Αφιερωμένο στην Κερκυραία φίλη, Κατίνα Βλάχου

Μιλάμε σχεδόν όλοι για τον Ιωάννη Καποδίστρια και όσα ξέρουμε  συνήθως λίγα κι αυτά απ’ τα σχολικά βιβλία  για το έργο του. Θαυμάζουμε την ανιδιοτέλειά του, τη θυσία του, τη γενναιότητά του καθώς γνώριζε ότι επρόκειτο να πεθάνει αλλά δεν ματαίωσε δεύτερη Κυριακή τον εκκλησιασμό του στον Άγιο Σπυρίδωνα Ναυπλίου όπου και δολοφονήθηκε από τους Μαυρομιχαλαίους. Αγνοούμε το ήθος και τον βίο του ανθρώπου. Συνήθως γνωστό είναι ότι υπήρξε Υπουργός Εξωτερικών του Τσάρου και ότι έφτιαξε το Σύνταγμα της Ελβετίας το οποίο ισχύει σχεδόν αναλλοίωτο έως σήμερα.
Το ποιος ήταν, ποια η καταγωγή του, ποιες οι σπουδές και ποια η βιωτή του μέχρι να γίνει Κυβερνήτης αυτού του έρμου τόπου δεν τα γνωρίζει ο περισσότερος κόσμος. Έτσι, λοιπόν, μια και η καθημερινότητα δεν αλλάζει – εκτός αν συμβεί κάτι πραγματικά Έκτακτο – αποφάσισε η Στήλη να κάνει ένα Αφιέρωμα στον πρώτο Κυβερνήτη της Ελλάδος προκειμένου να δούμε την προσωπικότητά του σε όλη της – όσο μας είναι επιτρεπτό κι από τη βιβλιογραφία – την έκταση.
Το α’ μέρος αφορά στα πρώτα χρόνια, στις σπουδές και στη δράση του ως γιατρός στην Κέρκυρα. Φιλοδοξούμε, με τη βοήθεια της βιβλιογραφίας, να παρουσιάσουμε την πορεία του και την εικόνα του.

Ο Καποδίστριας «είναι συγχρόνως ο μεγάλος γνωστός κι ο μεγάλος άγνωστος» ( Κ. Δαφνή, Αρχείον Καποδίστρια, Α’ Κέρκυρα, 1976, σ.ζ’ ) και «εξακολουθεί ακόμα να αναδύεται από το σκοτάδι, μέσα από τα αδημοσίευτα αρχεία…»(Κων. Τσάτσου, Ιωάννης Καποδίστριας, ο δημιουργός της νέας Ελλάδος, Κερκυραϊκά Χρονικά, 20 (1976), 152 και Αναγνωστική Εταιρία Κερκύρας, Έκτακτο Δελτίο για τον Καποδίστρια, 1976).
Ο ίδιος ο Καποδίστριας γράφει στις 14 Σεπτεμβρίου 1831, λίγο πριν τη δολοφονία του, στον επιστήθιο φίλο του Eynard:
«Ας λέγουν και ας γράφουν ό,τι θέλουν. Θα έλθη όμως κάποτε καιρός, ότε οι άνθρωποι κρίνονται όχι σύμφωνα με όσα είπον ή έγραψαν περί των πράξεών των, αλλά κατ’ αυτήν την μαρτυρίαν των πράξεών των. Υπ’ αυτής της πίστεως, ως αξιώματος, δυναμούμενος έζησα μέσα εις τον κόσμον μέχρι τώρα, οπότε ευρίσκομαι εις την δύσιν της ζωής μου, και υπήρξα πάντοτε ευχαριστημένος διά τούτο. Μού είναι αδύνατον πλέον να αλλάξω τώρα. Θα συνεχίσω εκπληρών πάντοτε το χρέος μου, ουδόλως φροντίζων περί του εαυτού μου, και ας γίνει ό,τι γίνει». Προφητική η φράση του Κυβερνήτη για τον εαυτό του. Για έναν άνθρωπο που ακόμα και σήμερα δεν μας είναι γνωστό σε όλο το εύρος του το έργο του και που η έρευνα συνεχίζει να φέρνει ολοένα καινούργια στοιχεία στο φως. Ο A. Gobineau από το 1841 είχε μιλήσει για το «αίνιγμα Καποδίστριας». Παρά το γεγονός ότι έχουν περάσει 194 χρόνια από τον θάνατό του κι ενώ υπάρχει μια πλούσια βιβλιογραφία ελληνική και ξένη, δεν έχουν φωτιστεί ιστορικά όλες οι πλευρές της πολυκύμαντης ζωής του.
