Η έκθεση Ταυτότητες σε έναν Θρυμματισμένο Κόσμο (Κ.Ε.Ε.Τ. πρώην Αποθήκες Καμπά, Κάντζα 19/9 έως 5/10/25), συμπίπτει με τη συμπλήρωση είκοσι χρόνων δράσης του Συλλόγου Εικαστικών Μεσογαίας γεγονός που την καθιστά μια έκθεση μνήμης, αναγνώρισης και ταυτόχρονα μια αφορμή επαναπροσδιορισμού. Σε έναν αιώνα αβεβαιότητας, κατακερματισμού και συνεχών μεταμορφώσεων, η έννοια της ταυτότητας τίθεται στο επίκεντρο της καλλιτεχνικής διερεύνησης.
Η ταυτότητα δεν ορίζεται πλέον μια σταθερή ουσία αλλά ως διαδικασία: σκηνοθετείται, ρυθμίζεται, ανασχηματίζεται, συχνά σε αντιφατικά πλαίσια τεχνολογικής, κοινωνικής και οικολογικής αναστάτωσης. Ο κοινωνιολόγος Erving Goffman, στο The Presentation of Self in Everyday Life (1956), ανέλυσε τη δραματουργία της καθημερινότητας, όπου το άτομο εμφανίζεται σαν ηθοποιός που εναλλάσσει ρόλους για να ανταποκριθεί στις κοινωνικές περιστάσεις. Η προσέγγιση αυτή, ευθυγραμμίζεται με την προγενέστερη μπαρόκ κοσμοαντίληψη του Calderón de la Barca στο El Gran Teatro del Mundo (1645), όπου ο κόσμος παρουσιάζεται ως θεϊκά σκηνοθετημένο θέατρο. Παρά τις διαφορές τους, οι δύο αυτές προσεγγίσεις φωτίζουν την ταυτότητα ως παράσταση και ρόλους, άλλοτε θεϊκά προκαθορισμένους και άλλοτε επιβαλλόμενους κοινωνικά.
Σ’ αυτό το πλαίσιο εντάσσεται η ενότητα «Πρόσωπο και Μάσκα», όπου ο εαυτός εκφράζεται μέσα από την εναλλαγή προσωπείων και την αμφισημία ανάμεσα στο ιδιωτικό και το δημόσιο, το αυθεντικό και το σκηνοθετημένο. Η Διονυσία Αδαμοπούλου (Ενδεχόμενα εγώ) αποδίδει την ταυτότητα ως ρευστή ακολουθία μορφών. Η Κική Βουλγαρέλη (Χωρίς τίτλο) μέσα από εξπρεσιονιστικά θραύσματα προτείνει μια ταυτότητα κραυγή ενώ η Θεοδοσία (Ανάκληση Σιωπηλού Κώδικα) μεταμορφώνει το πρόσωπο σε πεδίο ενέργειας, προτείνοντας μια μετα-ανθρώπινη ανάγνωση. Η Νατάσσα Μαντζιώρου (Τις είμι… τώρα) αντλεί από τον Οιδίποδα για να αναδείξει την ταυτότητα ως αέναη παράσταση ενώ η Κωνσταντίνα Παρασκευοπούλου (Διαστρεβλωμένη Εικόνα) δίνει μορφή σε μια τερατόμορφη μάσκα, όπου η παραμόρφωση γίνεται γλώσσα εκφραστικής αγριότητας.
Από το ατομικό πέρασμα στο συλλογικό, η ενότητα «ME–WE: Ατομικό και Συλλογικό» δείχνει ότι η ταυτότητα συγκροτείται μέσα από δίκτυα πολιτικών, κοινωνικών, πολιτισμικών σχέσεων. Ο Αχιλλέας Αϊβάζογλου (Πολιτικό Σύμπαν) αποδίδει το άτομο ως μέρος ενός παγκόσμιου ιστού ενώ ο Έννιος–Έρως Γιώγος (ME–WE – Από το Εγώ στο Εμείς) πραγματεύεται την ένταση του ατομικού και του συλλογικού μέσω του ερωτικού δεσμού.
