Το Μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη (1932) αποτελεί έργο-σταθμό όπου η τέχνη της γλυπτικής συναντά τον σχεδιασμένο αστικό υπαίθριο χώρο. Φιλοτεχνήθηκε από τον γλύπτη Φωκίωνα Ρωκ (1891-1945) στην σημερινή πλατεία Συντάγματος (σύγχρονη -της εποχής εκείνης- πλατεία Ανακτόρων) (Κούκη, 2017).

Ειδικότερα, σε αυτό, κυρίαρχα γίνεται αντιληπτός ένας κείμενος σε έκταση οπλίτης στο έδαφος. Η συγκεκριμένη πρόταση, με ήρεμες και λιτές καλλιτεχνικές χειρονομίες, επιχείρησε (και διαχρονικά μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι πετυχαίνει) να σκιαγραφήσει την αυτοθυσία και την διαχρονική αξία της ελευθερίας, αποδίδοντας τιμή στους ανώνυμους Έλληνες στρατιώτες που έπεσαν υπέρ πατρίδας.

Τυπολογικά εντάσσεται στην κατηγορία των κενοταφίων: αρχιτεκτονικές δομές οι οποίες ιστορικά εντοπίζονται ήδη από την κλασσική αρχαιότητα. Διαδραματίζουν ρόλο κενού τάφου προς τιμή ατόμου ή ομάδας ατόμων των οποίων η/οι σορός/οι είναι θαμμένος/οι σε διαφορετική τοποθεσία. Σταδιακά επεκτάθηκαν, κυρίως, στην υπόλοιπη δυτική Ευρώπη. Πολύ αργότερα, μόλις, στα του τέλη 18^ου αιώνα, άρχισαν να αποτελούν, υπό το πρίσμα του Επαναστατικού Νεοκλασικισμού, αντικείμενο φιλοσοφικής μελέτης αποκτώντας περισσότερο βαρύνουσα σημειολογία με χαρακτηριστικότερο όλων, ίσως, το Κενοτάφιο του Νεύτωνα, έργο του Etienne-Louis Boullée (Miller 2014; Watkin, 2009). Ως υποκείμενο τέχνης και φορείς έκφρασης όφειλαν, δηλαδή, να συγκινήσουν και να εκφράσουν συναισθήματα και ιδέες περισσότερο από το να εκφράσουν απλοϊκές πρακτικές κοινωνικές ανάγκες.

Μια ματιά στη σύγχρονη κοινωνική οικειοποίηση του χώρου όπου τοποθετείται το έργο του Ρωκ μας επιτρέπει την ανάγνωση ενός συνεχούς μίας αισθητικής εμπειρίας η οποία καταργεί τα στενά ‘ακαδημαϊκά’ όρια ή/και δίπολα μεταξύ δομημένου και φυσικού, άψυχου και έμψυχου, ελεγχόμενου ή ελεύθερου/αυτοκαθοριζόμενου. Ή με άλλα λόγια, μία αέναη διαδικασία περιπλάνησης του δράστη (επισκέπτη) η οποία νοηματοδοτείται από αυτό το έργο και να του/της επιτρέπει την ‘μεταφορά’ τους στο άλλοκοσμο: σε μία κατάσταση ψυχολογικής μετουσίωσης, σε μία διαφορετική ‘πραγματικότητα’. Αυτό, σε ένα συνειδητό ή -μάλλον- υποσυνείδητο ποδηγετείται από το ίδιο το αστικό τοπίο. Ενώ, σύγχρονα δεν συγκροτείται με όρους ατομικής εξωτερί­κευσης ή εννοιολογικής αφαίρεσης: αντίθετα! εγκαθιδρύει ένα πεδίο αλληλεπιδράσεων, όπου το αισθητικό διαλέγεται με το οικολογικό, το κοινωνικό, το χρονικό και το υπαρξια­κό/σχεσιακό.

