Μεταξούλα Μανικάρου: Οι ποιητικοί διαγωνισμοί στην πνευματική Αθήνα κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Η περίπτωση του Ράλλειου ποιητικού διαγωνισμού

Η Αθήνα στο επίκεντρο της λογοτεχνικής ζωής (1851-1877)

Οι ποιητικοί διαγωνισμοί υπήρξαν φάροι πνευματικού φωτός στον ορίζοντα της εθνικής ανάτασης και πολιτιστικής πορείας της Ελλάδας. Από το 1851 έως το 1877, η λογοτεχνική ζωή της Αθήνας χαρακτηριζόταν από την κυριαρχία αυτών των διαγωνισμών, φανερώνοντας τον σημαντικό ρόλο που είχε η ποίηση στην κοινωνία της εποχής. Δύο κύριοι πανεπιστημιακοί ποιητικοί διαγωνισμοί, ο Ράλλειος (1851-1860) και ο Βουτσιναίος (1862-1877), σηματοδοτούν την περίοδο της ακμής της αθηναϊκής ποίησης. Οι πλούσιοι και ευκατάστατοι έμποροι, ο Αμβρόσιος Ράλλης και ο Ιωάννης Βουτσινάς, ως αγωνοθέτες, δεν προσέφεραν απλώς χρηματοδότηση, αλλά έθεσαν και το περίγραμμα μέσα στο οποίο το εθνικό φρόνημα βρήκε έκφραση στην τέχνη του λόγου.

Μέσω αυτών των διαγωνισμών, η ποίηση απέκτησε χαρακτήρα εθνικού καθήκοντος και αναδείχθηκε σε πράξη εθνικής σημασίας. Λειτούργησε ως φωνή της κοινωνικής συνείδησης, καθρέφτης και αντανάκλαση των ιδεών και των ανησυχιών της κοινωνίας. Ως ζωντανό τεκμήριο πολιτιστικού προβληματισμού και αφύπνισης, συνέβαλε όχι μόνο στην πνευματική πρόοδο, αλλά και στην τόνωση και ενίσχυση της εθνικής συνείδησης και ταυτότητας.

Ράλλειος ποιητικός διαγωνισμός

Με μια επιστολή του «προς το Βασιλικόν Υπουργείον των Εκκλησιαστικών και της δημοσίου εκπαιδεύσεως», με ημερομηνία 10/22 Αυγούστου 1850, ο ευπατρίδης έμπορος της Τεργέστης, Αμβρόσιος Σ. Ράλλης, αναλαμβάνει πρωτοβουλία υψηλής εμβέλειας: εισηγείται και συνάμα ρυθμίζει το πλαίσιο της λειτουργίας των ποιητικών διαγωνισμών στην Αθήνα. Η επιστολή του ομογενή Αμβρόσιου Ράλλη για τη διενέργεια του ομώνυμου ποιητικού διαγωνισμού: https://estories.uoa.gr/el/ralleios-poiitikos-diagonismos?utm_source=chatgpt.com (Ιστορικό Αρχείο ΕΚΠΑ)

Ο θεσμός αποσκοπεί «εις καλλιέργειαν της ηθικής και κομψής ποιήσεως και της προς ταύτην αναλόγου νεοελληνικής γλώσσης». Στόχος, δηλαδή, είναι η ευγενής καλλιέργεια της ηθικά εκλεπτυσμένης και καλαίσθητης ποίησης, καθώς και της εξευγενισμένης νεοελληνικής γλώσσας που τη στεγάζει και τη διασώζει. Με άλλα λόγια, ο Ράλλης υποστηρίζει ότι το ποίημα δεν αξιολογείται μόνο με βάση την έμπνευσή του ή τη φόρμα του, αλλά θα πρέπει να προάγει τη ηθική και να υπηρετεί και την καλλιεργημένη εκδοχή της ελληνικής γλώσσας. Ο διδακτικός και γλωσσικός ρόλος του θεσμού συνάδει με την καθαρά νεοκλασική αντίληψη περί τέχνης.

