To 1974 βρέθηκα σε ορεινό χωριό της Αιτωλοακαρνανίας για κάποια τοπική έρευνα της λαογραφίας, και στο καφενείο είχαν ξεσπάσει, δύο ώρες πριν από τη μετάδοση του τελικού για το FIFA world cup, που γινόταν κάθε τέσσερα χρόνια, έντονοι διαξιφισμοί για το ποιος θα κερδίσει. Ήταν στις τελευταίες φάσεις της Επταετίας και είχαν σχηματιστεί δύο κόμματα, όχι πολιτικά, τα οποία υποστήριζαν με φανατισμό είτε την Ολλανδία είτε τη Γερμανία, με πραγματολογικά ή και φανταστικά επιχειρήματα, πως νομοτελειακά η δική τους ομάδα θα κερδίσει. Ανάμεσα στα επιχειρήματα αυτά ήταν, ότι ο αγώνας γινόταν στο Olympiastadion του Μονάχου, και δε θα άφηναν οι Panzer να τους νικήσει μια ξένη ομάδα στη χώρα τους, με αρχηγό μάλιστα τον θρυλικό Franz Beckenbauer, ενώ η άλλη πλευρά υποστήριξε ότι ο ανίκητος εκείνη την εποχή Ajax δεν μπορεί να χάσει, γιατί αυτός ανέδειξε τον ακόμα θρυλικότερο Jοhan Cruyff, που ήταν το 1974 ο European footballer of the year.
H παθιασμένη συζήτηση τραβούσε σε μάκρος κι εγώ πήγα να καταγράψω την προφορική αυτοβιογραφία μιας γριούλας αγρότισσας της περιοχής, πράγμα που ήταν εκείνη την εποχή ένα ελκυστικό ερευνητικό αντικείμενο της διεθνούς προφορικής αφηγηματολογίας, γιατί αυτές οι προσωπικές αφηγήσεις είναι πολύτιμες πηγές της τρόπον τινά ιστοριογραφίας “του παρασκηνίου”, πώς βιώνει ο κάθε άνθρωπος τα γεγονότα στο πετσί του, και πώς επεμβαίνει βίαια η μεγάλη Ιστορία στις μικρές ιστορίες της ζωής του καθενός. Εκ των υστέρων έμαθα ότι ο ένας μύθος από τους δύο, που κέρδισε 2:1, ήταν τελικά η παραδοσιακά φιλελληνική Βαυαρία.
Κατά τη ζωηρή συζήτηση, που είχε κι αυτή το λαογραφικό της ενδιαφέρον, η τηλεόραση ήταν ανοιχτή αλλά κανένας δεν πρόσεξε τι λέει ούτε την κοίταξε. Ο προφορικός πολιτισμός ήταν ακόμα στα high του. Τα επιχειρήματα γίνονται όλο πιο φανταστικά και με “ιστορική τεκμηρίωση”, κυρίως εναντίον των Γερμανών (κατοχή, εμφύλιος, εθνικά στερεότυπα, ο μύθος των αρχηγών, η εντυπωσιακή κυριαρχία του Ajax εκείνα τα χρόνια στην Ευρώπη κτλ.). Ούτε αποχαύνωση μπροστά στο γυαλί, ούτε μπίρες και τσιπς και σιωπή.
Έκτοτε έχει περάσει μισός αιώνας. Οι ειδήσεις δεν έχουν πια εκείνη την επίσημη ουδετερότητα της εμφατικής φωνής του εκφωνητή, που απλώς ανακοινώνει σημαντικά γεγονότα, και δεν ήταν ακόμα δραματοποιημένα κινηματογραφικά έργα στα οποία συμμετέχει και εσωτερικά ο μπρεχτικός αφηγητής, ο οποίος εμμέσως πλην σαφώς παίρνει θέση. Η μακρινή απόσταση των παλιών ειδήσεων, που βλέπαμε και στους κινηματογράφους στην αρχή πριν από την προβολή της εκάστοτε ταινίας, άλλαξε, και το δράμα των γεγονότων έρχεται στο σπίτι μας μαζί με την ερμηνεία του καναλάρχη που τη συνοδεύει. Η (ασφαλώς) σκηνοθετημένη παλιά αντικειμενικότητα έδωσε τόπο σε ανώτερο στόχο, την ακροαματικότητα του καναλιού. Και μία από τις ασφαλέστερες στρατηγικές της επίτευξης αυτού του στόχου είναι η δραματοποίηση των ειδήσεων. Γιατί η αδιαφορία και η καχυποψία του κόσμου είναι μεγάλες και ο ανταγωνισμός με το κινητό και το διαδίκτυο έντονος· στην οθόνη της τσέπης μπορώ να δω όλες τις ειδήσεις όλη την μέρα, και τα γεγονότα έρχονται στο σπίτι ή όπου και να είμαι κάθε λεπτό. Η αύξηση της ταχύτητας της ενημέρωσης είναι εντυπωσιακή.
