Φτωχοί, τ’ αρπάτε, φεύγουσι, τα σφίγγετε, πετούσι,
τα περμαζώνετε, σκορπού, τα κτίζετε, χαλούσι.
Έτσι γράφει ο Γεώργιος Χορτάτσης, σ’ ένα εντυπωσιακό και δυναμικό δίστιχο στο τέλος του προλόγου του Χάρου στην τραγωδία “Ερωφίλη” γύρω στα 1600 (στ. 131-132), η οποία ήταν έως τον 20ό αιώνα ακόμα λαϊκό ανάγνωσμα με ιδιαίτερα μεγάλη απήχηση ως ψυχωφελές και αισθηματικό ταυτόχρονα δημώδες βιβλίο[1]. Το “φτωχοί” δεν εννοεί τους οικονομικά αδύναμους αλλά τους “πτωχούς τω πνεύματι”, και απευθύνεται στους ανόητους άπληστους, που δεν έχουν καταλάβει τη ματαιότητα της δραστηριότητας του αέναου εμπλουτισμού, πέρα από τις άμεσες αναγκαιότητες του προσωπικού και οικογενειακού βίου. Το φανερώνει και η συνέχεια του χωρίου (στ. 133-136):
Σα σπίθα σβήνει η δόξα σας τα πλούτη σας σα σκόνη
σκορπούσινε και χάνονται, και τ’ όνομά σας λειώνει
σα να ’το με τη χέρα σας γραμμένο σ’ περιγιάλι,
στη διάκριση τση θάλασσας, γη χάμαι στην πασπάλη.
Ο πρόλογος αυτός είχε και μια ξεχωριστή ιστορία πρόσληψης· εμφανίζεται ακόμα και σε νησιωτική εκκλησιαστική εικονογραφία του 18ου αιώνα[2]. Ίσως θυμόσαστε και το δημοφιλέστατο τραγούδι του Λουκιανού Κηλαηδόνη “Συγκοπή”. Η ματαιότητα του άσκοπου πλουτισμού έχει περάσει βέβαια και στη λαϊκή θυμοσοφία και εκδηλώνεται σε μια σειρά από παροιμίες και διδακτικούς παροιμιόμυθους. Κι όμως, αυτή η απλή σοφία της εμπειρίας ζωής φαίνεται πως χάθηκε ολότελα από τον σημερινό κόσμο. Στη μέθη των αριθμών η ποιοτική σκέψη δεν έχει θέση.
Το κεφάλι με το μυαλό που σκέφτεται, τα μάτια που βλέπουν, τα αφτιά που ακούν, το στόμα που μιλάει, τον ουρανίσκο που γεύεται, τα χείλη που φιλούν, συσχετίζεται ιστορικά με το κεφάλαιο, το χρηματικό, όχι το κοινωνικό ή συμβολικό, ούτε με άλλες μεταφορικές χρήσεις: τη χρηματική οικονομία, με τα κωνσταντινάτα, τα ταπεινά κέρματα, τα χαρτονομίσματα, τις τράπεζες, τις καταθέσεις, τα εμβάσματα, τα δάνεια, τα επιτόκια, τις μετοχές και τα μερίσματα, τα διαφυγόντα κέρδη, το ηλεκτρονικό χρήμα που δεν είναι πια αντικείμενο αλλά ένας αριθμός, τα χρηματιστήρια κι άλλους ναούς των αριθμών και του κέρδους. Η χρηματική οικονομία, που εξελίχθηκε ήδη στα ελληνιστικά χρόνια της αρχαιότητας αλλά θεσμοθετήθηκε στη σημερινή μορφή στην Ιταλική Αναγέννηση με τις πρώτες οργανωμένες τράπεζες, σχετίζεται με την επικράτηση της αφηρημένης σκέψης, ίσως και ως ένα βαθμό με την εγκαθίδρυση των μονοθεϊστικών θρησκειών (αυτή η ιδέα όμως θέλει περισσότερη ανάπτυξη), η οποία αφηρημένη σκέψη συνοψίζει και συνενώνει τις επιμέρους ποιότητες μιας δέσμης από υπαρκτά φαινόμενα σε μία λέξη, όπως κάνει η άλγεβρα, που σε κάθε αριθμητική πράξη αφαιρεί την ποιοτική ιδιοσυστασία του κάθε 1, για να κάνει το 1+1=2. Όλο τα κεφαλαιοκρατικό σύστημα βασίζεται σε αυτή την ανομολόγητη προϋπόθεση, όπως και το ισοπεδωτικό γεγονός ότι το κάθε χρηματικό ποσό έχει την ίδια αξία για τον καθένα: αυτό δεν εξαρτάται μόνο από τις διακυμάνσεις των τιμών στα χρηματιστήρια, αλλά και από τον τρόπο, πώς απέκτησες τα χρήματα αυτά. Τα χρήματα που απέκτησες με τον μόχθο και τον ιδρώτα σου, με την εργασία και τα ξενύχτια, αξίζουν περισσότερο από τα επιτόκια και τα κέρδη της χρηματικής αγοράς. Η συμβολική και συναισθηματική αξία των χρημάτων έχει εξαφανιστεί σχεδόν ολότελα.
