Στη λεγόμενη πορεία της εξατομίκευσης κατά Jung, το πρώτο ψυχο-νοητικό πρότυπο που συναντάμε είναι αυτό της Σκιάς. Το άρθρο ασχολείται με το τεράστιο αυτό ζήτημα, επικεντρώνοντας εδώ στον σύγχρονο ολοκληρωτισμό.
Ι
John Donne / No Man is an Island (Meditation XVII)
Κανένας άνθρωπος δεν είναι νησί,
αυτάρκης και μόνος·
κάθε άνθρωπος είναι κομμάτι της ηπείρου,
μέρος του όλου.
Αν ένας σβώλος γης παρασυρθεί από τη θάλασσα,
η Ευρώπη λιγοστεύει,
όπως αν χανόταν ένα ακρωτήρι,
ή το κτήμα του φίλου σου, ή το δικό σου.
Ο θάνατος κάθε ανθρώπου με λιγοστεύει,
γιατί είμαι δεμένος με το ανθρώπινο γένος·
γι’ αυτό μην ρωτάς ποτέ για ποιον χτυπά η καμπάνα —
χτυπά για σένα.
Σύμφωνα με το ποίημα του Donne, η αλληλεπίδραση είναι η ουσία της ανθρώπινης ύπαρξης· κανένας δεν υπάρχει μόνος του. Κάθε άνθρωπος είναι μέρος ενός ενιαίου συνόλου, και ό,τι συμβαίνει σε έναν, αγγίζει όλους. Η απώλεια, ο πόνος ή ο θάνατος του άλλου μάς λιγοστεύει, γιατί είμαστε δεμένοι με αόρατους δεσμούς ανθρωπιάς.
ΙΙ
Εδώ μέσα μιλάμε για ‘πνευματικά’ ζητήματα και εκεί έξω σέρνονται τα προϊστορικά τέρατα: πρωτογονισμός, κατωτερότητα, ψυχική αρρώστια, έγκλημα, βία, πόλεμος, επιθετικότητα, επιβολή, τρομοκρατία, αρπακτικότητα κτλ. Η ‘άλλη πλευρά’ του καθημερινού εαυτού μας, ο ‘σκοτεινός εαυτός’ μας που βρίσκεται στο παρασκήνιο, είναι η ανθρώπινη ψυχική Σκιά. Η Σκιά είναι το κατώτερο ον μέσα μας, αυτό που κάνει όλα όσα δεν επιτρέπουμε στον τρέχοντα εαυτό μας να κάνει, αυτό που είναι όλα όσα δεν είμαστε εμείς, ο κύριος Χάιντ του Δρα Τζέκιλ μας, ο Μεφιστοφελής του Φάουστ μας. Η Σκιά είναι όλες οι πρωτόγονες επιθυμίες και κατωτερότητες που δεν συμβιβάζονται με τις κοινωνικές αρχές και την ιδανική προσωπικότητα και γι’ αυτό απωθούνται, όλα όσα δεν θέλουμε να ξέρουμε για τον εαυτό μας και για τα οποία ντρεπόμαστε σε κανονικές συνθήκες. Είναι ευνόητο ότι όσο πιο στενή και περιοριστική είναι η κοινωνία στην οποία ζει κάποιος τόσο ευρύτερη είναι η ανθρώπινη Σκιά του. Επειδή η Σκιά είναι στο παρασκήνιο, η συνηθισμένη εκπαίδευση και αγωγή δεν την αγγίζουν, με αποτέλεσμα να έχει παραμείνει σχεδόν ίδια από την εποχή που ο άνθρωπος περπάτησε για πρώτη φορά πάνω στη γη. Η Σκιά εκτός από προσωπικό είναι συγχρόνως και συλλογικό φαινόμενο, αφού είναι κοινή σε όλη την ανθρωπότητα. Αυτή η συλλογική πλευρά εκφράζεται με τη μορφή του διαβόλου, του μάγου, του εγκληματία και γενικά με όλες τις κατώτερες και αρνητικές μορφές.
Δυστυχώς, η Σκιά μας ψηλότερη από την ψυχή μας/ “Our shadow taller than our soul” ( Stairway to Heaven των Led Zeppelin). Η Νίκη του ‘Κακού’/ Σκιάς ενάντια στην ψυχή, που αντιπροσωπεύει το ‘Καλό’, την ηθική μας υπόσταση ή την πνευματικότητά μας, είναι σήμερα φανερή. Ο στίχος υποδηλώνει ότι, καθώς προχωράμε στη ζωή, οι αρνητικές πτυχές μας έχουν γίνει μεγαλύτερες και πιο κυρίαρχες από την πνευματική μας ουσία. Βρισκόμαστε στην εποχή της απο-πνευματοποίησης.
