H σύνθεση των διαφορετικών, ακόμα και αντίθετων και αντιμαχόμενων στοιχείων δεν είναι μόνο η “ατμομηχανή” της εγελιανής διαλεκτικής και ο τρόπος που ο παγκόσμιος Λόγος (Weltgeist) θα φτάσει σταδιακά στην πλήρη αυτογνωσία (στην Φαινομενολογία του Πνεύματος), αλλά και μια ενοποιητική διαδικασία που παρατηρείται τόσο στη φύση όσο και στον ανθρώπινο πολιτισμό, στη συμπαντική γέννηση των άστρων και στην καλλιτεχνική αισθητική.
Από μια άποψη, όλες οι μορφές είναι αποτέλεσμα διαδικασιών σύνθεσης, η οποία είναι επακόλουθο της δράσης κάποιας ενέργειας, στην καλλιτεχνική δημιουργία, στην οργανική ζωή και στην τήξη των πυρήνων του ατόμου (που τελικά δε θα λύσει το πρόβλημα της ολοένα αυξανόμενης ανάγκης για ενέργεια στην φάση της όψιμης ανθρωποκαίνου).
Διαίρεση και σύνθεση είναι από τις πιο βασικές μορφές μεταβολής στη σύσταση των φαινομένων σε όλα τα επίπεδα του επιστητού. Είναι εκείνη η διεργασία που φτάνει τις περισσότερες φορές από το απλό στο πιο περίπλοκο και σύνθετο, και αυτό είναι και το πιο ευδιάκριτο μοντέλο, για να μπορέσουμε να φανταστούμε την εξέλιξη της ζωής, ως ένα προτσές, που μόνο στον λαϊκότροπο δαρβινισμό θεωρείται ευθύγραμμο αλλά συμβαίνει μάλλον κατά ώσεις και με πισωγυρίσματα. Εν τέλει βέβαια αυτό ήταν που οδήγησε από τα μονοκύτταρα στον ανθρώπινο εγκέφαλο.
Παράγωγα της λέξης σύνθεση είναι η συνθετότητα και η συνθετικότητα, με σαφείς εννοιολογικές διαφοροποιήσεις: το ένα αφορά στον βαθμό περιπλοκότητας και συνεκτικότητας των επιμέρους στοιχείων, ενώ το άλλο αντιδιαστέλλει το συνθετικό από το φυσικό και υπονοεί πως πρόκειται για προϊόν μη φυσικής σύνθεσης, τεχνητής, χημικής και βιομηχανικής. Συνθετικά ονομάζονται πολυμερή προϊόντα ανθρώπινων ενεργειών (“τεχνητά”), ενώ τέτοια υλικά υπάρχουν και στη φύση (οστά, ξύλα, μαλλιά κτλ.). Στο παρόν δοκίμιο παραμένει κάποια διαφοροποίηση και αντιδιαστολή των δύο εννοιών, γιατί συνθετότητα (υψηλός βαθμός περιπλοκότητας) παρατηρείται τόσο στην οργανική ζωή όσο και στον ανθρώπινο πολιτισμό, ενώ με τη λέξη συνθετικά αναφερόμαστε μόνο στον υλικό πολιτισμό κυρίως του σύγχρονου ανθρώπου.
Ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα του σημερινού και του μελλοντικού κόσμου είναι η υψηλή συνθετότητα των πάντων: των προβλημάτων, των θεμάτων, όλων των φαινομένων του επιστητού, που είναι αποτέλεσμα της αύξησης των γνώσεών μας σε όλα τα επίπεδα: η υψηλή συνθετότητα των οργανισμών, αλλά και του πολιτισμού έτσι όπως έχει εξελιχθεί (κυρίως του δυτικού κόσμου), της πολιτικής μέσα στη δημοκρατία, της προσωπικής και κοινωνικής ψυχολογίας, των διανθρώπινων σχέσεων, των αισθημάτων, της διαχείρισης του χρόνου, της εύρεσης νοημάτων ζωής, της οικονομίας, της κοσμοαντίληψης ανάμεσα στην κβαντική μηχανική και την αστροφυσική. Χρησιμοποιούμε χίλια δύο τεχνολογικά εργαλεία και μηχανήματα, χωρίς να ξέρουμε πώς πραγματικά λειτουργούν, τον πλανητικό κόσμο των κυμάτων που δεν είναι προσιτός στις αισθήσεις μας, ενώ μας κυριαρχούν μικροοργανισμοί (περίπου 2 κιλά του οργανισμού μας) που δεν τους βλέπουμε, ενώ εξακολουθούμε να είμαστε εκτεθειμένοι στο απρόοπτο, το αναπάντεχο, την τυχαιότητα, το κατ’ αρχήν μη προβλέψιμο του μέλλοντος και της επόμενης ημέρας ακόμα. Τα παραδοσιακά μεταφυσικά στηρίγματα της μυθολογίας και της θρησκείας έχουν εκθρονιστεί από τον ορθολογισμό και την επιστήμη, χωρίς αυτή να έχει καταφέρει να μας δώσει απαντήσεις κι εχέγγυα για την ασφάλειά μας, την υγεία μας, την ευψυχία και το ευ ζην, καθώς και για άλλα που μας υπόσχεται η λεγόμενη πρόοδος, η οποία εντέλει είναι τεχνολογική (και ιατρική). Η τεχνολογία μας κάνει την καθημερινή ζωή πιο άνετη, αλλά δεν μας καθιστά πιο ευτυχισμένους, πιο ικανοποιημένους με την ύπαρξή μας και δεν καλύπτει τα κενά βαθύτερου νοήματος που αφήνει ο σύγχρονος τρόπος ζωής, με τα υποκατάστατα συναισθηματικής πληρότητας και την ψευδοθρησκεία της αειφόρας κερδοφορίας.
Τα πάντα έχουν γίνει πιο περίπλοκα, πιο μπερδεμένα, όλη η ζωή είναι ένα κουβάρι, και αυτό σε πολλά επίπεδα, υπάρχουν μόνο πολυπαραγοντικά φαινόμενα, η απλή αιτιοκρατία της κοινής λογικής (γιατί; – επειδή) εμπλέκεται σε γρανάζια μιας μηχανής, της οποίας η λειτουργία δεν είναι πια κατανοητή παρά μόνο στους “ειδικούς”.
Όλ’ αυτά δημιουργούν και τροφοδοτούν μια ακαταμάχητη νοσταλγία για το απλό, το ανόθευτο, το κατανοητό και το άμεσο· το παραδοσιακό, το αυθεντικό και το χειροποίητο. Νοσταλγία για προβιομηχανικές καταστάσεις και σταθερούς ηθικούς οδοδείκτες σε μια κοσμοθεωρία, που τα περιλαμβάνει όλα, από την καθημερινή ζωή έως το υπερπέραν.
Τώρα η ανθρωπότητα παγιδεύτηκε σε μια περιορισμένη γνώση, η οποία είναι μεν αφάνταστα μεγαλύτερη απ’ ό,τι ήταν στην προεπιστημονική εποχή, αλλά έχει μείνει χωρίς μεταφυσικές ή και προγνωστικές βεβαιότητες, οι οποίες, με επιστημονικό τρόπο δεν αποδεικνύονται, αλλά αν τις πιστεύεις λειτουργούν καταπραϋντικά.
Η έννοια της αντικειμενικότητας, το νοητό ιδανικό μετά τον Διαφωτισμό που στην καθαρή του μορφή δεν το φτάνουμε ποτέ (αλλά αλίμονο αν λείπει έστω ως όραμα και στόχος), εξαϋλώνεται ολοένα και περισσότερο, γίνεται πιο θολή και τόσο περίπλοκη που μοιάζει πλέον με μυθολογία (Πιραντέλλο, οι μύθοι του 20ού αιώνα), και εν ονόματι της διαδίδονται εκλαϊκευτικά και απλουστευτικά θεωρήματα, μυθεύματα, θεωρίες συνομωσίας των ψεκασμένων και κακόβουλες φήμες, διαδόσεις και δημαγωγίες που αποβλέπουν στην χειραγώγηση της κοινής γνώμης και στη νάρκωση της κριτικής σκέψης.
