Σχεδόν κάθε μέρα αναφέρεται στον ελληνικό και διεθνή τύπο μια περίπτωση πως κάποιο είδος της πανίδας κάπου στον πλανήτη κινδυνεύει να εξαφανιστεί ή έχει ήδη εκλείψει. Στην περίπτωση της χλωρίδας η αίσθηση της επαπειλούμενης απώλειας και του κινδύνου είναι κάπως λιγότερο έντονη, γιατί με τα μπολιάσματα των δέντρων και τις διασταυρώσεις ειδών, η δημιουργία νέων συνδυασμών είναι παραδοσιακή πρακτική της γεωργίας αλλά και του εμπορίου της διακοσμητικής ανθοκαλλιέργειας. Στην περίπτωση των δασών όμως η αίσθηση της επιτακτικής ανάγκης αναδασώσεων είναι πλέον κοινό κτήμα της κοινής γνώμης, τη στιγμή που η Αττική έχει ήδη χάσει το μισό του δασικού πλούτου της. Και το γεγονός ότι μέσω της φωτοσύνθεσης τα δάση είναι βασικός παράγοντας της παραγωγής οξυγόνου, που χρειάζεται για την ισορροπία της ατμόσφαιρας που περιβάλλει τον γαλάζιο πλανήτη και επιτρέπει την ύπαρξη ζωής, είναι πλέον κοινοτοπία. Κι αν μεταφέρουμε το SOS στη ζούγκλα του Αμαζονίου, οι διαστάσεις του προβλήματος πολλαπλασιάζονται: η κλιματική αλλάγή/καταστροφή είναι τόσο η αιτία όσο και η συνέπεια της συρρίκωνσης των δασών.
Ας προσθέσουμε σε αυτή την υποκειμενική εντύπωση μερικούς ορισμούς και στατιστικά δεδομένα. Βιοποικιλότητα ονομάζονται τα άπειρα είδη ζωής στον πλανήτη και οι επιδράσεις μεταξύ τους, δηλαδή ολόκληρο το δίκτυο της ζωής, όπου όλοι οι οργανισμοί έχουν τον ρόλο τους, κι ανάμεσά τους και οι άνθρωποι. Αυτό αφορά μικροοργανισμούς, φυτά, ζώα, μύκητες, τα δάση, αλλά και το γλυκό νερό, το έδαφος, καλλιέργειες κτλ. Υπολογίζεται πως στον πλανήτη βρίσκονται περίπου δύο εκατομμύρια διαφορετικά είδη. Ο σημερινός ρυθμός εξαφάνισης ειδών που οφείλεται κυρίως στην ανθρώπινη δραστηριότητα είναι 100 ως 1000 φορές μεγαλύτερος από ότι στο παρελθόν. Και ορισμένα στατιστικά στοιχεία: οι πληθυσμοί θηλαστικών, ψαριών, πουλιών, ερπετών και αμφίβιων έχουν μειωθεί κατά μέσο όρο 68% από το 1970 ώς το 2020. Κατά άλλες στατιστικές οι πληθυσμοί των ειδών γενικότερα συρρικνώθηκαν κατά 28% στο διάστημα 1970-2008. Είναι επίσης χαρακτηριστικό ότι, την ίδια περίοδο, οι πληθυσμοί των τροπικών ειδών γλυκού νερού έχουν μειωθεί σχεδόν κατά 70%.
Η απώλεια σχετίζεται και με την υποβάθμιση των ενδιαιτημάτων: π. χ. την εντατικοποίηση της γεωργίας ή αντίθετα την εγκατάλειψη των αγροτικών εκτάσεων, τη διαχείριση της γης γενικότερα, τις απολήψεις από το φυσικό περιβάλλον, την αστική εξάπλωση και η επέκταση υποδομών, την αποψίλωση των δασών, τις πυρκαγιές, την υπερ-εκμετάλλευση των φυσικών πόρων και ειδών (συγκομιδή ή εκμετάλλευση φυτών και ζώων για την παραγωγή αγαθών, υπεραλίευση κτλ.), την αλόγιστη ρύπανση κτλ.
Από μια οπτική γωνία, του γεωλογικού χρόνου της ιστορίας του πλανήτη, ζούμε σήμερα σε ένα θερμό διάλειμμα ανάμεσα σε δύο εποχές παγετώνων, κατά τις οποίες μεγάλα τμήματα της οικουμένης είχαν καλυφθεί από τεράστια στρώματα πάγου. Στα βουνά και τις οροσειρές της γηραιάς ηπείρου τα ίχνη αυτή της διαδικασίας είναι ακόμα φανερό στο ανάγλυφο των τοπίων. Αλλά αυτό που συμβαίνει τώρα, αποτελεί μια πρωτοφανή επιτάχυνση των εξελίξεων, όπου η υπερθέρμανση του πλανήτη γίνεται σε κλάσματα δευτερολέπτου του γεωλογικού χρόνου, και οι επιπτώσεις των κλιματικών αλλαγών φανερώνονται πλέον μέσα σε δύο με τρεις γενεές, χωρίς να υπάρχει χρόνος για μια σταδιακή αναπροσαρμογή για τα ενδιαιτήματα και οικοσυστήματα στις νέες συνθήκες και τα νέα νέα δεδομένα.