ΙΙΙ
Ο Γιούνγκ εξετάζει τον σύγχρονο ολοκληρωτισμό όχι απλώς μόνο ως πολιτικό σύστημα αλλά και ως ψυχικό/ μυθικό φαινόμενο: τον βλέπει ως έκφραση ψυχο-νοητικών μοντέλων/ αρχέτυπων του συλλογικού ασυνείδητου ψυχισμού που, υπό κατάλληλες ιστορικές και ψυχικές συνθήκες, ‘εμπνέουν’ μαζικά κινήματα και χαρισματικούς ηγέτες. Όταν μεγάλες ομάδες ανθρώπων αποσυνδέονται από την ατομική συνείδηση και παραιτούνται από προσωπική υπευθυνότητα, τα αρχέτυπα ενεργοποιούνται —δημιουργείται μια μαζική ‘ψυχική μόλυνση’ όπου ο ηγέτης γίνεται μέσο/ ενσάρκωση αυτών των αρχέτυπων. Η θεραπευτική ή πολιτική απάντηση που προτείνει ο Γιούνγκ είναι η ενίσχυση της ατομικής συνειδητότητας (διαδικασία εξατομίκευσης) ώστε να αποφευχθούν οι προβολές και η χειραγώγηση.
Διαδικασία
Απαραίτητες Επισημάνσεις
(i) Ολοκληρωτισμός ως αρχέτυπο/ ψυχικό φαινόμενο — δεν είναι μόνο δομή εξουσίας αλλά έκφραση βαθύτερων συμβολικών μορφών που ενεργοποιούνται στο συλλογικό ασυνείδητο.
(ii) Ηγεσία ως ‘ενσάρκωση’ του αρχέτυπου — ο χαρισματικός ηγέτης λειτουργεί ως μέσο· οι μάζες προβάλλουν σε αυτόν τις ανείπωτες δυνάμεις τους και τον ‘νοηματοδοτούν’.
(iii) Προβολή και Σκιά — κοινωνίες που αρνούνται/ καταπιέζουν στοιχεία της συλλογικής Σκιάς βλέπουν αυτά τα στοιχεία να επανέρχονται σε βίαιη, εξωτερικευμένη μορφή (π.χ. μίσος, βία, εθνικισμός).
(iv) Μαζική ψύχωση / ‘numinosity’ — τα ολοκληρωτικά κινήματα έχουν θρησκευτικά/ μαγικά χαρακτηριστικά (τελετουργία, μυθική αφήγηση, σύμβολα) που κάνουν τις μάζες δεκτικές σε χειραγώγηση. Δες κυρίως Ναζισμό.
(v) Αντίδοτο: εξατομίκευση και επίγνωση — η πρόταση του Γιούνγκ είναι ψυχολογική/ ηθική: αύξηση προσωπικής συνειδητότητας, αναγνώριση προβολών και κριτική στάση απέναντι στα ιερά/ μυθικά αφηγήματα που χειραγωγούν.
Κλειδιά
(i) Τα αρχέτυπα του συλλογικού ασυνειδήτου μπορούν να ενεργοποιηθούν σε κοινωνικές κρίσεις και να κατευθύνουν μαζικά μοτίβα συμπεριφοράς.
(ii) Ο χαρισματικός ηγέτης λειτουργεί ως ενσάρκωση αρχέτυπων — οι μάζες προβάλλουν πάνω του τις δικές τους ασυνείδητες ανάγκες.
(iii) Οι μαζικές κινήσεις αποκτούν θρησκευτική ή ιεροποιημένη δύναμη (numinosity), γεγονός που μειώνει την κριτική και αυξάνει την υπακοή.
(iv) Η άρνηση της προσωπικής ευθύνης και της αυτογνωσίας οδηγεί σε επανεμφάνιση καταπιεσμένων στοιχείων με καταστροφικό τρόπο.
(v) Η ψυχοθεραπευτική/ πολιτισμική λύση δεν είναι απλώς η πολιτική καταστολή· είναι η καλλιέργεια της συνειδητότητας και της ατομικής εξατομίκευσης.
