Ο ΔΙΑΝΟΟΥΜΕΝΟΣ ΣΤΑΛΙΝ
Πάνε πενήντα περίπου χρόνια, αν όχι περισσότερα, από τότε που έτυχε να διαβάσω, σε ελληνική μετάφραση φυσικά, ένα ρωσικό ποίημα σε μια από τις πιο έγκυρες αθηναϊκές εφημερίδες. Και για να είμαι ειλικρινής, δεν μ’ εντυπωσίασε τόσο το ποίημα όσο αυτός που το υπέγραφε. Αποφεύγω να πω τη σωστή λέξη που ταιριάζει στην περίπτωση, γιατί ο «ποιητής» που υπέγραφε αυτό το ποίημα και δεν πίστευα στα μάτια μου, δεν ήταν άλλος από τον Ιωσήφ Βισαριόνοβιτς Τζουγκασβίλι, πιο γνωστό στο πλατύ κοινό ως Στάλιν (που σημαίνει στα ρωσικά ατσάλινος). Είναι πολλά τα χρόνια και δεν μπορώ δυστυχώς να θυμηθώ ούτε τον τίτλο ούτε και το θέμα του ποιήματος. Ίσως δεν θα θυμόμουν σήμερα ούτε το ποίημα, αν δεν ήταν ποιητική δημιουργία του σοβιετικού ηγέτη. Πάντως, ο Σ τ ά λ ι ν ως π ο ι η τ ή ς είναι ένας τίτλος, μια φράση που δεν καταπίνεται εύκολα από έναν άνθρωπο, που, όπως εγώ, έζησε παιδί τον ελληνικό Εμφύλιο.
Ο Στάλιν , είναι βέβαιο, διάβαζε όλων των ειδών τα βιβλία, ακόμη και συγγραφείς από την Ευρώπη ή την Αμερική – αδιάφορο αν ήταν φιλικοί ή όχι προς το σοβιετικό καθεστώς. Και σ’ αυτό κανείς δεν μπορεί να τον κατηγορήσει, γιατί ως δικτάτορας έπρεπε να ξέρει τι γίνεται και τι λέγεται γύρω του. Την ίδια πρόσβαση είχαν και τα ανώτερα ηγετικά στελέχη των μπολσεβίκων. Ωστόσο, η λογοκρισία – που ήταν πολύ αυστηρή στη σταλινική Ρωσία – ίσχυε μόνο για τις μάζες. Οι μπολσεβίκοι ναι μεν προωθούσαν μια επανάσταση γραμματισμού και ανάγνωσης, αλλά την ίδια στιγμή ήταν σίγουροι ότι ο λαός διάβαζε τα σωστά βιβλία, τα βιβλία δηλαδή που ήθελε το Κόμμα. Παρακολουθούσαν, λοιπόν, με την ιδεολογική τους λούπα, όλα τα βιβλία× και όσα θεωρούνταν υπονομευτικά για το σοβιετικό καθεστώς ήταν απαγορευμένα και προσβάσιμα μόνο σε έμπιστα μέλη του Κόμματος. Όσο για τα μεταφρασμένα βιβλία, κυκλοφορούσαν μόνο μεταξύ των ανώτατων αξιωματούχων. Μόνο αυτοί είχαν το προνόμιο να γνωρίζουν τι λέγεται έξω από τα σύνορα της Σοβιετικής Ένωσης στον υπόλοιπο κόσμο. Έτσι είχαν τα πράγματα σχετικά με τη διακίνηση των βιβλίων και των ιδεών στις δεκαετίες που κυβέρνησε ο Στάλιν.
