Πρόκειται για μία Έκθεση, η οποία πραγματοποιήθηκε στην Αίθουσα Ν. Κεσσανλής- Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών στο χρονικό διάστημα 29 Δεκεμβρίου 2021 με 28 Φεβρουαρίου 2022. Διήρκεσε δηλαδή δύο γεμάτους μήνες.
Το θέμα, οπωσδήποτε είναι πολύ ενδιαφέρον και το χρονικό του εύρος τέτοιο που να κεντρίζει τον αναγνώστη, ειδικό και μη, σε οποιαδήποτε εποχή.
Η Πρόεδρος του Επιμελητηρίου (ΕΕΤΕ) Εύα Μελά, μεταξύ πολλών άλλων επεσήμανε τη συμβολή της χαρακτικής στη διάδοση της γνώσης και της επιστήμης στην εξέλιξη του ανθρώπου. Και τούτο γιατί στήριγμά του υπήρξε η τέχνη της Ξυλογραφίας και ακόμα γιατί κάθε γράμμα είναι μια μικρή ξυλογραφία η οποία, στη συνέχεια, βοήθησε τον Γουτεμβέργιο να εφεύρει την Τυπογραφία. Στο πέρασμα των χρόνων, η Χαρακτική συνέβαλε στη ανάπτυξη άλλων τεχνών μέχρι που το 19ο αιώνα αυτονομήθηκε ως Τέχνη με δικές της «νέες εικαστικές διαδρομές και εκφράσεις».
Ιδιαίτερη σημασία για μας τους Έλληνες έχει η Χαρακτική στην Ελλάδα, κυρίως στα χρόνια της Εθνικής μας Αντίστασης, για την οποία θα μιλήσουμε πιο κάτω. Για την ώρα ας πούμε πως ως τέχνη αυτή αρχικά είναι κάπως περιθωριοποιημένη. Εκθέσεις δεν γίνονται και ο χώρος στα Μουσεία είναι λίγος. Οι λόγοι, ως γνωστόν, είναι οικονομικοί, οι χαράκτες μας όμως είναι σημαντικοί και τους αξίζει θέση σε ένα Μουσείο όπου θα συνομιλούν με τους ξένους ομολόγους τους.
Η ιδέα για μια μεγάλη Έκθεση άρχισε το 2017, γράφει η έφορος του ΕΕΤΕ Μαριάννα Ξενάκη, η οποία με πολλούς ομοϊδεάτες της ξεκίνησαν να δουλεύουν την ιδέα «Αντίσταση 1940-1974». Η ιδέα ξεκινάει από την πρώτη χαραγμένη γραμμή πάνω στον βράχο … δεν μπορώ να παρακάμψω τους στίχους του Νίκου Εγγονόπουλου που αναπηδούν στη σκέψη μου
Μπολιβάρ…
Μ’ ένα σκληρό λιθάρι χαράζω τ’ όνομά σου πάνω στην πέτρα…
Η πέτρα βεβαίως είναι το όρος Έρε της Ύδρας, το βουνό, ο βράχος, αλλά η γραφή του ποιητή μοιάζει να συνεχίζει εκείνη που άρχισε κάποτε στην προϊστορία, σε κάποιο βράχο της Κίνας, της Γαλλίας, της Ελλάδας και συνεχίστηκε με τις σφραγίδες, τους σφραγιδόλιθους, τις αρχαίες γραφές και τις εκτυπώσεις για να φτάσει στην Ευρώπη με τη χαρακτική του Μεσαίωνα, της Αναγέννησης, του Ιμπρεσιονισμού και μετά με τις λιθογραφίες των ξένων περιηγητών στην Ελλάδα από Ελληνικά Ιστορικά Μουσεία και χαλκογραφίες του Αγίου όρους. Το σήμερα της Ελλάδας έχει καταγραφεί πλέον στα έργα μεγάλων χαρακτών που δεν ζουν πια, όμως αποτελούν τις μεγάλες στιγμές της νεότερης ιστορίας μας.
Η Δρ της Τέχνης και Τεχνοκριτικός Ντόρα Ηλιοπούλου Ρογκάν μελετά μέσω της χαρακτικής τέχνης την εξέλιξη της ανθρωπότητας, από τις πληροφορίες εκφραστών, που η ίδια προσκομίζει, πολιτικού, πολιτιστικού, θρησκευτικού και ψυχολογικού ενδιαφέροντος. Όσο για την Έκθεση του παρόντος, η έρευνα αφορά το παγκόσμιο νυν, αλλά και το ελληνικό ειδικά.