Θεματικές
Η ψυχολογική ρίζα του ολοκληρωτισμού: Ο Γιούνγκ ξεκινάει από την παρατήρηση ότι ο μοντέρνος άνθρωπος, αποκομμένος από το πνευματικό του κέντρο, γίνεται ευάλωτος σε συλλογικά αρχέτυπα. Η απώλεια νοήματος και η υπαρξιακή κενότητα ενεργοποιούν το ασυνείδητο, που ‘αναζητά’ να εκφραστεί μέσα από ισχυρές μορφές εξουσίας.
Η μορφή του ηγέτη ως αρχέτυπο: Ο χαρισματικός ηγέτης δεν είναι απλώς πολιτικός. Είναι η προσωποποίηση αρχέτυπων εικόνων (πατέρας, σωτήρας, πολεμιστής, ακόμη και θεός). Οι μάζες ‘προβάλλουν’ πάνω του τα απωθημένα τους· έτσι, η φιγούρα του ηγέτη αποκτά υπερφυσικό χαρακτήρα.
Η Σκιά του συλλογικού: Τα απωθημένα, αρνητικά στοιχεία του ψυχισμού (Σκιά) αν δεν αναγνωριστούν σε ατομικό επίπεδο, επιστρέφουν μαζικά. Αυτό εκδηλώνεται με βία, μίσος, φυλετισμό, εχθρότητα προς τον ‘άλλο’, τον ξένο, τον διαφορετικό.
Η μαζική ψύχωση: Ολοκληρωτικά καθεστώτα μοιάζουν με ‘θρησκευτικές λατρείες’. Ο Γιούνγκ μιλά για την numinosity — μια ιερή/ τρομερή ενέργεια με μυσταγωγική ποιότητα που κάνει τα μαζικά κινήματα να αποκτούν μυστικιστική δύναμη. Τελετουργίες, σημαίες, πορείες, ύμνοι λειτουργούν ως υποκατάστατα μύθου.
Το τίμημα της απώλειας ατομικότητας: Ο άνθρωπος παραδίδει την ελευθερία του για ασφάλεια και ένταξη στην ομάδα. Στην ουσία, εγκαταλείπει την ‘ψυχή’ του στον συλλογικό μηχανισμό.
Η λύση: εξατομίκευση και συνειδητότητα: Ο Γιούνγκ προτείνει την ψυχική εργασία της εξατομίκευσης: αναγνώριση της Σκιάς, συμφιλίωση με το ασυνείδητο, ανάπτυξη προσωπικής υπευθυνότητας. Μόνο ένας εσωτερικά ολοκληρωμένος άνθρωπος μπορεί να σταθεί απέναντι στον πειρασμό του ολοκληρωτισμού.
Σύγκριση με άλλους γνωστούς στοχαστές
Η Hannah Arendt (The Origins of Totalitarianism) εστιάζει σε κοινωνικο-πολιτικούς μηχανισμούς: προπαγάνδα, μυστική αστυνομία, ιδεολογία. Ο Γιούνγκ, αντίθετα, ερμηνεύει το φαινόμενο ψυχολογικά: οι μάζες δεν είναι απλώς χειραγωγημένες, είναι ‘κατοικημένες’ από αρχέτυπα.
Ο George Orwell (1984) δείχνει την απόλυτη χειραγώγηση της αλήθειας μέσω γλώσσας και φόβου. Ο Γιούνγκ λέγει ότι πίσω από αυτή τη χειραγώγηση λειτουργεί το ασυνείδητο: η ανάγκη για μύθο, για «Μεγάλο Αδελφό» ως θεϊκή φιγούρα.
Ο Erich Fromm (Ο Φόβος μπροστά στην Ελευθερία) αναλύει τον ολοκληρωτισμό ως φυγή από την ελευθερία: οι άνθρωποι δεν αντέχουν την αβεβαιότητα και παραδίδονται σε αυθεντίες. Συμβαδίζει με τον Γιούνγκ, αλλά ο Γιούνγκ πηγαίνει βαθύτερα: δεν είναι μόνο κοινωνικός φόβος, αλλά ενεργοποίηση αρχέτυπων εικόνων.
Τελικά, ο Jung διαφέρει από τους πολιτικούς στοχαστές γιατί βλέπει τον ολοκληρωτισμό ως ‘συλλογική ψυχοπάθεια’. Για εκείνον, η πρόληψη είναι ψυχολογική αγωγή, όχι μόνο πολιτική δράση.