Τα κεφάλια, τα κεφάλαια, τα κεφάλαια του βιβλίου, τα κεφαλαία γράμματα, αφήνω και τα σύνθετα κεφαλαλγία και κεφαλαιοαγορά στη συνήχησή τους, συνδέονται ετυμολογικά και μορφολογικά, όχι πια σημασιολογικά. Η άκρατη και ασύστολη, ανήθικη και καταστροφική κεφαλαιοκρατία είναι η κεφαλή των προβλημάτων που αντιμετωπίζει ο σημερινός πλανήτης. Οι κλασικοί θεωρητικοί της οικονομολογίας ξεκίνησαν τη σκέψη τους από καταστάσεις πιο περιορισμένες και μεγέθη ακόμα μετρήσιμα, οι μύθοι της αυτορρύθμισης των αγορών μέσω ανταγωνισμού ήταν πιο πειστικοί και πιθανοφανείς ως αποτελεσματικοί στην εφαρμογή τους, στο μεταξύ όμως οι παγκόσμιες διαστάσεις και η απολυταρχική επικράτηση και η συνθετότητα της αλληλεξάρτησης πήραν τέτοιες διαστάσεις που τα κλασικά μοντέλα λειτουργίας του καπιταλισμού δεν ανταποκρίνονταν πια σε μια επαληθεύσιμη πραγματικότητα. Φανερό παράδειγμα είναι η ύπαρξη των κρατικών χρεών σε όλο τον πλανήτη, τα οποία ομολογουμένως δεν θα αποπληρωθούν ποτέ. Οι μύθοι της αειφόρας ανάπτυξης προσκρούουν όλο περισσότερο σε φυσικά δεδομένα· και η ανήθικη σπατάλη των πρώτων υλών σε βάρος της μελλοντικής ανθρωπότητας ως τώρα δεν έχει προωθήσει τα μοντέλα της κυκλικής οικονομίας, που σέβεται και τον πλανήτη και σέβεται και το μέλλον. Οι αγορές αντιδρούν υστερικά σε κάθε φήμη που διαδίδεται, και ταράζουν τις όποιες ισορροπίες. Μας έτυχε και ένας πλανητάρχης που λειτουργεί ιστορικά ως επιταχυντής των καταστροφών που θα επέλθουν σταδιακά ή και απότομα με την κλιματική κρίση. Και στο μεταξύ επικρατεί η απόλυτη δυσαρμονία και ασυμμετρία: μια χούφτα δισεκατομμυριούχων διευθύνει τις τύχες οκτώ (8) δισεκατομμυρίων ανθρώπων στην υφήλιο. Αυτό είναι η διάψευση όλων των ουτοπιών για μια δίκαιη και βιώσιμη κοινωνία, ουτοπιών που έχουν επεξεργαστεί ανθρώπινα μυαλά από την αρχή της ιστορίας. Η σημερινή μας εποχή δεν έχει καμία ουτοπία για το μέλλον.