Η διαλεκτική της προόδου (και της παράδοσης)[1] με την επιστημοκρατία από τη μια και την υποχώρηση της πραγματικά κριτικής σκέψης από την άλλη, έχει στη σύγχρονή της εκδοχή ως τίμημα έναν πολύ υψηλό βαθμό συνθετότητας που δυσκολεύει την αντίληψη του πραγματικού (πέρα από τις αισθήσεις), ενώ η αντικειμενικότητα των μετρήσεων και η πιθανότητα των θεωριών της κβαντικής μηχανικής και της αστροφυσικής γίνονται όλο πιο αόριστες και ρευστές, και τα άγνωστο μοιάζει να είναι πάντα πιο μεγάλο από το γνωστό, παρά τις τόσες προόδους της τεχνολογίας. Η δημιουργία νέων πραγματικοτήτων του κυβερνοχώρου περιπλέκει ακόμα περισσότερο το ζήτημα, ποια είναι η αλήθεια, ή έστω στον πληθυντικό οι αλήθειες, στην ιεράρχηση των οποίων θα έπρεπε να περιλαμβάνεται και αυτή των αισθήσεων, εφόσον μέσω του σώματός μας ζούμε και σκεφτόμαστε.
Αυτή η ιεραρχία κινδυνεύει να αναστραφεί· το τελευταίο σκαλοπάτι αυτής της ανατροπής μοιάζει να είναι η ΤΝ.
Όμως η παραμέληση του σώματος, των αισθήσεων και των αισθημάτων, εκείνου του εξοπλισμού της εξέλιξης των οργανισμών που μας έφερε έως εδώ, έχει ποικίλες δυσάρεστες ψυχοσωματικές συνέπειες οι οποίες δεν αντισταθμίζονται από τις ανέσεις που έφερε η τεχνολογία. Η ψευδαίσθηση, πως η ΤΝ μπορεί να μειώσει ή να μας απαλλάξει από τη συνθετότητα των πραγμάτων, είναι απατηλή, γιατί οι ίδιοι οι αλγόριθμοι είναι υπερβολικά σύνθετοι και οι επιλογές των δεδομένων που κάνουν, ρυθμίζονται από τυχαιότητα (οι απαντήσεις της ΤΝ για το ίδιο ερώτημα δεν είναι σταθερές αλλά ποικίλλουν). Οπότε η κριτική σκέψη του ανθρώπου έχει να αντιμετωπίσει τώρα όχι μόνο τη συνθετότητα των καταστάσεων αλλά και τις αποφάνσεις της ΤΝ ως αστάθμητο παράγοντα, που πρέπει να αξιοποιείται με επιφυλάξεις και προσοχή (διασταυρώσεις, επαναλήψεις, αλλαγή προγράμματος κτλ.). Δηλαδή το μέσον που υποσχόταν πως θα λύσει το θέμα της συνθετότητας, ενδέχεται να την αυξήσει ακόμα περισσότερο.
Συνθετότητα και συνθετικά συνδέονται γλωσσικά μέσω της συνθετικότητας, στην ιστορική πραγματικότητα όμως με τη νεωτερική και μετανεωτερική εποχή, που άρχισε με τον Διαφωτισμό και τη Βιομηχανική Επανάσταση του 19ου αιώνα, και την παράλληλη τεχνολογική/επιστημονική πρόοδο, η οποία στηρίζεται εν πολλοίς στην ανάπτυξη και χρήση σύνθετων υλικών, των συνθετικών και πολυμερών υλικών (polymers). Αυτά υπάρχουν και στη φύση, λ.χ. το ξύλο, το μαλλί, το μετάξι και τα οστά. Η ανάγκη για την ανάπτυξη και παραγωγή αυτών των τεχνητών υλικών είναι συχνά η αυξημένη σκληρότητα (μπετόν αρμέ, fiberglass) ή ταυτόχρονα και η ευελιξία (γόμμες, λάστιχα). Τα πιο γνωστά και πολυχρησιμοποιημένα βέβαια είναι το nylon και το πλαστικό. Υπάρχουν πλέον χιλιάδες τέτοια τεχνητά συνθετικά υλικά που χρησιμοποιούνται καθημερινά και παράγονται βιομηχανικά σε πολλές εκατοντάδες εκατομμύρια τόνους κάθε χρόνο (ενδεικτικά 330 εκατομμύρια τόνοι το 2015). Τα συνθετικά αυτά είναι αναφαίρετα στοιχεία της καθημερινής, βιομηχανικής και επιστημονικής χρήσης.