Επί τριάντα ολόκληρα χρόνια –χρόνια που συνταράσσουν την Ευρώπη – η παρουσία του δεσπόζει σε όλα τα μεγάλα γεγονότα της εποχής.

Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά. Ο Ιωάννης Καποδίστριας γεννήθηκε στις 10 Φεβρουαρίου 1776. Καταγόταν από ευγενή οικογένεια. Από τον δούκα της Σαβοΐας Κάρολο Εμμανουήλ τον Β΄ είχε λάβει τον τίτλο του κόμη και το 1679 καταγράφτηκε στο Libro d’ oro της Κέρκυρας. Η οικογένεια της μητέρας του Διαμαντίανς, το γένος Γονέμη, ήταν ακόμη πιο παλιά γραμμένη στο Libro d’ oro, από το 1606. Ο πατέρας του Αντώνιος ήταν ένας από τους πιο αξιόλογους δικηγόρους της Κέρκυρας και έλαβε ενεργό μέρος σε όλα τα πολιτικά γεγονότα της ιστορίας του νησιού.
Ο Καποδίστριας μεγάλωσε σ’ ένα καθαρά πατριαρχικό περιβάλλον, μαζί με τους άλλους οκτώ αδελφούς και αδελφές του, με έντονα θρησκευτική αγωγή κι από τους δύο γονείς. Τα πρώτα γράμματα τα διδάχτηκε από τους δασκάλους του τόπου του και από τα δώδεκα χρόνια του το ευαίσθητο κι ευγενικό αγόρι αισθάνεται έντονα την κλίση προς τη μελέτη της ορθόδοξης πίστης. Αυτή την κλίση θα του την καλλιεργήσει σε βάθος ο μοναχός Συμεών στη μονή της Πλατυτέρας, όπου σύχναζε ο νεαρός Καποδίστριας ( Αρχείον Καποδίστρια, κε΄).
Ο Δημ. Αρλιώτης, πιστός φίλος των νεανικών του χρόνων, στη βιογραφία του για τον Καποδίστρια, τον περιγράφει σαν φύση εξαιρετικά ευγενική και λεπτή, προικισμένο με σπάνια ψυχικά και σωματικά χαρίσματα, με χαρακτήρα σοβαρό και ανδροπρεπή, παρά τη νεαρή ηλικία του, ευαίσθητο και θερμό συμπαραστάτη στον κάθε ανθρώπινο πόνο. (D. Arliotti, La vita di G. conte Capodistria, Corfu, 1859 , 2).
Για τα παιδικά και εφηβικά του χρόνια και για την εκπαίδευσή του δεν έχουμε πληροφορίες. Είναι ωστόσο βέβαιο ότι όπως όλα τα παιδιά της κοινωνικής τάξης του διδάχτηκε καλά λατινικά, ιταλικά και γαλλικά.
Επίσης γνωρίζουμε ότι διδάχτηκε μουσική και ιππασία. Ο ίδιος έπαιζε πιάνο, ανάμεσα στα ελάχιστα πράγματα που έφερε μαζί του, όταν γύρισε για πάντα στην Ελλάδα, ήταν και το πιάνο του. Το 1792 κάνοντας ιππασία στην Κέρκυρα έπεσε από το άλογο, που τον παρέσυρε αρκετά στον χαλικοστρωμένο δρόμο. Η διάσωσή του αποδόθηκε σε θαύμα της Παναγίας της Πλατυτέρας. Από τότε χρονολογείται το ενδιαφέρον του για το Μοναστήρι αυτό, που ποτέ δεν το λησμόνησε σε όλη τη λαμπρή σταδιοδρομία του. Μέσα στο μοναστήρι σώζεται η αναπαράσταση του ατυχήματος, καμωμένη από λαϊκό ζωγράφο. Σ΄αυτό το μοναστήρι είχε εκφράσει την επιθυμία να ταφεί. Οι αδελφοί του εκπλήρωσαν αυτή του την επιθυμία αργότερα, πολύ μετά την δολοφονία του. ( βλ. Αρχείον Καποδίστρια, κστ’ ).