Στην πανίδα η δυναμική του φαινομένου φαίνεται πως είναι πιο σύνθετη. Με την πρόσκρουση ένα μεγάλου μετεωρίτη με τη γη εξαφάνισε, μεταξύ πολλών άλλων, το είδος των δεινοσαύρων. Η προσαρμογή στο εκάστοτε περιβάλλον, παλιό και νέο, είναι είναι η πιο βασική στρατηγική της ζωής ως επιβίωση. Και αυτό ακριβώς συμβαίνει και τώρα: η γεωγραφία των ειδών της πανίδας είναι αποτύπωμα των συνθηκών, γεωλογικών και μετεωρολογικών, και αυτό το γεγονός δε θα αλλάξει μέσα στις ραγδαίες, σχεδόν ακαριαίες αλλαγές του κλίματος, τις οποίες ζούμε στο πετσί μας.
Με τη μόνη διαφορά, πως κάθε είδος και υποείδος που εξαφανίζεται, κλείνει μια ιστορία εξέλιξης και ύπαρξης ασύλληπτα μεγάλου χρόνου, και ο άνθρωπος δεν είναι σε θέση να δημιουργήσει ξανά αυτό που θα εκλείψει. Αυτός ο ασύλληπτα μεγάλος χρόνος, που χρειάζονταν αυτοί οι οργανισμοί να φτάσουν στη σημερινή μορφή μιας απίστευτης συνθετότητας και συνεργασίας των επιμέρους οργάνων, είναι χρόνος δοκιμών και δοκιμασιών, πειραματισμών, εμπειριών, αποτυχιών και επιτυχιών, οι οποίες τελικά σταθεροποιούνται στο DNA, κληροδοτούνται και συνεχίζουν να υπάρχουν, δηλ. ένα αέναο laboratorium βελτίωσης και προσαρμογής στις υπάρχουσες συνθήκες, ένα γενετικό εργαστήριο που η τεχνολογία μπορεί να θελήσει να το μιμηθεί αλλά δεν έχει τον απατούμενο χρόνο. Bιάζεται τόσο πολύ, που την αμεσότητα την έκανε μεταφυσική. Κι όμως: στη ζωή των οργανισμών το κάθε τι, για να γίνει, θέλει το χρόνο του. Αλλά ο χρόνος των αλγόριθμων και μηχανημάτων είναι άλλος. Δεν ζουν.
Κάθε ζωολογικός κήπος γιορτάζει και πανηγυρίζει όταν γεννιέται ένα ζωάκι μέσα στις στενές και ασφυκτικες συνθήκες της φυλάκισης σε περιορισμένο χώρο. Μέσα στο εντέλει αφύσικο περιβάλλον του κλουβιού. Για να είναι επισκέψιμο ως μια από τις θαυμάσιες εκδοχές της ζωής, που δεν μπορούμε να βιώσουμε στο φυσικό της περιβάλλον. Οι εθνικοί δρυμοί συνήθως, και στο βαθμό που κάτι τέτοιο είναι εφικτό, καταγράφουν τους πληθυσμούς των μόνιμων κατοίκων τους, αλλά δεν μπορούν να αναιρέσουν τις κλιματικές αλλαγές, ακόμα και τις αλλαγές συμπεριφορών ορισμένων ειδών (π.χ. οι γλάροι που τρέφονται πλέον από σκουπιδότοπους και χωματερές· τα αγριογουρουνα στους δρόμους της Θεσσαλονίκης κτλ.).
Σύνθετα οικοσυστήματα και ενδιαιτήματα θα αλλάξουν σε θάλασσες και στεριές και η συρρίκνωση της βιοποικιλότητας είναι αισθητή με γυμνό μάτι. Επειδή αυτές οι αλλαγές γίνονται σε χρόνο ντετέ (αναλογικα με τη γεωλογικό χρόνο), οι βιότοποι δεν προλαβαίνουν να προσαρμοστούν κι απλώς καταστρέφονται· και τα διάφορα είδη ζωής απλώς λιγοστεύουν. Και η απώλεια αυτή είναι οριστική, ώσπου να σταθεροποιηθούν οι εξελίξεις και αποκατασταθεί κάποια μόνιμη καταστασιότητα που επιτρέπει κάποιον νέο προσανατολισμό. Αυτή η δυνατότητα προς το παρόν δεν φαίνεται να είναι εφικτή.
Μια από τις άμεσες συνέπειες της συρρίκνωσης της βιοποικιλότητας είναι η διαταραχή των ισορροπιών της τροφικής αλυσίδας μέσα στη φύση, διαταραχή που θα λειτουργήσει ενδεχομένως ως επιταχυντής των εξελίξεων, αλλά θα δημιουργήσει και μια επισιτιστική κρίση και για τον υπερπληθυσμό των ανθρώπων του πλανήτη, παρά τις τεχνητές ιχθυοκαλλιέργειες, τη βιομηχανική κτηνοτροφία και αλλά και τη γεωργία (υπερκαλλιέργεια, μονοκαλλιέργειες χωρίς αγρανάπαυση, τη στάθμη των υπογείων υδάτων που υποχωρεί σε μεγαλύτερα βάθη, την κατάχρηση φυτοφαρμάκων κτλ.).
Κάθε είδος που εκλείπει είναι ένα μικρό νεκροταφείο της εξέλιξης. Μία αναντικατάστατη απώλεια ενός από τα ανεπανάληπτα θαύματα της φύσης και μια πτώχευση μέσα στις άπειρες μορφές της ίδιας της ζωής. Και ένα ανεπαίσθητο προάγγελμα της πιθανής εξαφάνισης του ίδιου του ένδοξου είδους των όρθιων έλλογων, που προκάλεσε όλη αυτή τη συμφορά.
Βάλτερ Πούχνερ