Η Εύη Γρίβα (Πτυχές της Ύπαρξης) χρησιμοποιεί το δέντρο ως άξονα μνήμης και ριζώματος, ο Παντελής Ζωγράφος (Facebook) παρουσιάζει ένα πολύχρωμο συλλογικό πορτρέτο- μωσαϊκό ενώ η Ειρήνη Κομνηνού (Ταυτότητες) θέτει το ερώτημα της ορατότητας και αορατότητας μέσα στο πλήθος. Ο Ανδρέας Καλακαλλάς (Χειραψία) αποδίδει τη χειραψία ως συμβολική πράξη επικοινωνίας και κοινωνικής δέσμευσης, η Γεωργία Μπλιάτσου (Απογραφές της μνήμης – Μαρτυρίες από την Τζια) δημιουργεί ένα συλλογικό αρχείο προσώπων και ο Σωτήρης Σόρογκας, με την προσωπογραφία του Καβάφη, αναδεικνύει την ταυτότητα ως πολιτισμική μνήμη.
Η ενότητα «Φύλο και Σώμα» εστιάζει στην έμφυλη εμπειρία και τη σωματικότητα. Από τις αμφίσημες μορφές της Όλγας Ανδρικοπούλου (Αναδυόμενα Προσωπ(Ει)Α) έως την κούκλα της Σεβαστής Δρακούλη (Χωρίς τίτλο), το σώμα αποκαλύπτεται ως τόπος ρόλων, προσδοκιών αλλά και αντίστασης. Η Μαρία Κελαϊδή (Οι Γυναίκες Μου) τονίζει το σώμα ως φορέα μνήμης και έμφυλης συνείδησης, η Αγγέλικα Κοροβέση (Λαβύρινθος) με τις ηχομορφές της αναδεικνύει τη βία που εγγράφεται πάνω του, ενώ η Μπέττυ Λυριτή (Χαρούμενη σπείρα του χρόνου) το προβάλλει ως πεδίο παιχνιδιού και ελευθερίας. Η Ηλέκτρα Μικροπούλου (Μεγίστη) χρησιμοποιεί το ένδυμα ως μάσκα φύλου, η Γιούλα Ροζάκου (Ένα σημείο… και σ’ αυτό ισορροπείς και υπάρχεις) αναδεικνύει την ισορροπία ανάμεσα στην κοινωνική πίεση και την ορατότητα, ενώ ο Παντελής Ψαρράς (Harley) δείχνει την ταυτότητα ως εμπειρία ευαλωτότητας και σωματικού πόνου.
Στην ενότητα «Υπερπραγματικότητα και Αντανάκλαση», η ταυτότητα γίνεται είδωλο και προσομοίωση, όπως την περιέγραψε ο Jean Baudrillard στο Simulacra and Simulation (1994) (Ομοιώματα και Προσομοίωση, Πλέθρον 2019). Από τις θρυμματισμένες μορφές της Νικολέττας Αντωνοπούλου (Μουσικές ταυτότητες – η πρόβα) μέχρι τις γεωμετρικές πύλες του Γιάννη Γαβαλά (Πύλες) και τις μικρο-κοσμικές σκηνές της Σίσσυ Δάβρη (Εσωτερικότητα) η εικόνα λειτουργεί ως καθρέπτης που παραμορφώνει. Ο Βασίλης Θεός (Ψάχνοντας Ταυτότητα) μιλά για την ανακυκλωμένη, πολλαπλασιασμένη ταυτότητα, ενώ καλλιτέχνες όπως η Αλεξάνδρα Ισακίδη (Εμμανουέλα), η Νταϊάν Κατσιαφίκα (Φυγάς ή Μετανάστης / Ηθοποιός ή Συνεργάτης) και η Λου Κοτσομίτη (Το να είμαστε ο εαυτός μας είναι εργαλείο επιβίωσης) προτείνουν υβριδικές, ρευστές μορφές του εαυτού.