                                                          Το θαύμα της Παναγίας Πλατυτέρας στον Ιωάννη Καποδίστρια 

Το 1794 φεύγει για τη Βενετία, για να σπουδάσει στο περίφημο Πανεπιστήμιο της Πάντοβας. Σπουδάζει κατά βάση ιατρική και παρακολουθεί αν ακροατής, όπως συνηθιζόταν τότε, και τις παραδόσεις ων καθηγητών στον κλάδο των leggisti,  νομικής επιστήμης, έχοντας πάντα μιαν ιδιαίτερη κλίση προς τις φιλολογικές και φιλοσοφικές επιστήμες. Τότε, όσοι από τους σπουδαστές είχαν τις ικανότητες, μπορούσαν να συντομεύουν τις σπουδές τους. Είχαν η δυνατότητα να παρουσιαστούν σε ειδική εξεταστική επιτροπή από οκτώ καθηγητές, στο collegio Veneto, μετά από δύο χρόνια φοίτηση, και να πάρουν το διδακτορικό τους δίπλωμα, αν αποδεικνυόταν από την εξέταση ότι είχαν συμπληρώσει τον κύκλο των σπουδών τους. Λίγοι έκαναν χρήση αυτής της δυνατότητας. Ανάμεσα στους λίγους ήταν και ο Καποδίστριας. Μετά από επιτυχείς εξετάσεις πήρε το δίπλωμά του, το διδακτορικό (dottorato), στις 10 Ιουνίου 1797 ( Archivio antico della Universita di Padova, No 554, 69. Βλ. και Γ. Πλουμίδη, Αι πράξεις εγγραφής των Ελλήνων σπουδαστών του Πανεπιστημίου της Παδούης, Ε. Ε. Β. Σ., ΛΗ’ (1971), 202. – Γ. Δαφνή, έ.ά. 87 κ.ε. – Ε. Ε. Κούκκου, Ιωάννης Καποδίστριας. Ο άνθρωπος – ο αγωνιστής, Αθήναι 1962)
Στην Ιταλία έπνεε τότε σφοδρότατος ο άνεμος των επαναστατικών ιδεών της γαλλικής επανάστασης και των διακηρύξεων των υλιστικών θεωριών. Οι σπουδαστές παρακολουθούσαν με ενθουσιασμό τις νέες υλιστικές θεωρίες, που γκρέμιζαν με πάθος, μαζί με τις αποστεωμένες θρησκευτικές αντιλήψεις, και κάθε υπερβατική πίστη. Ο νεαρός Καποδίστριας βρέθηκε ξαφνικά μέσα στο στρόβιλο των υλιστικών ρευμάτων της Δύσης και την έξαρση του ευρωπαϊκού φιλελευθερισμού. Μέσα στο πλήθος των έξαλλων συσπουδαστών του μένει πιστός και ακλόνητος στις αξίες του, όπως τονίζουν όλοι οι σύγχρονοι και νεώτεροι βιογράφοι του. Σ’ ένα μονάχα σημείο άφησε τον εαυτό του ελεύθερο συνειδητά να επηρεαστεί από τις νέες ιδέες και τα νέα ρεύματα: σε ό,τι αφορούσε στην κοινωνική δικαιοσύνη, στην ισοπολιτεία και ισονομία μεταξύ των ανθρώπων όλων των κοινωνικών τάξεων. Παρά το γεγονός ότι είχε ανατραφεί μέσα σε αυστηρά αριστοκρατικό περιβάλλον, ο ίδιος από τη φύση του έκλινε προς τις δημοκρατικές κοινωνικές αντιλήψεις, που ενισχύθηκαν και ξεκαθαρίστηκαν στα χρόνια των σπουδών του στην Πάντοβα. Αυτές τις δημοκρατικές ιδέες του για την κοινωνική ευδαιμονία και ισοπολιτεία θα αγωνιστεί με όλες του τις δυνάμεις να διαδώσει και να εφαρμόσει ανάμεσα στο λαό της πατρίδας του, όταν θα γυρίσει σ’ αυτή σαν γιατρός και φιλόσοφος. «Γνωρίζετε άλλωστε ότι το πρόσωπον του δημοκράτου δύναμαι να υποδυθώ ευκολώτερον, διότι είναι το ιδικόν μου πρόσωπον», γράφει αργότερα στη Ρωξάνδρα Στούρτζα.