Η Αρχαιολόγος Στέλλα Κατσαρού εκκινεί από τον Homo Sapiens, κάνει λόγο για μια συγκροτημένη τέχνη, πριν από 35 χιλιάδες χρόνια, όπου γίνονται χαράξεις με χρώμα: βίσονες, άλογα μαμούθ, αρκούδες, ελάφια, ρινόκεροι- όλα τα ζώα δίνονται με τα χαρακτηριστικά τους και την κίνησή τους.
Η Νότα Παντελάκη, ιστορικός και ξεναγός, αρχίζει τις παρατηρήσεις της από τον πρώιμο κόσμο και φτάνει στο οργανωμένο καθεστώς της εγχάρακτης γραφής. Παρακολουθεί συστηματικά πώς τα απλά σκαριφήματα εξελίσσονται σε συστήματα γραφής. Συγκεκριμένα στην Αίγυπτο τα ιερογλυφικά, πάνω στην πέτρα ή στον πάπυρο. Στη Σουμερία τον πηλό. Στην Κύπρο και την Κρήτη επίσης, καταγράφουν μια άγνωστη γλώσσα, τη γραμμική Α΄ σε πάπυρο, δέρμα ή ξύλο, ενώ οι Μυκηναίοι σε πινακίδες από πηλό, καταγράφουν την γνωστή Γραμμική Β΄. Αργότερα, οι Έλληνες χαράσσουν νόμους πάνω στην πέτρα, όπως και οι Ρωμαίοι νόμους, διατάγματα, επιτύμβια.
Τα παιδιά μάθαιναν γράμματα σε πλάκες αλειμμένες με κερί, σε θραύσματα από αγγεία, τα γνωστά «όστρακα», αλλά και οι Αθηναίοι χάρασσαν ονόματα πολιτικών ανδρών σε «όστρακα» και οι νοικοκυρές τα ψώνια και πρόχειρες σημειώσεις. Από τον 4ο αι. μ. Χ. τα πράγματα αλλάζουν και η γραφή γίνεται με πινέλα σε μαλακό υλικό. Τον 9ο αιώνα θα επανέλθει η χάραξη στην Κίνα με την τυπογραφία, η οποία μεταφέρεται στην Ευρώπη μέσω των Αράβων, τον 11ο αι. ενώ ήδη έχει εφευρεθεί το χαρτί.
Για την κινεζική χαρακτική, με πολλές λεπτομέρειες, γράφει η χαράκτρια και τ. αναπληρώτρια Χαρακτικής στην ΑΣΚΤ, Μαίρη Σχοινά. Μας μιλάει για την τέχνη της γκραβούρας –τα γνωστά estampages (όχι estampes, όπως ειπώθηκαν αργότερα στην Ευρώπη), χαραγμένα πάνω στην πέτρα και χωρίς να σκοπεύουν στην αναπαραγωγή. Μας μιλάει και για το χαρτί επί της Δυναστείας των Χαν, 206 π. Χ. – 220 μ. Χ., με λεπτομέρειες αυτής της εξέλιξης και πολύ ενδιαφέρουσες.
Όλα αυτά δείχνουν τον αγώνα του ανθρώπου να αποτυπώσει τις σκέψεις του και τις δράσεις του ώστε να μείνουν στην ιστορία. Ο «Δρόμος του Μεταξιού» διευκόλυνε το πέρασμα των χαραγμάτων σε ξύλο αχλαδιάς και jujuba. Τον 13 αι. η τυπογραφία των Κινέζων πέρασε στην Κορέα και τα στοιχεία έγιναν μεταλλικά, αλλά η τέχνη ήταν περιορισμένη ακόμα στην Άπω Ανατολή.
Στην Ευρώπη, το πρώτο χαρτί κατασκευάστηκε το 1151 στην Ισπανία, μας λέει ο Ομότιμος καθηγητής στην ΑΣΚΤ, Γιάννης Γουρζής, με εκτενή αναφορά σε χρόνους πρόσωπα, εξελίξεις και μεταφορά έργων μεγάλων ζωγράφων σε χαρακτικά. Μας πληροφορεί ακόμη ότι η τέχνη της χαλκογραφίας προήλθε κυρίως από τους χρυσοχόους, οι οποίοι χάραζαν πανοπλίες, όπλα και κοσμήματα. Διάσημος χαλκογράφος ήταν ο Άλμπρεχτ Ντύρρερ, ο Ρέμπραντ κ.ά.