Επιστρέφοντας στον Σ ό σ ο, όπως ήταν το χαϊδευτικό όνομα του Στάλιν, πρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι πολλά από τα βιβλία του Ρώσου ηγέτη χάθηκαν μετά την αναστάτωση που ακολούθησε τον θάνατό του και διασκορπίστηκαν σε διάφορες βιβλιοθήκες. Ο Στάλιν συνέλεγε βιβλία μανιωδώς. Διάβαζε κυρίως ιστορία, μαρξιστική θεωρία και φιλοσοφία. Διάβαζε επίσης και πολλά μυθιστορήματα και γενικά έργα λογοτεχνίας , από τα οποία ελάχιστα διασώθηκαν μετά τον θάνατό του. Η βιβλιοφιλία του τον ανάγκαζε συχνά να δανείζεται βιβλία και από διάφορες βιβλιοθήκες. Δεκάδες είναι μάλιστα τα δανεισμένα βιβλία που βρέθηκαν στη βιβλιοθήκη του και δεν τα επέστρεψε ποτέ, ενώ κανείς δεν είχε το θάρρος να του τα ζητήσει πίσω. Η προσωπική του βιβλιοθήκη είχε αποκτήσει ταυτότητα με τη σφραγίδα: Biblioteka I.V (Βιβλιοθήκη Ι.Β.Στάλιν ), είχε το δικό της σύστημα ταξινόμησης και μια βιβλιοθηκονόμο που εργαζόταν εκεί γι’ αυτό τον σκοπό. Εκεί, στο δωμάτιο της βιβλιοθήκης , άφησε ο σοβιετικός ηγέτης την τελευταία του πνοή, στον καναπέ της βιβλιοθήκης και μπροστά στα αγαπημένα του βιβλία. « Αρλούμπες », « χαζομάρες », « κάθαρμα », αλλά και « ΝΒ » , που στα λατινικά σημαίνει nota bene ( δηλαδή « λάβε υπόψη »). Αυτές ήταν οι λέξεις και οι φράσεις τις οποίες ο Στάλιν συνήθιζε να σημειώνει στα βιβλία του. Επίσης κύκλωνε τους τίτλους, υπογράμμιζε φράσεις και παραγράφους που τον αφορούσαν ή κύκλωνε το κείμενο και τραβούσε κάθετες γραμμές στα περιθώρια με χρωματιστά μολύβια: κόκκινα, πράσινα ή μπλε. Όλα αυτά ήταν, με ένα λόγο, οι σημειώσεις του Στάλιν αναγνώστη, που έκανε ανάμεσα στις σειρές, στο εξώφυλλο, στο οπισθόφυλλο και στα περιθώρια των σελίδων των βιβλίων του. Τη χρονιά του θανάτου του, το 1953, η βιβλιοθήκη του αριθμούσε 25. 000 βιβλία, περιοδικά και φυλλάδια όλων των ειδών και κατηγοριών. Ο σοβιετικός ηγέτης ήταν στην κυριολεξία, αυτό που λέμε, β ι β λ ι ο φ ά γ ο ς.
Όσο κι αν μας φαίνεται παράδοξο είναι αλήθεια: το βιβλίο που ο σοβιετικός δικτάτορας γνώριζε απέξω κι ανακατωτά ήταν – ποιος θα το πίστευε; – η Βίβλος. Και αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι ο νεαρός τότε Σόσο είχε εισαχθεί στο εκκλησιαστικό σχολείο του Γκόρι στη Γεωργία, από όπου αποφοίτησε με άριστα, και συνέχισε αργότερα τις σπουδές του στη Θεολογική σχολή της Τιφλίδας με την προοπτική να γίνει ιερέας ή δάσκαλος. Εκεί έμαθε και τις λίγες γνώσεις που είχε από αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά και αρχαία Ελληνικά. Όλα αυτά έγιναν, βέβαια, προτού αφήσει τον χριστιανισμό, για να αφοσιωθεί στη ν έ α π ί σ τ η της εποχής του (μ α ρ ξ ι σ μ ό ς και σ ο σ ι α λ ι σ μ ό ς) που τον διαμόρφωσε σε αυτόν που ξέρουμε όλοι σήμερα.