Αξίζει να σημειώσουμε ότι οι συμφοιτητές του στην Πάντοβα τον περιέβαλλαν με ξεχωριστή εκτίμηση, με σεβασμό, θα μπορούσαμε να πούμε, αναζητούσαν τη φιλία και την εύνοιά του, και οι καθηγητές του – ο Caldani, ο Comparetti, ο Stratico, ο Angelus della Decima και άλλοι – όχι απλώς τον αγαπούσαν σαν άριστο μαθητή τους, αλλά και τον συναναστρέφονταν σαν φίλο και σύμβουλο και μετά το πέρας των σπουδών του. (βλ. D. Arliotti, έ. ά. 3. – Κ. Καιροφύλα, Τα νεανικά χρόνια του Καποδίστρια, Αθήναι 1936, 7. – Γ. Δαφνή, έ.ά. 87 ε. )
Το 1997 επιστρέφει στην Κέρκυρα και αρχίζει να ασκεί το επάγγελμα του γιατρού. Παρότι, σύμφωνα με τις διηγήσεις του ίδιου, ένιωθε έμφυτη ροπή και δυνατή κλίση προς τη φιλοσοφία και τα γράμματα, αποφάσισε να ασκήσει την ιατρική «γιατί επιθυμούσε να θέσει τον εαυτό του και την επιστήμη του στην ανακούφιση της ανθρώπινης δυστυχίας». Ο λαός της Κέρκυρας, και κυρίως οι φτωχοί και οι δυστυχισμένοι, ένιωσαν αμέσως την ευεργετική και αφιλόκερδη παρουσία του. Τους τελευταίους όχι μονάχα τους επισκεπτόταν και τους θεράπευε δωρεάν, αλλά τους έδινε και τα αναγκαία χρήματα, την κατάλληλη τροφή και τα απαραίτητα φάρμακα. «Οι πάσχοντες πτωχοί τον εκάλουν παρήγορον ιατρόν, ευεργέτην, πατέρα. Τοιαύτην απέκτησε φήμην, διότι ήρξατο αμέσως να επιδαψιλεύη της πεφωτισμένης αυτού διανοίας τους θησαυρούς επί των πασχόντων, μετά μεγίστης αυταπαρνήσεως και ενθέρμου ζήλου. Οξυδέρκεια περί την διάγνωσιν των ασθενειών, η αρίστη συμπεριφορά και υπομονή, μεθ’ ών προς τους εν γένει πάσχοντας προσεφέρετο, αμέσως ανύψωσαν αυτόν εις την περιωπήν του εμβριθούς επιστήμονος και του εξόχου φιλανθρώπου», γράφει ο Σπ. Δε Βιάζης σε σχετική μελέτη του. ( Σπ. Δε Βιάζη, Ιωάννης Καποδίστριας, ως ιατρός και συγγραφεύς. Περιοδ. Ίρις, Αθήναι, 1 Νοεμ. 1898 – Ε. Ε. Κούκκου, Ο Καποδίστριας και η παιδεία, 1803 – 1822 Α’ Η Φιλόμουσος Εταιρεία της Βιέννης, Αθήναι 1958, 1 κ.ε. )
Και άλλος βιογράφος του προσθέτει: «Από της εποχής εκείνης ο νεαρός ιατρός… διεκρίθη διά την προθυμίαν του, όπως παρέχη φιλανθρωπικάς υπηρεσίας αφιλοκερδώς εις τους άλλους, και εις τον χαρακτήρα του ευγενούς κόμητος διεγνώσθη ότι το ιδανικόν της εκπληρώσεως ενός υψηλοτέρου καθήκοντος είχε παραγκωνίσει τελείως κάθε ίχνος ατομικού συμφέροντος». ( Δ. Γατοπούλου, Ιωάννης Καποδίστριας, ο πρώτος Κυβερνήτης της Ελλάδος, Αθήναι 1932, 12 κ.ε.)