Αυτά τα συνθετικά, μη φυσικά και πολυμερή προϊόντα με τη συστηματική τους βιομηχανική παραγωγή έχουν κατακλύσει την καθημερινή μας ζωή και διευκολύνουν ποικιλοτρόπως τον υλικό πολιτισμό μας. Η πειραματική χημεία βρίσκει ολοένα νέους συνδυασμούς πιο ανθεκτικών υλικών με οργανικές ενώσεις από τον άνθρακα και το υδρογόνο αλλά και το οξυγόνο, το άζωτο και το πυρίτιο, υλικά που παρουσιάζουν μεγαλύτερη αντοχή και ακαμψία χωρίς να χάνεται η ολκιμότητα και η χαμηλή πυκνότητα τους (πληροφορία του internet). Γνωστά παραδείγματα στον καθένα είναι το fiberglass, το polyester, το nylon και τα πλαστικά. Χιλιάδες τέτοια προϊόντα που παράγονται μαζικά, εμπορεύονται, εφαρμόζονται και χρησιμοποιούνται καθημερινά και αποτελούν αναφαίρετα στοιχεία της civilization μας και σύμβολα της προόδου που έχει κάνει η ανθρωπότητα. Πολλά προϊόντα της τεχνολογίας δε θα ήταν δυνατό να υπάρξουν χωρίς αυτά.
Το θέμα όμως είναι, σε ποιο βαθμό έχουν διερευνηθεί οι άμεσες, μεσοπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες συνέπειες της χρήσης των προϊόντων αυτών, τι συνέπειες έχουν ή μπορεί να έχουν για την δημόσια υγεία, για το περιβάλλον και τον ίδιο τον άνθρωπο. Κάθε νέο φάρμακο που βγαίνει στην αγορά έχει περάσει από αλλεπάλληλα στάδια “εξετάσεων” και ερευνών με αυστηρά πρωτόκολλα και προκαταρκτικές μελέτες, ενώ για τη βιομηχανική παραγωγή των συνθετικών υλικών δεν υπάρχει παρόμοιος θεσμικός έλεγχος για τις συνέπειες που έχει ή μπορεί να έχει.
Είναι μια παρόμοια κατάσταση όπως με τη χρήση και εφαρμογή της ΤΝ σε λογοτεχνικά κείμενα και στην καθημερινότητα: η χρήση της έχει ξεκινήσει ήδη εδώ και λίγα χρόνια και στη έντεχνη γλωσσική παραγωγή, χωρίς κανένα νομικό πλαίσιο, ηθικούς κανόνες ή και μελέτες για τις μακροπρόθεσμες επιπτώσεις στην ψυχολογία των ανθρώπων και τον πολιτισμό στο σύνολό του. Οι σχετικές συζητήσεις ξεκίνησαν όταν ήταν ήδη αργά. Κατόπιν εορτής. Too late, too little.
Καλό παράδειγμα για τις ανεπαρκώς μελετημένες συνέπειες της μαζικής παραγωγής και χρήσης είναι τα πλαστικά. Τα μέτρα που πάρθηκαν, μετά από τόσο χρόνο αφειδώλευτης και συστηματικής χρήσης των πλαστικών, για τον περιορισμό τους (π.χ. απαγόρευση στα σουπερμάρκετ ή έξτρα χρηματικό τίμημα για την αγορά και χρήση τους), είναι τελείως γελοία και υποκριτικά, τώρα που οι μακροπρόθεσμες συνέπειες της καθολικής χρήσης του προϊόντος έχουν δείξει πλέον περίτρανα πως πρόκειται για μια μόλυνση μη αναστρέψιμη, γιατί μικροκομμάτια πλαστικών βρίσκονται σε όλη την τροφική αλυσίδα και στη φύση, στα ψάρια που τρώμε, στον αέρα που αναπνέουμε, στα νεφρά, τα πνευμόνια, στο αίμα μας κτλ. και εν γένει δεν μπορούμε να απαλλαγούμε πια από αυτά. Και πόσα άλλα τεχνητά προϊόντα που χρησιμοποιούμε καθημερινά, δεν έχουν μελετηθεί για τις μακροπρόθεσμες συνέπειές τους; Είναι παντελώς άγνωστο, το πώς κι εάν θα αφομοιωθούν ποτέ.
Προχωρούμε με τον αυτόματο πιλότο σ’ ένα περιβάλλον που η φύση αγνοεί και οι άνθρωποι το αγνοούν διπλά, μην έχοντας ξεκλειδώσει ακόμα τη φύση του στις συνέπειες και τις λεπτομέρειές τους. Η οικολογία τελικά τείνει να είναι οντολογία.
