H σκέψη έχει μια μοναδική ιδιότητα: να διαστέλλει τον χρόνο, να τον κάνει να σταματά. Όπως έλεγε ο Jean-Louis Curtis (Levi-Strauss 1996, σ. 9 και Guerin 1994, σ. 44-61), στην αναζήτηση δεν υπάρχει ούτε χαμένος ούτε κερδισμένος χρόνος^. υπάρχει μόνο χρόνος χωρίς παρελθόν και μέλλον. Είναι ο χρόνος της καλλιτεχνικής δημιουργίας.

O αντικειμενικός χρόνος, μετρημένος στα δευτερόλεπτα του ρολογιού, ορίζει απλώς τη «ληξιαρχική πράξη γέννησης» του έργου τέχνης. Δηλαδή, το όριο που εγγυάται ότι το έργο δε προηγείται της αιτίας του. Κατά τα άλλα, η τέχνη ακολουθεί τους δικούς της χρόνους: άτακτους, υποκειμενικούς, ασύμμετρους.

Από τη βιομηχανική επανάσταση και έπειτα, το λεπτό απέκτησε τη σημερινή του πρακτική σημασία (Coveney & Highfield 1991, σ. 55). Τα δρομολόγια των τρένων, οι ώρες εργασίες, τα ραντεβού, το market time και το coffee time ορίζουν την καθημερινότητα του σύγχρονου ανθρώπου (The NY Times Magazines (1997) 5, σ. 26- 31.). Ο χρόνος έγινε λειτουργικό εργαλείο.

Στην ψηφιακή εποχή, όμως, ο χρόνος αποσυντίθεται ακόμη περισσότερο. Κατακερματισμένος και συμπιεσμένος, διαμορφώνεται από τις ανάγκες των αλγόριθμων, μετατρέπεται σε scrolls, likes, updates. Η λεγόμενη internet time ή real-time culture επιβάλλει έναν ρυθμό χωρίς παύσεις: μια συνεχή ροή από παρόντα που δεν γίνονται ποτέ παρελθόν. Έτσι ο χρόνος μετατρέπεται σε asynchronous time, algorithmic time, compressed time κ.ά. Η real-time κουλτούρα επηρεάζει όχι μόνο την κατανάλωση αλλά και την παραγωγή της τέχνης: έργα δημιουργούνται για να γίνουν viral, ενώ πλατφόρμες όπως το Instagram, το SuperRare ή το Tezos διαμορφώνουν μια χρονικότητα τέχνης σε απόλυτη συγχρονία με την προσοχή του κοινού. (Brewer 2023)

O υποκειμενικός χρόνος της καλλιτεχνικής δημιουργίας είναι ανομοιόμορφος, ελαστικός, σχετικός και πλαισιώνει τη διαδικασία της σύλληψης πριν από την παραγωγή των εικόνων. Κατά τη διάρκειά του, η σκέψη επιβάλλει την τάξη και δίνει μορφή στις εικόνες που συλλαμβάνει ο καλλιτέχνης στην άχρονη αταξία της περισυλλογής του. H λογική, ακόμη και στις πιο ευκρινείς συνθήκες, δεν μπορεί να απαλλαγεί από την επιθυμία να τα συλλάβει όλα! Στη σκέψη του καλλιτέχνη, γεννιούνται οι εικόνες της τέχνης. Όπως η φιλοσοφία και η γλώσσα έτσι και η τέχνη είναι υπόθεση προσωπική. Κανείς καλλιτέχνης δεν εξαντλεί την τέχνη. Αντίθετα, η τέχνη είναι ανεξάντλητη. Στα όρια του ανθρώπινου νου κυοφορείται κάθε νέα της μορφή, θολή και δυσδιάκριτη στην αρχή ώσπου, με συνεχείς αφαιρέσεις, απλουστεύσεις, διαπιστώσεις και επιλογές, να αποκτήσει κάποιο σχήμα.

Από αυτή την άποψη, κάθε μορφή τέχνης έχει θεραπευτική λειτουργία, όπως τα κάθε λογής παρασκευάσματα, που καταπραΰνουν την υπερένταση της δημιουργικής ανησυχίας. H εμπειρία της πραγματικότητας τροφοδοτεί με υλικό τη φαντασία του, η οποία με τη σειρά της προσαρμόζεται στις προθέσεις του: ο Marcel Duchamp ζωγράφισε μουστάκι στην Gioconda, ο Yves Klein χρωμάτισε γαλάζια την Νίκη της Σαμοθράκης, ο Christo πακετάρισε δημόσια κτίρια, γεωγραφικούς χώρους κ.ά. H τέχνη είναι υπερβατική μόνο μέσα στη σκέψη του ανθρώπου.