Έτσι, υπογραμμίζεται μια αισθητική θεώρηση για τη κοινωνία και το χώρο όπου σύμφωνα με αυτόν υφίσταται ως δικτύωμα σχέσεων και αλληλεξαρτήσεων όπου φιλοξενούνται οι θεμελιώδεις σχέσεις μεταξύ ανθρώπου και περιβάλλοντός του και όπου η ανθρώπινη και κοινωνική παρουσία είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την διαμόρφωση και παραγωγή του και όπου ο σχεδιασμός του τοπίου αποτελεί μία a priori σχεσιακή πράξη. Υπό αυτό το πρίσμα, θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι το ίδιο το μνημείο, κενοτάφιο, μετασχηματίζει την αστική πλατεία σε μία διαρκώς εξελισσόμενη συνθήκη, ανοιχτή στο κοινωνικό ενδεχόμενο, στο συμβάν (μτφ. happening) και το δυνητικό. Μέσα από αυτή τη νέα προσέγγιση για την αισθητική του τοπίου, όχι με την παραδοσιακή της έννοια, αλλά ως πρακτική μερισμού του αισθητού (Ranciere, 2012), την κατανόηση και την αντίληψη του τοπίου ως χώρου πολιτικής (Ranciere, 2009, 2013), προτείνει μια ‘ετεροτοπία’ που δεν αναπαριστά, αλλά συμπλέει με τον κό­σμο ως διαδικασία· μια μορφή ανήσυχης εγγραφής του αλ­λότριου, του ρευστού, του ενδεχομένου (Deleuze & Guattari, 2004). Η αισθητική αποφορτίζεται από τον κανόνα της αθανασίας, η τέχνη καθίσταται ευμετάβλητη, εφήμερη, εποχική, αποκτώντας παράλληλα διάσταση πολιτική.

Καταλήγοντας, λοιπόν, το Μνημείο Αγνώστου Στρατιώτη του Φωκίωνα αποτελεί ένα καλλιτεχνικό έργο με βαθύ εννοιολογικό φορτίο και τεράστια διαχρονική σημασία για το κοινωνικό συν-γίγνεσθαι. Άρρηκτα συνδεδεμένο, όχι μόνο ως έργο τέχνης, αλλά τμήμα του βιωμένου χώρου της δημόσιας πλατείας, δεν αποτελεί απλά μία τομή για την αρχιτεκτονική κριτική του αστικού τοπίου της Αθήνας, αλλά και μια πρόταση για κοινωνική συμβίωση και πολιτισμική πολυφωνία – και ως τέτοιο, αποτελεί μια πολύτιμη συμβολή στη σύγχρονη θεωρητική συζήτηση και πρακτική αναζήτηση της τέχνης ως πεδίου σχέσεων και κοιτίδα ζωής. Για το λόγο αυτό, η απουσία σταθερών ορίων ή μεθόδων χωρικής περιφρούρησης που απομονώνουν και αποκόπτουν το μνημείο από τον αστικό ανοικτό υπαίθριο χώρο (αντικείμενο επίκαιρης συζήτησης) είναι κρίσιμης σημασίας καθώς διαταράσσει ρηξικέλευθα την παρούσα ουσιαστική χωρική συνθήκη και εμπειρία. Οφείλουμε, λοιπόν, να διερωτηθούμε: Επιθυμούμε να επανεφεύρουμε ή μετατοπίσουμε/καταργήσουμε το τρόπο συνομιλίας ενός καλλιτεχνικού έργου με τον δράστη/θεατή στον δημόσιο χώρο και αν ναι με τι (κοινωνικό) κόστος;

Βιβλιογραφία

Deleuze, G., & Guattari, F. (2004). Τί είναι Φίλοσοφία; (Σ. Μανδηλάρα, Μτφ.). Καλέντης.

Miller, M. (2014). AD Classics: Cenotaph for Newton / Etienne-Louis Boullée. Archdaily. Ανακτήθηκε 14 Οκτωβρίου 2025, από http://s.atcite.com/MfMByMI-v

Ranciere, J. (2009). Δυσφορία στην Αισθητική (Θ. Συμεωνίδης, Μτφ.). Εκκρεμές.

Ranciere, J. (2012). O Mερισμός του Αισθητού (Θ. Παραδέλλης, Μτφ.). Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου.

Ranciere, J. (2013). The Politics of Aesthetics. Bloomsbury Academic.

Watkin, D. (2009). Η Ιστορία της Δυτικής Αρχιτεκτονικής (Κ. Κουρεμένος, Μτφ.). Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας.

Κούκη, Ε. (2017). O Ήρωας, το Πλήθος και η Εξουσία. Το Μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη της Αθήνας: Η Ελλάδα στο Μεσοπόλεμο (Έ. Αβδελά, Ρ. Αλβανός, Δ. Κουσουρής, & Μ. Χαραλαμπίδης, Επιμ.). Εκδόσεις Αλεξάνδρεια.