Στην Ελλάδα η χαρακτική εντοπίζεται στο Άγιον Όρος γύρω στα 1870 και στην Αθήνα δρα ο Αθωνίτης ιεροδιάκονος Αγαθάγγελος Τριανταφύλλου. Στον 19ο αι. έχουμε τον Δημήτρη Γαλάνη και τον Γιάννη Κεφαλληνό. Στον 20ό αι. μεγάλοι Ευρωπαίοι ζωγράφοι είναι συγχρόνως και χαράκτες.
Ο ιστορικός της τέχνης Ντένης Ζαχαρόπουλος μας δίνει πληροφορίες για την Ιαπωνία, όπου ανθεί το Edo, αλλιώς Τόκυο, με μεγάλο πληθυσμό, πολλά επαγγέλματα και ελευθεριάζοντα λουτρά, απολαύσεις, υπόκοσμο, «μια πόλη “του φωτός” πριν το Παρίσι, μια πόλη “που δεν κοιμάται” πριν τη Νέα Υόρκη». Eκεί αναπτύσσεται η τέχνη του Ukiyo e, 17ο-19ο αιώνα, μια τέχνη που αναπαριστά μια κοινωνία ρέουσα σε διαρκή αλλαγή, η οποία επηρεάζει και την Ευρώπη. Η τέχνη αυτή απελευθερώνεται από δεσμεύεις των κοινωνικών κανόνων, της θρησκείας και της αυλής. Ξυλογραφίες και άλλες κινούμενες εικόνες αλλάζουν τη σχέση με το βιβλίο και καταργούν το μονοδιάστατο διάβασμα, μετατρέποντας «την προοπτική από χωρική σε χρονική. Αυτός ο ρέων κόσμος κάνει ρέουσα και την αντίληψη κι όχι μόνο τις κινήσεις της καθημερινής ζωής».
Ο Ομότιμος Καθηγητής του ΑΠΘ Εμμανουήλ Μαυρομάτης, στην πολύ εκτεταμένη, πλούσια και πληθωρική «Κριτική ιστορική και μεθοδολογική Εισαγωγή» του, μας δίνει την απήχηση που είχε το κίνημα στην Ελλάδα, τις αίθουσες όπου εκτέθηκαν χαρακτικά, ξυλογραφίες, καλλιτέχνες που έλαβαν μέρος, εργαλεία και υλικά. Κάνει λόγο για τα λιτά εργαλεία του Τάσου και για την «ανακάλυψη» (τη διαφάνεια) του Γραμματικόπουλου. Ο πρώτος δούλεψε παραθετικά και οριζόντια, ο δεύτερος παραθετικά και εγκάρσια. Ακολουθούν τα παραδείγματα άλλων καλλιτεχνών – Μάρκου Ζαβιτσιάνου, Δημήτρη Γαλάνη, Βάλια Σεμερτζίδη, Γιάννη Κεφαλληνού, Χρήστου Δαγκλή, Βάσως Κατράκη, Σπύρου βασιλείου, Λουκίας Μαγγιώρου, Γιώργου Σικελιώτη, Άριας Κομιανού. Ο Καθηγητής θα μα εξηγήσει το «πώς η χαρακτική λειτούργησε θεωρητικά και μεθοδολογικά», πράγμα που «είναι απαραίτητο για να συγκροτηθεί η ιστορία της», τονίζει.
Η ιστορικός της τέχνης Ειρήνη Οράτη ασχολείται διεξοδικά με τον Γιάννη Κεφαλληνό, ως δάσκαλο της χαρακτικής κυρίως, όμως δάσκαλοι έγιναν και οι άλλοι χαράκτες της γενιάς του. Ο Κεφαλληνός εγκαταστάθηκε στο Παρίσι το 1919, αλλά το 1930 δέχτηκε την πρόταση του γλύπτη Κώστα Δημητριάδη για την Έδρα Χαρακτικής στη Σχολή της ΑΣΚΤ. Το 1932 αρχίζουν τα μαθήματα χωρίς να έχουν αίθουσα και εργαλεία. Σπουδαστές είναι οι Γιάννης Μόραλης, Γιώργος Δήμου, Τάσος Αλεβίζος, Κώστας Ντάκος και Μωϋσής Ραφαήλ. Πέντε πάντα και παρόντες. Το τυπογραφείο της Σχολής αρχίζει να λειτουργεί το 1939. Το εργαστήριο έγινε κέντρο καλλιτεχνικών, πολιτικών και φιλοσοφικών συζητήσεων. Το 1937 ο Κεφαλληνός γνωρίζει τον ιστορικό της Τέχνης Παντελή Πρεβελάκη και το 1939 του εικονογραφεί δύο βιβλία. Τον Νοέμβριο του 1940 ο Πρεβελάκης προσπαθεί να έρθει σε συνεννόηση με τους σπουδαστές να εικονογραφήσουν αφίσες του Αγώνα, αλλά υπαναχωρούν λόγω της σχέσης του με τον δικτάτορα Μεταξά. Όμως τους έπεισε ο «θυμωμένος» δάσκαλός τους, γιατί ο Αγώνας είναι των Ελλήνων και όχι των κομμάτων και των πολιτικών. Οι σπουδαστές αφήνονται ελεύθεροι να δημιουργήσουν ό,τι θέλουν.