Σήμερα, έργα όπως τα εικονικά τοπία του Refik Anadol (https://refikanadol.com/) ή οι αέναες αφηγήσεις του Ian Cheng (https://iancheng.com/) δεν έχουν «στιγμή ολοκλήρωσης»· βρίσκονται σε συνεχή εξέλιξη, εγκαθιστώντας ένα μεταχρονικό πεδίο καλλιτεχνικής εμπειρίας. Αντίθετα, η διαρκής ροή ερεθισμάτων σε πλατφόρμες όπως το TikTok οδηγεί σε μια «μικροχρονικότητα» της εικόνας, όπου κάθε στιγμή τέχνης διαρκεί ελάχιστα πριν καταναλωθεί και ξεχαστεί. Η σύλληψη της τέχνης ως βιωματικής βραδύτητας καθίσταται σήμερα πράξη αντίστασης.

O James Joyce στο Πορτρέτο του Καλλιτέχνη (1916) αναρωτιέται μέσα από τον νεαρό Stephen, που ανακαλύπτει με δέος τον κόσμο: «Tι υπάρχει μετά το σύμπαν; Τίποτα. Δεν υπάρχει άραγε τίποτα γύρω από το σύμπαν για να δείχνει πού σταματά και από πού αρχίζει αυτό το τίποτα; Δεν θα μπορούσε να ήταν ένας τοίχος; Θα μπορούσε όμως να ήταν μία λεπτή γραμμή που να τα περιτριγυρίζει όλα. Ήταν πολύ γι’ αυτόν να σκέφτεται για τα πάντα, για όλους τους τόπους. Μόνον ο Θεός μπορούσε να το κάνει αυτό. Προσπάθησε να φανταστεί πόσο μεγάλη σκέψη θα ήταν αυτή. Αλλά μόνο το Θεό μπορούσε να σκεφτεί. Θεός ήταν το όνομα του Θεού, όπως και το δικό του Stephen.» (Joyce 2013, σ.16)

Στον αφηρημένο εξπρεσιονισμό, η άναρχη χρήση των χρωμάτων καταγράφει τον ψυχικό αυτοματισμό του καλλιτέχνη, που αναζητά διέξοδο από τον κόσμο της ύλης και του υπερκαταναλωτισμού και της απομονωμένης αλλά όχι αυτόνομης ατομικής συνείδησης. O Jackson Pollock, σε συνέντευξη στον William Wright (1967) υποστήριξε πως οι καλλιτέχνες της εποχής του δεν έχουν πια αντικείμενο για να κινηθούν έξω από τον εαυτό τους, αλλά εργάζονται μέσα από αυτόν. (Johnson 1982, σ. 5) Μία δήλωση με φαουστικές αποχρώσεις, που θυμίζει τον ήρωα του Γκαίτε, ο οποίος γίνεται λεία του Μεφιστοφελή πεπεισμένος πως: «Η τραγική μοίρα του ανθρώπου είναι να σκέφτεται σαν Θεός και να πεθαίνει σαν μύγα.” Γκαίτε 1996, σ. ιε – ιστ’.)

Τα θέματα που διαπραγματεύονται οι καλλιτέχνες μέσα από τα έργα τους, μας ωθούν να ξαναγράψουμε την ιστορία της τέχνης ως ιστορία μεταβολών της συνείδησης του ανθρώπου. Μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα κυριαρχούσαν θεοσοφικές κοσμολογικές αντιλήψεις. Oι άνθρωποι αναζητούσαν αιώνιες αλήθειες (Hawking 1988, σ. 28) που όριζαν τα μέτρα μίας διαρκούς ηθικής. Μια τέτοια αναπόδεικτη μεταφυσική βεβαιότητα, με ρίζες της στην ιουδαϊκή και χριστιανική θεολογία, καθόριζε με αυστηρότητα τη διαδοχή  Σύμπαν – Τέχνη – Άνθρωπος, προσδίδοντας στην τέχνη έναν θεϊκό σκοπό.

Αντανάκλαση αυτής πίστης είναι η παραστατική θεολογική εικονογραφία, που σταδιακά μετεξελίχτηκε στις αφαιρετικές μορφές της τέχνης του 20ού αιώνα. Από τον Wassily Kandinsky, τον Frantisek Kupka και τον Piet Mondrian, μέχρι τον Robert Delaunay, τον El Lissitzky και τον Naum Gabo η τέχνη γίνεται φορέας πνευματικής αναζήτησης, έξω από κάθε δογματισμό. Στην μεταπολεμική περίοδο, καλλιτέχνες όπως οι Robert Motherwell, Adolph Gottlieb, Jackson Pollock, Piero Manzoni, Lucio Fontana, Ellsworth Kelly, Carl Andre, Yves Klein κ.ά. συνέχισαν να θεωρούν την τέχνη ως ιδέα, όχι πλέον στο πλαίσιο της θεοσοφίας ή της ανθρωποσοφίας, αλλά μέσω διαπολιτισμικών δοξασιών και προσωπικών μεταφυσικών αναζητήσεων.

