Το ταξίδι του Ματαρόα: Ένας Νεοελληνικός Μύθος
Το ταξίδι του πλοίου με το όνομα Ματαρόα, που την Άνοιξη του 1945 μετέφερε στη Γαλλία την αφρόκρεμα της νεανικής διανόησης της χώρας μας, έχει καταγραφεί ως ένας νεοελληνικός μύθος.
Η απόδραση δεκάδων χαρισματικών νέων, αγοριών και κοριτσιών, που είχαν πάρει μέρος στην Εθνική Αντίσταση μέσα από τις γραμμές της ΕΠΟΝ, τους έδωσε τη δυνατότητα να αποφύγουν τις δολοφονικές διώξεις της μετά την Συμφωνία της Βάρκιζας «λευκής τρομοκρατίας», την ολέθρια καταιγίδα του Εμφυλίου και τις σκληρές δοκιμασίες των μετεμφυλιακών «πέτρινων χρόνων».
Ταυτόχρονα, έδωσε τη δυνατότητα στους περισσότερους από αυτούς να καλλιεργήσουν τα πνευματικά χαρίσματα και τα ταλέντα τους, ώστε να αναδειχθούν σε σπουδαίες πνευματικές, επιστημονικές, και καλλιτεχνικές προσωπικότητες. Αναφέρω ενδεικτικά τους: Κώστα Αξελό, Μάνο Ζαχαρία, Γιώργο Κανδύλη, Κορνήλιο Καστοριάδη, Εμμανουήλ Κριαρά, Μέμο Μακρή, Κώστα Παπαϊωάννου, Νίκο Σβορώνο, αλλά και τη μεγαλύτερη σε ηλικία Έλλη Αλεξίου.
Στις οχτώ δεκαετίες που πέρασαν από τότε, γράφτηκαν δεκάδες ιστορικές μελέτες, άρθρα στον Τύπο και στο διαδίκτυο, καθώς και βιβλία, για το μυθικό αυτό ταξίδι. Την πληρέστερη καταγραφή των πραγματικών γεγονότων, ωστόσο, βρήκα, όσο κι αν αυτό μοιάζει αντιφατικό, στο μυθιστόρημα του Γιώργου Μπουγελέκα «Η επιστροφή του Ματαρόα» (Εκδόσεις ΓΚΟΝΗ 2024). Και μοιάζει αντιφατικό γιατί το μυθιστόρημά του είναι σε τέτοιο βαθμό τεκμηριωμένο, προφανώς λόγω της ενδελεχούς έρευνας του συγγραφέα, που μέσα από τις σελίδες του μαθαίνεις Ιστορία. Και μάλιστα με συναρπαστικό τρόπο καθώς, όχι μόνο «ζωντανεύει» τα γεγονότα, αλλά τα πλαισιώνει με τις ψυχολογικές και τις συναισθηματικές αντιδράσεις των προσώπων που τα βιώνουν. Και μπορεί να σημειώνει ο συγγραφέας στην τελευταία παράγραφο του βιβλίου του ότι «Πρόσωπα που γέννησε η φαντασία του συγγραφέα συνομιλούν με ιστορικά πρόσωπα. Η επικοινωνία τους θα μπορούσε να είναι εκείνη που στο βιβλίο παρουσιάζεται, μπορεί και όχι». Το σίγουρο όμως είναι πως το ότι έδωσε μυθοπλαστική διάσταση σε πραγματικά πρόσωπα αποτελεί ένα επιτυχημένο πείραμα.
Ο λατινοαμερικανός συγγραφέας Gabriel Garcia Markez είχε πει σε μια συνέντευξή του: «Ένας μυθιστοριογράφος μπορεί να γράψει ό,τι θέλει, αρκεί να κάνει τους ανθρώπους να πιστέψουν σε αυτό». Ο Γιώργος Μπουγελέκας στην Επιστροφή του Ματαρόα, πέτυχε κάτι περισσότερο. Δεν είναι όμως μόνο αυτή η «αναβίωση» των γεγονότων που μας «μαθαίνει Ιστορία». Δεν είναι μόνο το ότι, εκτός από τα όσα είχαν προηγηθεί και από το ίδιο το ταξίδι, καταγράφει και τα όσα ακολούθησαν. Τη ζωή και τις σχέσεις των επιβατών του Ματαρόα όταν έφτασαν στο Παρίσι, Τα προβλήματα που αντιμετώπιζαν στην καθημερινή τους διαβίωση και στις σπουδές τους, αλλά και την επιφυλακτική έως αρνητική στάση της πλειοψηφίας των Γάλλων απέναντί τους. Τις δυσκολίες ενσωμάτωσής τους στην κοινωνία του Παρισιού. Είναι επίσης το ότι μέσα από την επικοινωνία των πραγματικών και των φανταστικών προσώπων του μυθιστορήματος, πληροφορούμαστε τις πολιτικές εξελίξεις στο ευρύτερο περιβάλλον τόσο της Γαλλίας όσο και της Ελλάδας. Κυρίως μέσω του σπουδαίου λογοτεχνικού ευρήματος της αλληλογραφίας της κεντρικής ηρωίδας, της Ελένης. που βρίσκεται στο Παρίσι, με την αδερφή της, την Αγγελική, που παρέμεινε στην Αθήνα.