Ο Κεφαλληνός αφοσιώθηκε στη διδασκαλία, με συνέπεια την παραμέληση του προσωπικού του έργου: 50 χαρακτικά, 30 εικονογραφήσεις βιβλίων και λευκώματα, διάφορες εργασίες σε γραφικές τέχνες, σειρές γραμματοσήμων, τιμητικά ψηφίσματα κ.ά. Οι πιστοποιημένοι χαράκτες του εργαστηρίου του, από το 1933 μέχρι το 1956 που δίδαξε, είναι 40.
Ο Διονύσης Βαλάσης, εικαστικός ΕΕΤΕ, με τίτλο του κειμένου του τον πρώτο στίχο από «Το Δοξαστικόν» του Άξιον Εστί, μνημειώδους έργου του Οδυσσέα Ελύτη,
ΆΞΙΟΝ ΕΣΤΙ το φως και η πρώτη χαραγμένη στην πέτρα ευχή του ανθρώπου,
Μιλάει για την επιθυμία του ανθρώπου να διαιωνίσει το όνομά του όχι μόνο με τον λόγο, αλλά και με τη χάραξη πάνω στο μάρμαρο. Για παράδειγμά του επικαλείται τον λόρδο Μπάιρον που χάραξε το όνομά του στον Ναό του Ποσειδώνα στο Σούνιο, όπως και άλλοι. Λαβαίνουμε Μας στέλνουν μηνύματα από το μακρινό παρελθόν από τις βραχογραφίες και τα όποια στον χρόνο χαράγματα, τα Εινονογραφήματα της Μεσοποταμίας στον πηλό πριν από πέντε χιλιάδες χρόνια, τα Σφηνοειδή χαράγματα που μιλάνε για τον Γιλγαμές και άλλους ήρωες, τους νόμους του Χαμουραμπί, τα ιερογλυφικά της Αιγύπτου, τα ορνιθοσκαλίσματα πάνω σε οστά στην Κίνα, τα χαράγματα αυτοχθόνων σε βράχους της Αμερικής, τα ιερογλυφικά της Κρήτης, του δίσκου της Φαιστού που ακόμα δεν έχει διαβαστεί, όπως και η Γραμμική γραφή Α΄, τις πήλινες πινακίδες του Νέστορα, άλλες γραφές, τα πρώτα δείγματα τυπογραφίας και ένα πλήθος ενθουσιαστικών σχολίων. Η «Χαρακτική από πάντα χαράζει δρόμους», λέει ο Βαλάσης και κλείνει αισιόδοξα.
Τέλος η ζωγράφος και χαράκτρια Εύα Μελά μας μιλάει για την «Χαρακτική της Αντίστασης», στις μεγάλες στιγμές της σύγχρονης ιστορίας μας, όπως ήδη προοικονομήθηκε από το κείμενο της Ειρήνης Οράνη και το έργο του Κεφαλληνού που έθεσε το έργο του, τη διδασκαλία του και τους σπουδαστές του στην υπηρεσία της αγωνιζόμενης Ελλάδας. Η Μελά επανέρχεται για να μας ενημερώσει για τους λογοτέχνες και καλλιτέχνες που ευαισθητοποιήθηκαν. Το 1942, το εργαστήρι του Κεφαλληνού είχε γίνει εστία Αντίστασης. Ο ίδιος συμμετείχε στη Β΄ Επαγγελματική Καλλιτεχνική Έκθεση με τρία σχέδια για τον λιμό της Αθήνας, αλλά μαζί με τρεις σπουδαστές του συνελήφθη από τις δυνάμεις κατοχής και οδηγήθηκαν όλοι στις φυλακές Αβέρωφ. Οι κατακτητές κατέστρεψαν μερικά έργα.