Ο Γιώργος Βορρές (Στόχος) προτείνει ότι η ταυτότητα συγκροτείται μέσα από τη δίνη της κατανάλωσης, υπογραμμίζοντας την περιβαλλοντική διάσταση, την κοινωνική ανακύκλωση των ρόλων και των επιθυμιών. Στην ίδια κατεύθυνση, ο Γιάννης Μπάρδης (Κοσμική Σύνθεση), ο Θωμάς Μπερτόλης (Ελέφαντας – υβρίδιο πρόσωπο και πουλί) με τα γκροτέσκα υβρίδια, η Ασπασία Μπούρχα (Ποίηση ω Αγία μου… συγχωρέσε με!), ο Βαγγέλης Πολύζος (Λιβελούλα), η Ρένα Φλώρου (Ανωνυμία) και η Βατώ Φρατζόγλου (Χωρίς τίτλο, το Δέμα 2 – το Δέμα 3) δείχνουν την ταυτότητα ως εύθραυστη αντανάκλαση, ως ίχνος ή ποίηση.
Στον αντίποδα της θεατρικότητας, ο Michel Foucault, στο Επιτήρηση και Τιμωρία (Πλέθρον 2011), έδειξε τους μηχανισμούς που παράγουν «πειθήνια σώματα» μέσω της επιτήρησης, του εγκλεισμού και της εσωτερίκευσης των κανόνων. Η ενότητα «Κατακερματισμός/Πειθαρχία» δείχνει πώς οι ταυτότητες κατασκευάζονται και αποδομούνται υπό την πίεση των θεσμών, των κοινωνικών συμβάσεων και των κανόνων. Από τον διχασμό της Μόνικας – Μαρίας Βάμβουρα (Διχασμός) έως τα πειθαρχημένα γεωμετρικά γλυπτά του Κωνσταντίνου Δικέφαλου (Χωρίς τίτλο), τα πολιτικά σχόλια πάνω στο ψυχροπολεμικό κλίμα της Θαλασσινής Δούμα (Frames in Between), τις αλλοιωμένες μορφές της Κατερίνας Κουνάβη (Alter Ego – Καθρέπτες Αμφιβολίας), τις αναδομήσεις της Φούλι Μητσιάλη (Επανασύνθεση της αποδόμησης) ως διαρκή αναφορά στην καταστροφική φωτιά που έπληξε το Μάτι (23/7/2018), τις εικόνες εγκλεισμού της Μαίρη Νταγιαντά (Σε κοινή θέα) και τα θραύσματα της Άννας Παππά (Χωρίς Ταυτότητα), του Μάνου Σπανού (Private Spaces), τα σπασμένα γυαλιά της Τίτας Σταύρου (Το Γάντι) και της Δήμητρας Τζιομάκα (Μέρη του όλου) αναδύεται η εμπειρία της κατακερματισμένης υποκειμενικότητας.
Η ενότητα «Ταυτότητα και Έγγραφο» εστιάζει στη θεσμική καταγραφή, που επισημοποιείται, καταγράφεται και αποτυπώνεται μέσα σε μηχανισμούς γραφειοκρατίας και μνήμης. Από την ειρωνεία του Γιάννη Βάμβουρα (Άλλη Μια Ταυτότητα) έως τα τεκμήρια της Μάχης Δημοπούλου και τις υφασμάτινες μνήμες της Άννας Καζάκου (Ταυτότητα Μνήμης ή Μνήμη Ταυτότητας) η τέχνη αναμετράται με την γραφειοκρατία. Η Ράνια Καραμούζη (Ταυτότητα) χρησιμοποιεί το επίσημο έγγραφο για να αποκαλύψει το κενό της καταγραφής, η Κατερίνα Μήτρη (Πάνθεον) αποδίδει την ταυτότητα ως ίχνος μνήμης, ενώ η Ιφιγένεια Χριστοδουλίδου (Ήταν τότε που παιδιά παίζαν στους δρόμους…) δημιουργεί αρχείο καθημερινών αντικειμένων, δείχνοντας ότι η μνήμη είναι και υλική, όχι μόνον θεσμική.