Με την ευγένεια του χαρακτήρα του και την αριστοκρατική του εμφάνιση κατέκτησε αυθόρμητα τις καρδιές των συμπατριωτών του, απέκτησε μεγάλη φήμη και έγινε «ο ηγαπημένος του λαού της Κερκύρας». Γράφει ο Δ. Αρλιώτης: «Η γλυκιά και τίμια φυσιογνωμία του, τα μεγάλα καστανά ήρεμα μάτια του, όπου αντιφέγγιζαν καθαρά η ευφυΐα, η καλοσύνη, το ύψος και το βάθος της σκέψεως, το χλωμό χρώμα του προσώπου του, δείγμα μιας ευαίσθητης και μελαγχολικής ψυχής, το κανονικό του στόμα, όπου άνθιζε συχνά ένα υπεργήινο χαμόγελο, όλος αυτός ο σπάνιος συνδυασμός φυσικών προτερημάτων, ενωμένος με όλες τις ηθικές και ψυχικές αρετές… τον έκαμαν άξιο της τιμής, του σεβασμού και της αγάπης όλων». ( D. Arliotti, βλ.άνω..)

Αυτή η περιγραφή με τα θερμά λόγια του αγαπημένου φίλου μπορεί να φαίνεται υπερβολική, αλλά δικαιολογεί και εξηγεί την απεριόριστη αγάπη, την εμπιστοσύνη και την εκτίμηση του κερκυραϊκού λαού, αλλά και των άλλων νησιών, που τον αποκαλούσαν «παρήγορον άγγελον» και «πατέρα», παρ’ όλο που ήταν τόσο νέος. Τον τιμητικό τίτλο θα του προσφέρει αυθόρμητα κι ο ελληνικός λαός, όταν θα γίνει ο πρώτος κυβερνήτης του.
Παράλληλα με την ιατρική ο Καποδίστριας ανέπτυξε και έντονη επιστημονική και φιλολογική δράση. Το 1802 «τη αόκνω επιμελεία και τω πατρίω ζήλω του Καποδίστρια» ιδρύθηκαν στην Κέρκυρα η «Εταιρεία των Φίλων» και ο «Εθνικός Ιατρικός Σύλλογος». Τα μέλη της πρώτης συγκεντρώνονταν τρεις φορές την εβδομάδα και διάβαζαν και συζητούσαν φιλολογικά έργα, δικά τους ή ξένα, οργάνωναν παραστάσεις με θεατρικά έργα κι άλλες καλλιτεχνικές εκδηλώσεις για τη μόρφωση του λαού. Στις 23 Μαΐου 1802 έγιναν και τα εγκαίνια του Ιατρικού Συλλόγου. Σκοπός του ήταν η φροντίδα για την υγεία των κατοίκων της Επτανήσου και ο επιστημονικός καταρτισμός των μελών του. Γενικός Γραμματέας και ψυχή του Ιατρικού Συλλόγου ήταν ο Καποδίστριας, που συχνά έκανε επιστημονικές ανακοινώσεις, με πρωτότυπα ιατρικά θέματα.
1799, η Κέρκυρα καταλαμβάνεται από τα συμμαχικά ρωσοτουρκικά στρατεύματα και ο Καποδίστριας διορίζεται αρχίατρος διευθυντής του νοσοκομείου του στρατού κατοχής της νήσου και η προσωρινή Γερουσία ενέκρινε τον διορισμό του με ειδικό θέσπισμα, που όριζε και το μισθό του. Το αξίωμα αυτό διατήρησε και μετά την ίδρυση της Επτανήσου Πολιτείας.

Το πέρασμα από την Ιατρική στην Πολιτική
Η αρχή…

Ο Καποδίστριας ανδρώνεται σε μια εποχή στην οποία αφενός τα μεγάλα κοινωνικοπολιτικά ρεύματα επηρεάζουν όλη την Ευρώπη, αφετέρου τα συμφέροντα των Δυνάμεων και οι ισορροπίες αλλάζουν αλλά και οι λαοί έχουν αρχίσει σιγά σιγά να αφυπνίζονται κυρίως μετά τη Γαλλική Επανάσταση. Έτσι, τα σοβαρά πολιτικά γεγονότα της εποχής, οι αλλεπάλληλες ζυμώσεις και διαπραγματεύσεις για την τύχη των Ιονίων νήσων και η πίεση που δέχτηκε από πολιτικούς παράγοντες και το λαό, έπεισαν τον Καποδίστρια ότι τα συμφέροντα της πατρίδας του τον καλούσαν να υπηρετήσει και τον πολιτικό στίβο. Από το 1801 το ιατρικό του έργο τοποθετείται σε δεύτερη μοίρα. Απ’ αυτή την εποχή χρονολογούνται οι πρώτες πολιτικές υπηρεσίες του Καποδίστρια προς το ελληνικό έθνος.