Ο χρηματοδότης Αμβρόσιος Ράλλης επιβάλλει τους ακόλουθους επτά όρους του:

Ένα βραβείο 1000 δραχμών θα δίνεται κάθε χρόνο «εις τον συντάξαντα άξιόν τι λόγου ποίημα ή ποιημάτια διάφορα περί οιασδήποτε ηθικής υποθέσεως, ήγουν περί πάσης υποθέσεως μη απαδούσης προς την θρησκείαν και εν γένει προς την ηθικήν».
Η γλώσσα του ποιήματος πρέπει να είναι «κατάλληλος προς την υπόθεσιν, πάντοτε όμως κοσμία και ευφραδής».
Το ποίημα ή τα ποιήματα δεν πρέπει να έχουν λιγότερους από 500 στίχους.
Κριτές των ποιημάτων «θέλει είσθαι ο κατά καιρόν Πρύτανις του Πανεπιστημίου μετά του εν τω αυτώ Πανεπιστημίω καθηγητού της φιλολογίας και του της ποιητικής ιδίως». Η τελετή του διαγωνισμού θα γίνεται «την 25ην του Μαρτίου μηνός, ημέραν της Ελληνικής αναστάσεως».
Τα ποιήματα πρέπει να στέλνονται ανώνυμα, με το όνομα του ποιητή μέσα σε σφραγισμένο φάκελο.
Αν οι κριτές θεωρήσουν, κάποια χρονιά, ότι κανένα ποίημα δεν είναι βραβεύσιμο, τότε οι 1000 δραχμές πρέπει να δοθούν «κατ’ απόφασιν των αυτών δικαστών εις τον ηθικώτερον και προκομενέστερον των ενδεών μαθητών του Πανεπιστημίου».
«εις τον συναγωνισμόν τούτον είνε δεκτός πας Έλλην και πας αλλοεθνής Ελληνιστής». (Μουλλάς Παναγιώτης, «Ποίηση και Ιδεολογία. Οι Αθηναϊκοί πανεπιστημιακοί διαγωνισμοί (1851-1877)» στο Πρακτικά του Διεθνούς Συμποσίου. Πανεπιστήμιο: Ιδεολογία και Παιδεία. Ιστορική Διάσταση και Προοπτικές, τ. Β΄, Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας (ΙΑΕΝ), Γενική Γραμματεία της Νέας Γενιάς, Αθήνα, 1989).

Μια Κωδικοποιημένη και συνοπτική παρουσίαση και ένας βαθύτερος σχολιασμός των επτά όρων συμμετοχής και βράβευσης που έθεσε ο χορηγός Αμβρόσιος Ράλλης για τον ποιητικό διαγωνισμό έχουν ως εξής:

Θεματική προϋπόθεση: Ετήσιο βραβείο 1.000 δραχμών για ποίημα/ποιήματα με ηθικό περιεχόμενο, μη αντίθετο προς θρησκεία και ηθική.

Ο όρος αυτός καθορίζει το θεματικό πλαίσιο του διαγωνισμού. Τα κατατεθέντα έργα δεν θα αντίκεινται στην ηθική και τη θρησκεία. Αυτό φανερώνει τη βαθιά σύνδεση του βραβείου με την πνευματική και ηθική καλλιέργεια της εποχής και αντικατοπτρίζει τις αξίες της εποχής, όπου η ορθοδοξία και η ηθική έχουν κεντρική και βαρύνουσα θέση σε μια λογοτεχνία που υπηρετεί ιδανικά και λειτουργεί παιδευτικά. Ως εκ τούτου, οι συμμετέχοντες έχουν μεν την ευελιξία και τη δημιουργική ελευθερία στην επιλογή θέματος («οιασδήποτε ηθικής υποθέσεως») επιτρέπεται, δηλαδή η δημιουργική ελευθερία, αλλά σαφώς κατευθύνονται και ελέγχεται το νόημα των κατατεθέντων έργων τους. Τελικά, η απαίτηση για ηθική και θρησκευτική συμμόρφωση και πειθαρχία οριοθετεί με σαφήνεια το πλαίσιο και διασφαλίζει ότι τα δημιουργήματα θα προάγουν τις πνευματικές και κοινωνικές αρχές του νεοσύστατου ελληνικού κράτους.

Γλωσσική απαίτηση: Η γλώσσα πρέπει να είναι κόσμια, εύγλωττη και κατάλληλη ως προς το θέμα και την υπόθεση.

Ο όρος αυτός υπογραμμίζει την ανάγκη για κοσμιότητα και ευφράδεια, για εκφραστική ποιότητα και αισθητική της γραφής. Δίνεται έμφαση σε μια γλώσσα εκλεπτυσμένη, εύγλωττη, ώστε να είναι προσιτή και ευχάριστη, αλλά και να διατηρεί έναν τόνο, επίσημο και αξιοπρεπή. Ενθαρρυνόταν η καθαρεύουσα, η οποία, ως δείκτης πνευματικής και κοινωνικής καλλιέργειας και ως μέσο λογοτεχνικής έκφρασης, προσέδιδε στον ποιητικό λόγο επισημότητα και ιδεολογική αυστηρότητα. Μια τέτοια σύσταση αντιπροσώπευε το επίσημο έθνος, το οποίο, μέσω της γλωσσικής αυθεντικότητας της καθαρεύουσας, συνδεόταν με την κλασική αρχαιότητα. Δεν ήταν, λοιπόν, αρκετό το περιεχόμενο του θέματος, αλλά και το γλωσσικό ύφος έπρεπε να αποπνέει σεβασμό και να χαρακτηρίζεται από τεχνική τελειότητα. Παρά την αυστηρότητα, όμως, της γλωσσικής πολιτικής, υπήρξαν περιπτώσεις κατά τις οποίες ποιήματα, με λιγότερο πομπώδη και πιο λυρική και φυσική έκφραση, ξεχώρισαν.