Ο Γιούνγκ βλέπει τον ολοκληρωτισμό όχι μόνο ως πολιτικό φαινόμενο αλλά κυρίως ως ψυχική κατάσταση που εκδηλώνεται συλλογικά. Όταν ο άνθρωπος αποκόπτεται από το εσωτερικό του κέντρο, όταν χάνει την αίσθηση προσωπικού νοήματος και υπευθυνότητας, τότε τα αρχέτυπα του συλλογικού ασυνειδήτου ενεργοποιούνται. Αυτά εκφράζονται μέσα από ηγέτες που γίνονται δέκτες προβολών των μαζών: σωτήρες, πατέρες, θεότητες, μορφές με υπερφυσικό κύρος.
Η μάζα, στερημένη από προσωπική αυτεπίγνωση, βυθίζεται σε ένα είδος μαζικής ψύχωσης. Τα τελετουργικά, οι σημαίες, τα σύμβολα, λειτουργούν ως νέες θρησκείες· δίνουν τη γεύση του numinous, του τρομερού-ιερού που καθηλώνει και υποτάσσει. Εκεί βρίσκεται το μυστικό του ολοκληρωτισμού: δεν πείθει μόνο με βία, αλλά με τη γοητεία του ιερού, με την ψυχολογική ανάγκη του ανθρώπου να ανήκει. Ο Γιούνγκ επιμένει πως η Σκιά —το καταπιεσμένο και σκοτεινό κομμάτι της ψυχής— αν δεν αναγνωριστεί, επιστρέφει σε κοινωνικό επίπεδο με τη μορφή μίσους, εθνικισμού και βίας. Έτσι, η αποτυχία της ατομικής αυτογνωσίας γίνεται έδαφος για συλλογικές καταστροφές. Η λύση δεν βρίσκεται στην καταστολή αλλά στην εξατομίκευση: να καλλιεργήσει ο άνθρωπος εσωτερική ενότητα, να αναλάβει προσωπική ευθύνη, να συμφιλιωθεί με το ασυνείδητο. Μόνο τότε μπορεί να αντισταθεί στην απορρόφηση από το πλήθος. Ο Γιούνγκ προειδοποιεί: ο ολοκληρωτισμός δεν έρχεται απ’ έξω, από τον ‘κακό ηγέτη’, αλλά γεννιέται μέσα μας, από την άρνηση να γνωρίσουμε και να αντέξουμε την ψυχή μας. Ο αγώνας εναντίον του είναι πρώτα ψυχικός και έπειτα πολιτικός.
V
Συνελόντι ειπείν
Ο Γιούνγκ θεωρεί τον ολοκληρωτισμό όχι μόνο ως πολιτική δομή αλλά ως μαζική ψυχική κατάσταση, όπου οι άνθρωποι παραδίδουν την ευθύνη τους σε αρχέτυπα που ενσαρκώνονται στον ηγέτη. Το κενό νοήματος και η απώλεια προσωπικής συνειδητότητας γεννούν τη ‘μαζική ψύχωση’ του πλήθους. Η μόνη αντίσταση δεν είναι εξωτερική· είναι η εσωτερική εξατομίκευση, η αναγνώριση της Σκιάς και η καλλιέργεια αυτενσυνειδητότητας. Έτσι, η ψυχή μένει ελεύθερη και δεν διαλύεται μέσα στο πλήθος. Ο Γιούνγκ βλέπει τον ολοκληρωτισμό ως συλλογική ψυχική παγίδα: η απώλεια προσωπικής ευθύνης και νοήματος ανοίγει τον δρόμο στην κυριαρχία των αρχέτυπων. Η δική μας πορεία προς την αυτενσυνειδητότητα είναι ακριβώς η αντίσταση σε αυτό: αναγνωρίζοντας τη Σκιά μας και καλλιεργώντας εσωτερικό φως, δεν αφήνουμε την ψυχή μας να χαθεί στη μάζα, αλλά να μείνει ζωντανή, ελεύθερη και ακέραιη.
Όμως, η ανθρώπινη αλληλεπίδραση μας καθιστά όλους συνυπεύθυνους: No Man is an Island.
Σημείωση: για περισσότερη πληροφορία μπορεί να δει κάποιος την ανάρτηση:
«Σκιά ή Καταστροφικά Συμπτώματα μιας Αρρώστιας», της 14 Νοεμβρίου 2020.