Ο Piero Manzoni, θεωρούσε ότι έργο τέχνης «ξεκινά από μία ασυνείδητη ορμή, που πηγάζει από ένα συλλογικό υπόστρωμα που περιέχει τις παγκόσμιες κοινές αξίες με τις οποίες άλλοι σχηματίζουν τις χειρονομίες τους ενώ οι καλλιτέχνες, τις αρχές της οργανικής ύπαρξής τους. (Stiles & Selz 1995, σ.79) H πεποίθησή του αυτή τον οδήγησε να εκθέσει έργα όπως Η Ανάσα του Καλλιτέχνη (Fiato d’Artista, 1960), τα Άχρωμα [Ψωμιά] (Achrome, [Panini] 1961-2), ή τη Γραμμή (Linea, 1959), έναν μαύρο σωλήνα που περιέχει σπάγκο μήκους 4.56 μέτρων κ.ά. O Αμερικάνος Matt Mullican (MoCA 1986, σ. 57) καταφεύγει συχνά στην ύπνωση αναζητώντας άυλες εμπνεύσεις, όπως κάποτε ο Jackson Pollock στις ιδιοπαρασκευές βαρβιτουρικών.

O Joseph Beuys γοητευμένος από τις αόρατες δυνάμεις των σαμάνων, έκλεισε τον εαυτό του με ένα κογιότ στην René Block Gallery της Νέας Υόρκης (1974), συνάντησε τον Δαλάι Λάμα (1982) και ασχολήθηκε ενεργά με τον Βουδισμό. Πίστευε ότι ο άνθρωπος δεν συνίσταται μόνο από βιοχημικές αντιδράσεις, αλλά κατέχεται και από μεταφυσικές ιδιότητες. (MoCA 1986, σ. 315)

Ακόμη και στην Οδύσσεια (A:330- 59), όταν η Πηνελόπη ζήτησε από τον ουράνιο αοιδό Φήμιο να σταματήσει να άδει το λυπητερό τραγούδι της επιστροφής των Αχαιών από την Τροία, ο Τηλέμαχος της απάντησε ότι δεν φταίει ο αοιδός που τραγουδά την κακή τύχη των Δαναών, αλλά ο Δίας που έστειλε τις συμφορές. Ίσως ο Όμηρος μας υποδεικνύει ότι η υπερβατική αντίληψη της τέχνης είναι το πρόσχημα μέσα από το οποίο εκδηλώνεται η ποιητική διάσταση της καλλιτεχνικής σκέψης.

Γιάννης Κολοκοτρώνης

Καθηγητής Ιστορίας και Θεωρίας της Δυτικής Τέχνης Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών / Δ.Π.Θ.

Βιβλιογραφία

Brewer, Johanna & Bo Ruberg, Amanda L.L. Cullen, Christopher J. Persaud. (2023). Real Life in Real Time. Live Streaming Culture. The MIT Press.

Coveney, Peter & Roger Highfield. (1991). Το Βέλος του Χρόνου. Μτφρ. Τάσος Κυπριανίδης. Εκδόσεις Κάτοπτρο.

Γκαίτε, Γιόχαν. (1996). Φάουστ. Μτφρ. Κωνσταντίνος Χατζόπουλος. Εστία.

Guerin, Michel. (1994). Τί είναι Έργο; Μτφρ. Βαγγέλης Μπιτσώρης. Εκδόσεις Εστία.

Hawking, Stephen. (1988). Το Χρονικό του Χρόνου. Μτφρ. Κωνσταντίνος Χάρακας. Εκδόσεις Κάτοπτρο.

Johnson, Ellen H. (1982). American Artists on Art from 1940 to 1980. Icon Editions.

Joyce, James. (2013). Το πορτρέτο του καλλιτέχνη. Μτφρ. Μαίρη Σαρασιώτου. Εκδόσεις Ερμείας.

Levi-Strauss, Claude. (1996). Κοιτάζω, Ακούω, Διαβάζω. Μτφρ. Ευγενία Τσελέντη. Εκδόσεις Γκοβόστης.

MoCA (Λος Άντζελες 1986), The Spiritual in Art, Abstract Painting 1890-1895

Stiles, Kristine & Peter Selz. (1995). Theories and Documents of Contemporary Art. University of California Press.