Έκταση: Ελάχιστος αριθμός 500 στίχων συνολικά.

Η απαίτηση για τουλάχιστον 500 στίχους αντικατοπτρίζει την πρόθεση για δημιουργίες με ουσία, έκταση και βάθος, με μεγάλη λογοτεχνική βαρύτητα και κύρος. Ο διαγωνισμός στοχεύει πιθανώς σε επικά/ηρωικά ή αφηγηματικά/διηγηματικά ποιήματα, τα οποία αξιώνουν βαθιά και έντονη καλλιτεχνική επεξεργασία και υψηλές φιλοδοξίες. Πρόκειται για έργα που συνδέονται με την κλασική ποιητική παράδοση. Δεν υπάρχει χώρος για σύντομα λυρικά ποιήματα με υπερβολικές και εκτενείς συναισθηματικές εκδηλώσεις και εξάρσεις. Επίσης, η επιμονή, η πνευματική προσπάθεια και η δομή εντάσσουν τον διαγωνισμό στο πλαίσιο της πειθαρχίας και του μέτρου, της συνέπειας και του αυτοελέγχου.

Κριτική Επιτροπή & Τελετή: Πρύτανης Πανεπιστημίου, Καθηγητής Φιλολογίας και Καθηγητής Ποιητικής. 25η Μαρτίου – Ημέρα της Εθνικής Αναγέννησης.

Η κριτική επιτροπή που αποτελούνται από Καθηγητές του Πανεπιστημίου και άρα ο διαγωνισμός τελεί υπό την αιγίδα του Πανεπιστημίου Αθηνών προσδίδει ουσιαστικό περιεχόμενο, βαρύτητα και αξιοπιστία. Ο διαγωνισμός δεν είναι μόνο μια απλή διαδικασία, αλλά έχει θεσμικό κύρος και εκπαιδευτικό χαρακτήρα. Εγγυάται ένα υψηλό επίπεδο επιστημονικής αξιολόγησης και ακαδημαϊκής κρίσης, υπογραμμίζοντας τον δεσμό του με το Πανεπιστήμιο και την πνευματική διανόηση.

Η ημερομηνία απονομής (25 Μαρτίου), ως ημέρα-ορόσημο της Ελληνικής Επανάστασης, δεν είναι τυχαία: αποκτά εμβληματική και εθνική σημασία, ενοποιεί την ποιητική έκφραση με την ελληνική εθνική συνείδηση και συμβάλλει στην πνευματική αναζωογόνηση και πολιτιστική ανάταση του λαού.

Συνεπώς, το Πανεπιστήμιο αναδεικνύεται σε πεδίο διαμόρφωσης και ανάδειξης της εθνικής ιδεολογίας, ενώ ο διαγωνισμός καλλιεργεί και ενισχύει το πατριωτικό φρόνημα μέσα από την ποιητική δημιουργία.

Ανωνυμία: Υποβολή ποιημάτων ανώνυμα με το όνομα του δημιουργού σε σφραγισμένο φάκελο.

Ο κανόνας της ανωνυμίας υπηρετεί την αμεροληψία της κρίσης και την αποφυγή της ευνοιοκρατίας ή την απόρριψη λόγω προσωπικών προκαταλήψεων. Με αυτόν τον τρόπο, ενθαρρύνεται η συμμετοχή και δίνονται ίσες ευκαιρίες σε όλους, χωρίς φραγμούς κοινωνικής θέσης ή φήμης, ενώ διασφαλίζεται η αξιοκρατία, η αντικειμενικότητα και το κύρος της επιτροπής.

Εναλλακτική διάθεση βραβείου: Αν δεν υπάρχει βραβεύσιμο έργο, το χρηματικό ποσό δίνεται σε άπορο φοιτητή με υψηλό ήθος και πρόοδο.