Όταν στα 1800 υπογράφεται η Συνθήκη της Κωνσταντινουπόλεως μεταξύ Ρωσίας και Τουρκίας, τα νησιά του Ιονίου αναγνωρίζονται ως αυτόνομο και ελεύθερο κράτος, η «Επτάνησος Πολιτεία», υπό την επικυριαρχία της Πύλης. Σαν επίσημος εκπρόσωπος της Επτανήσου Πολιτείας, στην υπογραφή της Συνθήκης, παρευρέθηκε και ο πατέρας του Καποδίστρια Αντώνιος Καποδίστριας. Τη διακυβέρνηση των νησιών ανέλαβαν οι πρόκριτοι και το σύνταγμά τους ονομάστηκε «Βυζαντινόν». Η εφαρμογή του προκάλεσε αναταραχή στα νησιά, γιατί η κυβέρνηση ξαναγύριζε στα χέρια των ευγενών και των προνομιούχων. Η δίχρονη κυριαρχία των Γάλλων και η διάδοση των δημοκρατικών αρχών είχε συντελέσει στο ξύπνημα του λαού και οι αστοί διεκδικούσαν προνόμια και δικαιώματα στη διαχείριση των κοινών.
Η αναταραχή ήταν σοβαρότερη στην Κεφαλληνία, όπου είχε εκδηλωθεί και πριν αρχίσει η εφαρμογή του νέου συντάγματος, εξαιτίας των κοινωνικών αντιθέσεων και του τοπαρχισμού ανάμεσα στις ισχυρές οικογένειες των Αννίνων και Μεταξά και της διαμάχης ανάμεσα στις δύο σπουδαιότερες πόλεις, στο Αργοστόλι και στο Ληξούρι.
Ο Αντώνιος Καποδίστριας και ο Ν. Σιγούρος, σαν εντολοδόχοι της Πύλης, έπρεπε να εφαρμόσουν το σύνταγμα στα νησιά της Επτανήσου Πολιτείας. Και τότε ο πατέρας Καποδίστριας, όπως είχε δικαίωμα, όρισε για αντικαταστάτη του το γιο του Ιωάννη.
Το γεγονός αυτό αποτελεί την απαρχή της πολιτικής σταδιοδρομίας του Καποδίστρια και σφραγίζει για πάντα την πορεία της ζωής του, ως το θάνατό του. Εντός των στενών ορίων του πρώτου ελεύθερου ελληνικού κράτους δοκιμάστηκε και αποκαλύφθηκε για πρώτη φορά, η διπλωματική και πολιτική του ιδιοφυΐα. Εκεί έδωσε για πρώτη φορά τις πρώτες πολιτικές και διπλωματικές εξετάσεις. (βλ. Β. Σφυρόερα, Η ελληνική πολιτική του Ιωάννου Καποδίστρια, Νέα Εστία, τ. 102, (1977), τευχ. 1204, 1147: «… ήταν μια γενική δοκιμή των πολιτικών και διπλωματικών του ικανοτήτων», γιατί ήλθε σε επαφή με τα «γενικώτερα προβλήματα του Ελληνισμού».) Και κρίθηκαν άριστες από τη μαρτυρία των ίδιων των γεγονότων. Από την πείρα που αποκομίζει θα πηγάσουν οι πολιτικές πεποιθήσεις του και θα διαμορφωθούν οι πολιτικές του ιδέες. Ο πατέρας του είχε προβλέψει σωστά. Μεταβιβάζοντάς του την εντολή της αυτοκρατορικής αποστολής του άνοιξε το δρόμο, που έμφυτα κι ο ίδιος αναζητούσε. Τα γεγονότα της Κεφαλληνίας χάραξαν τη μοίρα του και την πορεία της ζωής του…

( συνεχίζεται…)