Στις πληροφορίες που άντλησα από αυτές τις αναφορές περιλαμβάνονται μάλιστα και κάποιες που, εγώ προσωπικά, τις συνάντησα πρώτη φορά. Όπως για παράδειγμα, το ντοκουμέντο για την δήλωση κατά της «Λευκής Τρομοκρατίας» που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «ΤΟ ΒΗΜΑ» στις 6 Ιουνίου του 1945, την οποία συνυπογράφουν οι Θεμιστοκλής Σοφούλης, Νικόλαος Πλαστήρας, Γεώργιος Καφαντάρης, Εμμανουήλ Τσουδερός και Γεώργιος Μυλωνάς, στην οποία διαβάζουμε:
«Αι τρομοκρατικαί οργανώσεις της άκρας δεξιάς, εκ των οποίων αι κυριώτεραι είχον οπλισθεί εν μέρει υπό των Γερμανών και παντοιοτρόπως συνειργάσθησαν μετ’ αυτών, όχι μόνο δεν αφοπλίστησαν, όχι μόνον δεν διώκονται, αλλά αναφανδόν συμπράττουν με τα όργανα της τάξεως προς τελείαν κάθε δημοκρατικής πνοής κατάπνιξιν». (σελ. 26).
Όσο για τον «δημοκράτη» Γεώργιο Παπανδρέου, που δεν συνυπογράφει αυτό το κείμενο, διαβάζουμε στη σελίδα 234 ότι σε συζήτηση στη Βουλή το 1951 για την καταδίκη σε θάνατο του Νίκου Μπελογιάννη είπε: «Για να χορηγηθεί γενική αμνηστία και να επικρατήσει λήθη στη χώρα, θα πρέπει να εγκαταλείψει η Κομινφόρμ την επίθεση κατά του Δυτικού Κόσμου».
Αλλά και για πιο γνωστά θέματα έχουν ενδιαφέρον οι τοποθετήσεις του συγγραφέα, όπως για την Κατοχή, για την οποία λέει η Ελένη στον Γάλλο σύντροφό της τον Ρισάρ: «Για μας το δίλημμα ήταν απλό: Ή θα ήσουν με το ΕΑΜ ή θα ήσουν στην άλλη πλευρά, με τους προδότες […] Για να ζήσεις έπρεπε να ρισκάρεις. Να περάσεις από μια έξοδο κινδύνου […] Ούτε να φανταστείς ότι μας έσπρωξε εκεί η θεωρία. Αυτή, και όχι για όλους, ήρθε αργότερα». Και ένα επίγραμμα:
«Ήρωα σε κάνει η εποχή. Δεν γεννιέσαι έτσι».
Για τα Δεκεμβριανά διαβάζουμε στη σελίδα 221: «Λάθος; Αποδείχτηκε. Αλλά ένα πολύ δίκαιο λάθος». Μια τοποθέτηση που θέλει πολύ σκέψη.
Για τις αναφορές στον εμφύλιο θα περιοριστώ στην (υποτιθέμενη) τοποθέτηση του Νίκου Σβορώνου: «Συγχωρήστε με, σύντροφοι, αλλά δεν βλέπω ρεαλιστική την προοπτική μιας νέας ένοπλης επανάστασης… Έγινε ο Δεκέμβρης, χάσαμε. Έγινε η Βάρκιζα και ηττηθήκαμε και στα χαρτιά. Τα άρθρα της συμφωνίας μας χαντάκωσαν. Δεν πιστεύω πως υπάρχει προοπτική για άλλο δρόμο εκτός από τον κοινοβουλευτικό» (σελ. 53).
Το ότι την ίδια άποψη είχε στο σύνολο των επιβατών του Ματαρόα που ήταν μέλη του Κόμματος, προκύπτει από το ότι μόνο τρείς από αυτούς πειθάρχησαν στην εντολή που τους έστειλε το κόμμα στη διάρκεια του εμφυλίου, να επιστρέψουν στην Ελλάδα και να ενταχθούν στον Δημοκρατικό Στρατό. Και μόνο ο ένας επέστρεψε: ο κινηματογραφιστής Μάνος Ζαχαρίας.
Αυτά τα λίγα «δείγματα γραφής» για την ιστορική διάσταση του βιβλίου, γιατί έχει και την ερωτική – δραματική διάσταση, κυρίως στις τελευταίες εκατό σελίδες του.
Θα κλείσω αυτή την περιδιάβαση στις σελίδες του με μερικούς στίχους από το ποίημα «Αργοναύτες» του Γιώργου Σεφέρη που ήταν το αγαπημένο της Ελένης, γιατί «της έφερνε στο νου τη δική τους Αργοναυτική εκστρατεία. Μια εκστρατεία στο άγνωστο. Μια εκστρατεία που το χρυσόμαλλο δέρας ήταν η γνώση και η σωτηρία».
«Ήταν καλά παιδιά οι σύντροφοι […]
δέχονται άνεμο και τη βροχή
δέχονται τη νύχτα και τον ήλιο
χωρίς ν’ αλλάξουν μέσα στην αλλαγή.
Κανείς δεν τους θυμάται. Δικαιοσύνη».
Δεν υπήρξε, βέβαια, ταξίδι επιστροφής του Ματαρόα. Που σημαίνει ότι ο τίτλος του μυθιστορήματος αναφέρεται στην επιστροφή του μύθου του, και μάλιστα με τον πληρέστερο τρόπο, απ’ όσο τουλάχιστο γνωρίζω, καθώς και στις προεκτάσεις του, στα απόνερα του ταξιδιού του, που φτάνουν μέχρι το σήμερα.
Εν κατακλείδι, πρόκειται για ένα βιβλίο που τόσο ως ιστορικό, όσο και ως ερωτικό μυθιστόρημα, διαβάζεται ευχάριστα.