Ο συγκεκριμένος όρος αποτυπώνει την ακλόνητη δέσμευση του διαγωνισμού στην αισθητική και καλλιτεχνική ποιότητα και αρτιότητα, καθώς και στην ποιητική έκφραση και αξία. Η βράβευση δεν είναι μια συμβατική πράξη ή τυπική διαδικασία, αλλά τιμά την τέχνη του λόγου, προάγοντας την ποιότητα έναντι της ποσότητας.

Σε περίπτωση που δεν υπάρξει ποιητικό έργο αντάξιο της βράβευσης, το χρηματικό έπαθλο, αντί να παραμείνει ανεκμετάλλευτο, στρέφεται προς την ενίσχυση φοιτητών που συνδυάζουν αρετή, φιλομάθεια, ηθικό και προκοπή. Ο λογοτεχνικός, λοιπόν, διαγωνισμός δεν λειτουργεί μόνο ως πεδίο ανάδειξης καλλιτεχνικού ταλέντου και υψηλής αισθητικής απαίτησης, αλλά υπογραμμίζει και την βαθιά ευαισθησία και ανθρωπιστική πρόθεση του χρηματοδότη. Η υποτροφιακή φιλανθρωπική διάσταση ενισχύει τη θεσμική υπόσταση του Πανεπιστημίου ως φορέα κοινωνικής μέριμνας και έμπρακτης αρωγής στην ενίσχυση της ηθικής, των αξιών και της αριστείας.

Δικαίωμα συμμετοχής: Κάθε Έλληνας και αλλοεθνής ελληνιστής.

Ο λογοτεχνικός διαγωνισμός λειτουργεί ως πύλη ανοιχτή προς κάθε Έλληνα αλλά και αλλοεθνή ελληνιστή. Η ευρύτητα του συμμετοχικού πεδίου και ο απόλυτα φιλελεύθερος όρος συμμετοχής ξεπερνούν τα όρια της εθνικής καταγωγής. Με αυτόν τον τρόπο, ενισχύεται η διεθνής ακτινοβολία της ελληνικής φιλολογικής παραγωγής και προσεγγίζεται ως ελληνισμός ως ζωντανή μεταδοτική δύναμη. Παράλληλα, μέσω της δημιουργικής συνεύρεσης της ελληνικής με τη φιλελληνική σκέψη, διαμορφώνονται, πέρα από τα δεσμευτικά όρια της εθνικής καταγωγής, μια πολιτισμική εξωστρέφεια και μια διαχρονική πολιτισμική παράδοση. Είναι ενδεικτικό ότι το 1860 βραβεύτηκε ο Βούλγαρος, φιλέλληνας, συγγραφέας και μεταφραστής Γρηγόριος Σταυρίδης (Grigor Prlicev) (Οχρίδα 1830-1893).

Καταληκτικές σκέψεις

Το σύνολο των παραπάνω επτά όρων σκιαγραφούν έναν λογοτεχνικό διαγωνισμό ποίησης, θεσμικό και συντηρητικό, με σαφή ηθικοπλαστικό και εθνικό προσανατολισμό. Στόχος δεν είναι μόνο η ενίσχυση και προβολή της ποιητικής παραγωγής, αλλά και η προώθηση συγκεκριμένων αξιών (θρησκευτικών, ηθικών, πατριωτικών) μέσω της τέχνης. Πρόκειται για μια πρωτοβουλία που ενώνει τον πνευματικό, ηθικό και κοινωνικό προσανατολισμό, τιμά την ελληνική πολιτιστική κληρονομιά, ενισχύει τον διαπολιτισμικό χαρακτήρα του θεσμού και προσφέρει ένα διευρυμένο πολιτιστικό και κοινωνικό ρόλο και όραμα στη χρονική συγκυρία που αναπτύχθηκε

Συμπερασματικά, οι επτά όροι του Ράλλειου Ποιητικού Διαγωνισμού δεν λειτουργούν απλώς ως ένα σύνολο κανονιστικών ρυθμίσεων. Υπηρετούν και αντανακλούν την ιδεολογία του κράτους και του Πανεπιστημίου του 19ου αιώνα: εθνικιστική, με προβολή της εθνικής ταυτότητας ως κυρίαρχης αξίας, κλασικιστική, με την προσήλωση στα πρότυπα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας και αισθητικής, καθαρευουσιάνικη, με την επιβολή και πειθαρχία στην επίσημη γλώσσα, παιδαγωγική, με τη στόχευση στη διαμόρφωση ιδεολογικά ευθυγραμμισμένων πολιτών και πατερναλιστική, με τον έλεγχο στη διανοητική και ηθική ανάπτυξη των νέων.

————————————————————————————————-