Η αγαπημένη θεματική του Στάλιν ήταν η Ιστορία και αγαπημένος του συγγραφέας και πρότυπό του ο Λένιν. Τα κείμενα του Λένιν διαμόρφωσαν την πολιτική κοσμοθεωρία του Στάλιν. Αυτό όμως που προκαλεί και σήμερα μεγάλη εντύπωση είναι η βαθιά εκτίμηση που έτρεφε στο έργο του άσπονδου εχθρού του Τρότσκι. Ένα από τα κείμενα που ο Στάλιν είχε σημειώσει κατά κόρον ήταν η υπεράσπιση του Τρότσκι απέναντι στον βάναυσο τρόπο με τον οποίο οι μπολσεβίκοι προστάτευαν την επανάσταση από εσωτερικούς και εξωτερικούς εχθρούς, μια στάση που στήριζε και ο ίδιος ο Στάλιν. Μετά τον θάνατο του Λένιν, ο Τρότσικι έγινε πολιτικός αντίπαλος του Στάλιν, αλλά παρέμενε σύντροφος. Όσο για τον Στάλιν, ενώ τον σεβόταν ως διανοούμενο και διάβαζε με ενδιαφέρον τα έργα του για τον σοσιαλισμό στη Σοβιετική Ένωση, είχε χάσει τον ύπνο του για τον κίνδυνο που απειλούσε την εξουσία του όσο ο Τρότσκι ήταν ζωντανός και έστειλε να τον δολοφονήσουν το 1940 στο Μεξικό, δικαιώνοντας τον Φρειδερίκο Νίτσε που λέει μεταξύ άλλων στο Λυκόφως των ειδώλων ότι «η εξουσία σε κάνει ηλίθιο». Πάντως, μια από τις φράσεις που είχε μάλιστα έντονα υπογραμμίσει είναι αυτή που αποδίδεται στον Τζένγκις Χαν και δίνει, νομίζω, μια εξήγηση στον τρόπο με τον οποίο υπερασπίστηκε την εξουσία του ως το τέλος της ζωής του: «Ο θάνατος των ηττημένων είναι απαραίτητος για τη γαλήνη των νικητών». Την ίδια συνταγή, σεβασμός και θάνατος, εφάρμοζε ο Στάλιν απέναντι και σε άλλους πολιτικούς του αντιπάλους ή σε όσους θεωρούσε επικίνδυνους για το καθεστώς, ακόμη κι αν ήταν κορυφαίοι συγγραφείς. Μπορεί, για παράδειγμα, να διάβαζε και να θαύμαζε το Κόκκινο ιππικό του Ισαάκ Μπάμπελ, αλλά δεν είχε καθόλου πρόβλημα να διατάξει την εκτέλεσή του. Το ένα σχεδόν τέταρτο των μελών της Ένωσης Σοβιετικών Συγγραφέων χάθηκε κατά τη διάρκεια του Μεγάλου Τρόμου του 1930.
Ένα από τα πιο περίεργα βιβλία που βρέθηκαν στη βιβλιοθήκη του Στάλιν ήταν Η απειλή της Ιαπωνίας του Ιρλανδού Τιμ Κόρνοϊ, ενός μποέμ τυχοδιώκτη, που εργάστηκε ως δάσκαλος της αγγλικής γλώσσας στην Κοπεγχάγη, βρέθηκε για ένα διάστημα στη Ρωσία το 1909 και παντρεύτηκε μια σερβιτόρα στην Ιαπωνία προτού γράψει για τον ιαπωνικό μιλιταρισμό εν όψη της εισβολής στη Μαντζουρία το 1931. Ενδιαφέρον έχει επίσης το γεγονός ότι τα βιβλία του Τσαρλς Ντίκενς ήταν πολύ δημοφιλή μεταξύ των Μπολσεβίκων. Μια από τις εξηγήσεις που δίνονται σ’ αυτή τη δημοφιλία είναι η απουσία οποιασδήποτε σαρκικής επαφής στις ιστορίες του Βρετανού συγγραφέα. Η σοβιετική κουλτούρα από το 1930 και μετά ήταν πολύ συντηρητική πάνω σε σεξουαλικά θέματα. Ο ίδιος ο Στάλιν – απ’ όσο τουλάχιστον γνωρίζουμε – δεν είχε ερωτικές σχέσεις μετά την αυτοκτονία της δεύτερης γυναίκας του, το 1923, και δεν ενέκρινε την προτίμηση της κόρης του Σβετλάνα στους άνδρες μεγαλύτερης ηλικίας.
Είναι αλήθεια ότι οι σημειώσεις του Στάλιν στα βιβλία του δεν φέρνουν στην επιφάνεια κρυμμένα μυστικά, δείχνουν όμως ξεκάθαρα τις εμμονές του σοβιετικού δικτάτορα. Πράγματι, αν θέλουμε να είμαστε δίκαιοι , δεν υπάρχει στις σημειώσεις του νύξη που να δείχνει ότι τα κομμουνιστικά του πιστεύω ήταν κάτι άλλο παρά αυθεντικά. Η βιβλιοθήκη του – θέλουμε, δε θέλουμε – είναι πηγή των πιο εσωτερικών του σκέψεων. Όσο γι’ αυτούς που θέλουν περισσότερες λεπτομέρειες πάνω σ’ αυτό το θέμα, υπάρχει το υπέροχο βιβλίο του Τζέφρι Ρόμπερτς Η βιβλιοθήκη του Στάλιν ( εκδ. Gutenrberg ).
—————————-