Αλλά δεν είναι μόνο η ταχύτητα, σύμπτωμα της “νόσου” της εποχής μας: της αχόρταγης πείνας για νέα, που ζητά να καλύψει τα κενά της εσωτερικής ζωής, της μανίας της κατανάλωσης της επικαιρότητας, που δεν προλαβαίνει να γίνει κατασταλαγμένη επικοινωνήσιμη γνώση, γιατί επικαλύπτεται αμέσως από την επόμενη επικαιρότητα· σαν να είναι η επιτομή της ματαιότητας. Είναι και ο υπερβολικός όγκος των πληροφοριών και η ακατέργαστη φύση τους, η γυμνότητα των γεγονότων. Παρένθεση: οι μυριάδες ειδήσεις που μαζεύουν τα μεγάλα διεθνή πρακτορεία ειδήσεων κάθε στιγμή, υφίστανται αυστηρές επιλογές, με κριτήριο το υποτιθέμενο ενδιαφέρον (=ακροαματικότητα), που έχει για τον μέσο αμερικανό ακροατή/θεατή και το γούστα του. Σ’ αυτό προστίθενται ύστερα οι εθνικές ή και τοπικές ειδήσεις κατά χώρα, όπου το ενδιαφέρον (=ακροαματικότητα) είναι εξ αρχής μεγαλύτερο και ο σχολιασμός πιο έντονος. Ως προς τη δυνατότητα σχολιασμού οι εφημερίδες έχουν το προνόμιο του χώρου (που οπωσδήποτε είναι μεγαλύτερος απ’ όσο ο τηλεοπτικός χρόνος). Αλλά ο ρόλος της εφημερίδας, συχνά με έντονο το στίγμα των απόψεων του ιδιοκτήτη του έντυπου, έχει μειωθεί, και στο καφενείο δεν συζητούν πια τι γράφει η εφημερίδα αλλά τι έδειξε η τηλεόραση και το άκουσαν. Το διάβασμα δεν είναι δημοφιλές σπορ πια, και το βιβλίο χάνει παγκοσμίως ολοένα περισσότερο τους αναγνώστες του. Το κινητό και το διαδίκτυο είναι πιο γρήγορο από την εφημερίδα και την τηλεόραση. Με το ραδιόφωνο έχουν μείνει πολύ λίγοι.
Η ηλεκτρονική ενημέρωση έχει αφήσει πίσω της τους κλασικούς τρόπους πληροφόρησης, τόσο σε αμεσότητα όσο και σε όγκο. Ο καθημερινός άνθρωπος δεν ξοδεύει ατελείωτο χρόνο για να ενημερωθεί, κι έτσι ήδη η παλιά δημοσιογραφία χωρίζεται χοντρικά σε δύο κατηγορίες: σοβαρές εφημερίδες και περιοδικά με ολοσέλιδες αναλύσεις, που για να τις διαβάσεις όλες, θέλεις μια μέρα (εκεί η “νόσος” είναι συχνά ο βερμπαλισμός, μία σελίδα να περιέχει τελικά μια μισή ιδέα), και ο πιο λαϊκός τύπος (ακόμα και ο κίτρινος) που με την απλουστευτική μορφή τους δίνει “μασημένη τροφή” με έντονο χρωματισμό ή και πιπεράτη γεύση, με αποτέλεσμα να μετατρέπει την είδηση ήδη σε κρίση ή κατάκριση. Αυτή η πανταχού παρούσα πίεση του χρόνου μεταφράζεται στο internet στη δήλωση στην αρχή του άρθρου, ότι η ανάγνωση θα διαρκέσει τόσα λεπτά και δευτερόλεπτα. Σχεδόν κανείς δεν τα διαβάζει όλα. Οπότε ο ρόλος του τίτλου είναι κρίσιμος και ουσιαστικός: αναγκαστικά γίνεται ελκυστικός και υποσχόμενος, σχεδόν διαφήμιση· συχνά δεν αντιστοιχεί ακριβώς στο περιεχόμενο και υπόσχεται πληροφορίες οι οποίες τελικά δεν δίνονται. Οι αναγνώσεις μετρούνται και μετρούν στην αξιολόγηση.
Η πολλή επικαιρότητα καταργεί και τον εαυτό της. Υποθέσεις και θέματα δεν τοποθετούνται σε ευρύτερα συμφραζόμενα, έρευνες διαφώτισης αιτιών και κινήτρων αφήνονται στη μέση και δεν ολοκληρώνονται ποτέ, τα πράγματα ξεχνιούνται πολύ γρήγορα, και αυτή η αοριστία, γιατί το τι συνέβαινε πραγματικά ή τι σημαίνουν αυτά που συνέβαιναν, μπορεί να είναι απλώς μια συνέπεια του ξέφρενου ρυθμού της μετάδοσης νέων ειδήσεων ή μπορεί να καλλιεργείται και επίτηδες για διάφορους λόγους και σκοπιμότητες. Σε κάθε περίπτωση δεν βοηθάει τη λειτουργία της δημοκρατίας, η οποία στηρίζεται σε ενημερωμένους και νηφάλιους πολίτες και την κοινή γνώση, τι είναι αληθινό και τι είναι πραγματικό. Και η απόκτηση της γνώσης αυτής και της εμπειρίας στη διαχείριση των πληροφοριών θέλει το χρόνο της, την αργή σκέψη, για να ωριμάσει, κι όχι επιπόλαιες και εν θερμώ κρίσεις. Η καταναλωτική βουλιμία ειδήσεων χωρίς νοητική πεπτική διαδικασία δεν οδηγεί σε θεμελιωμένες απόψεις αλλά σε αστήρικτους ισχυρισμούς και εν τελεί στην υπολειτουργία του μυαλού. Και η δημοκρατία με μη σκεπτόμενους πολίτες και αποσπασματική πληροφόρηση δείχνει εκείνη την γνωστή συμπτωματολογία μερικής δυσλειτουργίας την οποία βιώνουμε σε όλο το δυτικό κόσμο. Και είναι, εν τελεί, μια υπολειτουργία του εγκεφάλου, που δεν είναι σε θέση να παράγει κριτική σκέψη και νηφάλια κρίση.
