασε σε όλες τις πτυχές του βαθύτερου εαυτού μου. Ξεκίνησα να ζω τη στιγμή, με συνειδητότητα, κι όχι αψήφιστα. Βρήκα μια εδουρδιανή αγροικία και τη διακόσμησα μόνη μου, σύμφωνα με το δικό μου γούστο και μόνο. Άρχισα μαθήματα ζωγραφικής και μπαλέτου. Η φωτογραφία και η κεραμική έγιναν πλέον χόμπι. H Αναΐς χρησιμοποίησε την πρώτη φωτογραφία που της είχα στείλει ως κάλυμμα στην έκδοση του έβδομου τόμου των ημερολογίων της. Μου ζήτησε επίσης πολλές άλλες φωτογραφίες οι οποίες θα συνόδευαν άρθρα που την αφορούσαν και τα οποία δημοσιεύτηκαν στους New York Times.
Η Αναΐς με προσκάλεσε να συμμετάσχω στις ομάδες συγγραφής που οργάνωνε στο Λος Άντζελες. Ήθελα πολύ να πάω, αλλά ο ψυχαναλυτής μου με συμβούλεψε πως δεν θα ήταν καλό να διακόψω την ανάλυσή μου. Με συμβούλεψε επίσης να μην πάω στο Λονδίνο ως σπουδάστρια κοντά στην Άννα Φρόιντ, όταν έγινα δεκτή από το ινστιτούτο της. Συνέχισα τη θεραπεία μου μαζί του, αλλά μετά από καιρό διερωτήθηκα σε σχέση με τυχόν ιδιοτελείς σκοπούς που ίσως είχε. Έχω την υποψία ότι φοβήθηκε πως θα γινόμουν ακραία φεμινίστρια. Έγινα ακραία φεμινίστρια. «Η ζωή συρρικνώνεται ή διαστέλλεται σε αναλογία με τη δύναμη του κάθε ανθρώπου», είχε πει η Αναΐς.
Είχα την τύχη να απολαύσω επαγγελματική επιτυχία, και προαγωγές σε ανώτερου επιπέδου θέσεις. Η Αναΐς δίδασκε πως μπορούμε να αγαπήσουμε πολλούς διαφορετικούς άντρες, ακόμα και στη διάρκεια μιας μέρας, έτσι κι εγώ, γνώρισα άντρες και εξερεύνησα ανοιχτά την σεξουαλικότητά μου. Εκείνη, είχε δύο συζύγους, έναν σε κάθε όχθη του ωκεανού. Φάνταζε τόσο ειρωνικό στα μάτια μου το ότι οι άντρες αργότερα ασκούσαν κριτική στην Αναΐς για συμπεριφορές ίδιες με ό,τι κι εκείνοι έκαναν στις ζωές τους. Συνειδητοποίησα ότι ο συγκεκριμένος τρόπος ζωής είχε κι αυτός τα όριά του. Η σεξουαλική ελευθερία ήταν συναρπαστική για μια σύντομη και οριοθετημένη χρονικά περίοδο. Εμπιστεύτηκα ανθρώπους στους οποίους μπορούσε κανείς να βασιστεί. Έκανα επαγγελματικές επιλογές και δεσμεύτηκα. Κάτι τέτοιο ήταν αρκετά δύσκολο τη δεκαετία του εβδομήντα γιατί, τότε, κάποιοι ήταν πιο ανοιχτόμυαλοι κι άλλοι όχι τόσο. Ή τόσο ευθείς, ή ειλικρινείς με τον ίδιο τους τον εαυτό. Ή, σε ορισμένες περιπτώσεις, ακόμα και νηφάλιοι.
Η συνεργασία μας διήρκεσε έξι χρόνια, μέχρι τον θάνατό της, το 1977. Στην εκδήλωση που πραγματοποιήθηκε στη μνήμη της, στο Λος Άντζελες, χιλιάδες γυναίκες μίλησαν για την προσωπική επιρροή που είχε στις ζωές τους, ενώ το νεοσυσταθέν κουαρτέτο John Williams έπαιζε στη σκηνή. Μας έγραφε προσωπικά. Μας ενεθάρρυνε να σκεφτούμε τους εαυτούς μας ως ίσους. Φύλαξα τις επιστολές της σ’ ένα μικρό κουτάκι, δεμένες με μια μοβ κορδέλα. «Ο ρόλος του συγγραφέα δεν είναι να πει ό,τι μπορούμε όλοι μας να πούμε, αλλά αυτό που είμαστε ανίκανοι να πούμε».
Μετά τον θάνατό της, συνέχισα να εργάζομαι με τον δεύτερο σύζυγό της, τον Ρούπερτ Πολ, μέχρι και τον δικό του θάνατο, το 2006, και μέχρι σήμερα διατηρώ μια επαφή με τους εκδότες της. Ο χρόνος κύλησε. Τα τελευταία έτη παρατηρώ μια επανάκαμψη του ενδιαφέροντος όσον αφορά τα ημερολόγια της Αναΐς και την υπερρεαλιστική της πρόζα. Το αν ο λογοτεχνικός κόσμος συνεχίζει να την αναγνωρίζει, ομολογώ πως δεν το θεωρώ τόσο σημαντικό, όσο, κατά βάσει, την επιρροή που η γυναίκα αυτή είχε στις γυναίκες της γενιάς μου. Πυροδότησε τη γραφή μου, τη φωτογραφία μου, αλλά και την ξεκάθαρη πίστη στον ίδιο μου τον εαυτό.
Τα μαθήματα φωτογραφίας με την Λινέτ Λίμαν και την Ρουθ Μπερνάρ άλλαξαν καθοριστικά τα φωτογραφικά μου πορτρέτα. Οι εικόνες μου ήταν πλέον πιο απελευθερωμένες, κοντινές, αναίσχυντα προσωπικές. Τα χρόνια που ακολούθησαν την γνωριμία μου με την Αναΐς, οργάνωσα προσωπικές και συλλογικές εκδηλώσεις προώθησης της δουλειάς μου και έγινα μέλος σε δύο γκαλερί. Τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια δε, στις εκδόσεις των ποιημάτων μου, χρησιμοποιώ πάντα δικές μου φωτογραφίες για τα εξώφυλλα των βιβλίων.
Συχνά, το κοινό θεωρεί πως είναι ακουαρέλες.
Η φωνή της Αναΐς Νιν δεν έχει σχέση με την τολμηρή γλώσσα της οποίας η χρήση έχει, κατά κάποιο τρόπο, εξαπλωθεί κι επιβληθεί στις μέρες μας. Η δική της φωνή ήταν η παθιασμένη φωνή του ελεύθερου πνεύματος, η αυθεντική φωνή μιας απελευθερωμένης καρδιάς. Θυμάμαι να την χαιρετώ από ένα διαμέρισμα εβδόμου ορόφου στη Νέα Υόρκη όταν, κατά τύχη, την είδα να περνάει από κάτω, διασχίζοντας ένα στενό δρομάκι παρέα με τον εκδότη της. Φορούσε μια μακριά μαύρη κάπα που ανέμιζε πίσω της. Ανέμιζε, καθώς εκείνη πετούσε, πολύ κοντά, λίγο πιο πάνω από το έδαφος.
Ελένη Βελέντζα
4 Δεκεμβρίου 2025