απ
Η ακραία και άπληστη μορφή της κεφαλαιοκρατίας και η αλόγιστη και κάθετη εφαρμογή της τεχνολογίας δεν κοιτάζουν το ποιον των ανθρώπων, όπως και η διοίκηση, η γραφειοκρατία και οι στατιστικές· το όνομα είναι χωρίς (έστω συμβολικό) περιεχόμενο και μπορεί να γίνει και αριθμός. Ένα νούμερο αρκεί. Η ανώνυμη μονάδα διοίκησης. Τα μαθηματικά ξέρουν μόνο ποσοστώσεις. Αφηρημενοποίηση της οντότητας του ανθρώπου.
Η βάρβαρη εποχή των ποσοστώσεων και των τεχνητών πραγματικοτήτων, της απληστίας και του fake των απομιμήσεων είναι σε πλήρη εξέλιξη. Πoύ πήγε το αληθές και το πραγματικόν της ζωής; Οι οργανισμοί χάνουν το περιβάλλον τους, τα αισθήματα τα γνωστά βιωματικά ερείσματά τους, οι αμοιβαίες επικοινωνίες και διαδράσεις γίνονται μονομερείς, ο αυτόματος απαντητής δεν είναι σε θέση να χειρίζεται σύνθετα θέματα, και η ταινία προβάλλεται και χωρίς αντιδράσεις, ακόμα και χωρίς θεατές. Απλοποιούνται τα πάντα, για να γίνουν πιο γρήγορα και αποστελεσματικά.
Και στο βάθος της υπερβατικής πείνας και δίψας για την αύξηση των αριθμών που είναι δικά μας, υπάρχει η λαχτάρα να γεμίσει ένα κενό, αυτό που έχει δημιουργήσει η ύπαρξη μας ως κατανάλωση κι όχι ως προσφορά. Η κάθε προσφορά συνδέεται άρρηκτα με το κέρδος, τη χρηματική ανταποδοτικότητα, η ανθρωπιά γίνεται συναλλαγή, αισθήματα εκφράζονται σε αριθμούς. Και η ΤΝ μαθηματικά είναι. Το αποκορύφωμα της αριθμοποίησης των πάντων. Όλα είναι μετρήσιμα. Η αλήθεια είναι θέμα στατιστικής. Η ζωή είναι μια πληροφορία. Η σωματική και ψυχική διαφορετικότητα μειώνει την αποτελεσματική διαχειρισιμότητα σε μεγάλη κλίμακα. Ο υπερπληθυσμός του πλανήτη δεν επιτρέπει πια μια ειδικευμένη αντιμετώπιση του ατόμου. Ηλεκτρονικές υπογραφές. Ψηφιοποίηση της ψυχοσύνθεσης. Τυποποίηση ανθρώπων και προϊόντων. Η ευδαιμονία του ευ ζην περιγράφεται σε βιβλία. Οι συμβουλές και οι συνταγές καταλήγουν σε πρόσωπα και προϊόντα, που έχουν την τιμή τους. Όλα έχουν την τιμή τους. Η εκτίμηση έγινε πράξη υπολογισμού, πόσο κοστίζει.
Αυτή η μεταφυσική της απληστίας έχει δημιουργήσει ένα απόλυτα δυστοπικό σενάριο, όπου η ξέφρενη κούρσα της επιτάχυνσης και απλούστευσης των πάντων έχει εξοβελίσει κάθε νηφάλια σκέψη για το μέλλον, το κοντινό και το απώτερο. Ο αυτόματος πιλότος είναι προς το παρόν η διευθέτηση των κρίσεων, που ξεφυτρώνουν σαν τα μανιτάρια, ενώ τα πραγματικά προβλήματα, τα δυσεπίλυτα, θα προχωρήσουν ανενόχλητα. Είμαστε υπόλογοι στα παιδιά μας, τα εγγόνια μας και τις επόμενες γενεές[3].