Για τη συμμετοχή των σπουδαστών στην Αντίσταση μιλάει και ο χαράκτης Γιώργος Βαρλάμος. Ο τότε γραμματέας της ΕΠΟΝ Πολυτεχνείου Φοίβος Τσέκερης λέει ότι με έφοδο στη Λέσχη της ΑΔΣΚΤ συνελήφθησαν πολλοί και οδηγήθηκαν στα κρεματόρια του Νταχάου. Το 1943, οι νέοι σπουδαστές δημιουργούν το «Συνεργείο Νεολαίας» με πεδίο ευθύνης τον παράνομο τύπο και την καλλιτεχνική επιμέλεια των εφημερίδων τοίχου. Ζωγράφοι –χαράκτες αποτύπωναν στα έργα τους την κατάσταση στις πόλεις και στα χωριά, εμψύχωναν τον λαό, τύπωναν προκηρύξεις και καλούσαν σε αγώνα. Ο Γιάννης Στεφανίδης μαρτυρεί ότι οι χαράκτες δούλευαν κρυμμένοι, ο ίδιος είχε σχεδιάσει το σήμα της ΕΠΟΝ σε ξύλο και είναι αυτό που έγινε σύμβολο του Αγώνα. Στη συνέχεια ιδρύθηκε το ΕΑΜ καλλιτεχνών με τη διαφώτιση της Ηλέκτρας Αποστόλου, η οποία συνελήφθη, βασανίστηκε, και εκτελέστηκε το 1944. Όλοι οι καλλιτέχνες πήραν θέση στις τάξεις της Εθνικής Αντίστασης, ΕΑΜ και ΕΠΟΝ. Στα έργα τους αποτυπώθηκε ο Αγώνας, οι θυσίες του λαού, οι εκτελέσεις των 200 στην Καισαριανή και των άλλων που σφαγιάστηκαν στο Δίστομο, στα Καλάβρυτα, στην Κοκκινιά. Υπάρχει η πρόθεση για χαρτονομίσματα και ομόλογα, το 1945, στην περίοδο της Κυβέρνησης του Βουνού. Την Πρωτομαγιά του 1945, εκδίδεται το λεύκωμα «Θυσιαστήριο Λευτεριάς» για τους διακοσίους εκτελεσμένους τον προηγούμενο χρόνο. Μετά ήρθαν οι εξορίες στα νησιά και πάλι η χαρακτική ανέλαβε τον ρόλο της, όπως και στα χρόνια της δικτατορίας.
Η χαρακτική τέχνη, μια καθαρά λαϊκή τέχνη, έγινε το μέσο επικοινωνίας και ενημέρωσης για το τι συμβαίνει στην εξορία, τι είδους ζωή έκαναν και τι βασανιστήρια υπέστησαν. Η χαράκτρια Ζιζή Μακρή με τα χαρακτικά της μας έδωσε την εικόνα των μελλοθάνατων γυναικών που χόρευαν γύρω από τον γνωστό φοίνικα, λίγο πριν από την εκτέλεσή τους, στις Φυλακές Αβέρωφ. Οι χαράκτες έκαναν βίωμά τους τον Αγώνα, βρέθηκαν όλοι στην πρώτη γραμμή, έγιναν δάσκαλοι για τους εξόριστους ομοϊδεάτες τους, και όλοι άφησαν μαρτυρία και παρακαταθήκη τα έργα τους.
Στο πολύ καλό και πλούσιο Λεύκωμα θα βρούμε πολλά δείγματα των χαραγμάτων για τα οποία έγινε λόγος.
Δειγματοληπτικά αναφέρω το Σπήλαιο Νυμφολήπτου στον Υμηττό, το ζώο στο Χετάο της Κίνας, τη Λίθινη σφραγίδα του μαιανδρολαβυρίνθου, τον Χαλεπά σε ξυλογραφία του Πολύκλειτου Ρέγκου και ένα πλήθος άλλων έργων που δεν χωρούν σε μια παρουσίαση…
Θα έλεγα, ας μου επιτραπεί, ότι το λεύκωμα αυτό πέρα από την Χαρακτική, μπορεί να θεωρηθεί και ως συνεισφορά στην μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας και της ελληνικής αντίστασης, μέρα σήμερα 28ης Οκτωβρίου 2025.