Από μια τρίτη οπτική, η Donna Haraway, στο Staying with the Trouble, (Μένοντας με το Πρόβλημα), απεγκλωβίζει την ταυτότητα από τον ανθρωποκεντρισμό, ορίζοντάς την ως δίκτυο συγγενισμού (kin-making), ανάμεσα σε ανθρώπους και μη ανθρώπινους παράγοντες. Στην ενότητα «Τοπίο και Ταυτότητα», το τοπίο δεν είναι σκηνικό αλλά ενεργός συνομιλητής και διαμορφωτής της ανθρώπινης ταυτότητας. Από το υπαρξιακό τοπίο του Χρήστου Αλατσάκη (Απόγευμα στα Μεσόγεια) έως τα ποιητικά τοπία της Μαρίνας Βλαχάκη (Αφετηρία), τις ψηφιακές διαστρωματώσεις του Γιάννη Γεωργαρίου (Ταυτότητες), τα κάτοπτρα του Δημήτρη Μανίνη (Untitled) και τα μελαγχολικά τοπία της Ευδοκίας Μεθενίτη (Untitled) ο τόπος αναδεικνύεται στο βασικότερο συντελεστή διαμόρφωσης της ταυτότητας. Η Ρίκα Μπέργιου (Συνομιλία) με την τετράπλευρη ορθογώνια κατασκευή της προτείνει την πολυφωνία, η Αθηνά Σταμάτη (Αιωρούμενο πέτρωμα) παρουσιάζει το πέτρωμα σαν αιωρούμενο σύμβολο αντοχής και μνήμης, η Δήμητρα Σωτηρίου (Ρίζες εν κινήσει) παραπέμπει στο δεσμό με την παράδοση και τη μνήμη του τόπου, η Αγγελική Τσεβά (Κατακερματισμένες Ταυτότητες) σχολιάζει το αστικό τοπίο, ο Νικόλαος Χαρολίδης (Νότα Ομορφιάς, Κάτω – Πάνω & Έξω από τα Κύματα) συνδέει μουσική, θάλασσα και ταξίδι με τη μεσογειακή ταυτότητα ενώ η Αθηνά Χατζή (Οδός Ευριπίδου) καταγράφει το πολυπολιτισμικό αστικό τοπίο της Αθήνας.
Οι τρεις αυτές θεωρητικές διαδρομές, διαφορετικές αλλά συγκλίνουσες, συγκροτούν το εννοιολογικό πλαίσιο της έκθεσης. Η δραματουργική θεωρία του Goffman φωτίζει τη θεατρικότητα του εαυτού, η κριτική του Foucault αποκαλύπτει τα πλέγματα εξουσίας που κατασκευάζουν την υποκειμενικότητα, ενώ η Haraway επαναπροσδιορίζει την ταυτότητα ως μια οικολογική και συνεργατική διαδικασία. Σε αυτό το υπόβαθρο, οι καλλιτέχνες του Συλλόγου Εικαστικών Μεσογαίας καταθέτουν τις δικές τους εκφράσεις και αναγνώσεις, αναζητούν τις δικές τους εκδοχές ταυτότητας, αποτυπώνοντας έναν κόσμο θρυμματισμένο, όπου οι ρωγμές δεν είναι μόνο πληγές, αλλά και πεδία δημιουργικής ανασυγκρότησης.
Τα έργα τους δεν αφηγούνται μόνο προσωπικές ιστορίες αλλά προτείνουν πλαίσια διαλόγου, χώρους συνάντησης, εδάφη κοινού στοχασμού. Η τέχνη αναδεικνύεται σε χώρο πολυφωνίας, διαλόγου και κριτικής ανανέωσης. Η έκθεση «Ταυτότητες σε έναν Θρυμματισμένο Κόσμο» δεν ορίζει την ταυτότητα αλλά κάνει ορατές τις αντιφάσεις, τις διαδρομές και τις δυνατότητες της.
Γιάννης Κολοκοτρώνης
Καθηγητής Ιστορίας και Θεωρίας της Δυτικής Τέχνης – Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών/ ΔΠΘ
