ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗΝ ΘΕΑΤΡΟΛΟΓΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ
Ο ακαταπόνητος ερευνητής του ζακυνθινού θεάτρου, κριτικός, εκδότης, και επίτιμος διδάκτορας του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών του ΕΚΠΑ, Διονύσης Ν. Μουσμούτης, είναι ο συγγραφέας του σημαντικού δίτομου έργου με τίτλο: Το Θέατρο στη Ζάκυνθο τον 20ό αιώνα, 1901-1953. Μουσική ζωή, Κοινωνική ζωή και Λαϊκά θεάματα (Εκδόσεις Πλέσσα, 2023) που αποτελεί συνέχεια του επίσης δίτομου ογκώδους έργου για Το Θέατρο στη Ζάκυνθο τον 19ο αιώνα, Μουσική ζωή και Λαϊκά θεάματα (Εκδόσεις Πλέσσα, 2017). Με τη νέα αυτή έκδοση συμπληρώνεται το πανόραμα της πολιτιστικής ζωής του τόπου όπως εξελίχθηκε διαχρονικά στη διάρκεια των δύο αιώνων, σε μια περίοδο που το ελληνικό θέατρο διαμορφώθηκε σταδιακά και δημιούργησε σταθερές βάσεις περαιτέρω προόδου και άνθησης στη σύγχρονη εποχή.
Η παρούσα έκδοση αναφέρεται στη θεατρική κι ευρύτερη πολιτιστική δραστηριότητα της Ζακύνθου του πρώτου μισού του 20ού αιώνα, από το 1901 μέχρι το 1953, περίοδος που εξετάζεται χωριστά στον μεν πρώτο τόμο μέχρι το 1930 και στον δεύτερο το υπόλοιπο διάστημα μέχρι το 1953. Αντίστοιχη δομή ακολουθείται σε όλο το έργο, όπου η καταγραφή γίνεται με χρονική συνέχεια κατά έτος δίνοντας τη δυνατότητα στον αναγνώστη να παρακολουθήσει αφενός τα γεγονότα της εκάστοτε περιόδου και αφετέρου συνολικά την εξέλιξη της δραστηριότητας της Ζακύνθου σε αντιπαραβολή με τα ιστορικά γεγονότα της περιόδου αναφοράς.
Έμφαση δίνεται στο επαγγελματικό θέατρο και στους μεγάλους θιάσους σημαντικών πρωταγωνιστών της ελληνικής σκηνής που επισκέπτονται το νησί για παραστάσεις στο πλαίσιο περιοδείας στις πόλεις της δυτικής Πελοποννήσου συνήθως, με κέντρο την Πάτρα, που αποτελούσε την αφετηρία για τη μετάβαση στη Ζάκυνθο. Παρακολουθούμε τη δράση θιάσων όπως του γνωστού κωμικού από τον 19ο αιώνα Ευάγγελου Παντόπουλου, της Νέας Σκηνής του Κωνσταντίνου Χρηστομάνου, της Κυβέλης, της Μαρίκας Κοτοπούλη, της Ροζαλίας Νίκα κ.ά., όπως και θιάσων του μουσικού θεάτρου – οπερέτας και ελληνικού μελοδράματος – που ήταν ιδιαίτερα αγαπητοί στο ζακυνθινό κοινό λόγω εξάλλου και της μουσικής παράδοσης του τόπου. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι τα στοιχεία που μας παραθέτει ο Μουσμούτης όσον αφορά το ελληνικό θέατρο της περιόδου δεν περιορίζονται σε θέματα διανομής, ρεπερτορίου και σκηνικής παρουσίας, αλλά εμπεριέχουν άλλοτε συμπυκνωμένες πληροφορίες κι άλλοτε άγνωστα στοιχεία της έρευνας σχετικά με την πορεία των θιάσων στη νεοελληνική σκηνή, τις προσπάθειες δημιουργίας θεσμικών οργάνων, την υποδοχή του κοινού και του Τύπου, τη βιογραφία των ηθοποιών και λυρικών τραγουδιστών.
Εξίσου ενδιαφέρουσα είναι η παρουσίαση της δράσης ξένων θιάσων κυρίως του λυρικού θεάτρου που εμφανίζονται στη Ζάκυνθο επίσης στο πλαίσιο των περιοδειών που πραγματοποιούν στην Ανατολική Μεσόγειο, στη διάρκεια των οποίων πολύ συχνά συμπράττουν με ελληνικούς θιάσους συμβάλλοντας στη διαμόρφωση του εγχώριου θεατρικού γίγνεσθαι.
Μεγάλο μέρος της μελέτης καλύπτει το κομμάτι που αφορά το ερασιτεχνικό θέατρο, τα λαϊκά θεάματα και άλλα πολιτιστικά δρώμενα που μεταφέρουν το τοπικό χρώμα και τη λαογραφική παράδοση, στοιχεία που χαρακτηρίζουν την κοινωνία και την ηθογραφία της Ζακύνθου και που προσδίδουν ξεχωριστή ταυτότητα στο νησί και τους κατοίκους του. Μεταφέρονται χαρακτηριστικά στιγμιότυπα από την καρναβαλική περίοδο κάθε χρονιάς που διατρέχει το βιβλίο, διοργανώσεις καλλιτεχνικών εσπερίδων υπέρ επιφανών Επτανησίων όπως ήταν ο Σπυρίδων Σφήκας, η Ευαγγελία Παρασκευοπούλου, κ.ά., εμφανίσεις θιάσων ποικιλιών ή ανδρεικέλων, παραστάσεις Ομιλιών, ρεσιτάλ και συναυλίες της Φιλαρμονικής και της Μαντολινάτας, ακόμα και κινηματογράφο. Ιδιαίτερη μνεία γίνεται στην Μιλούλα (Αιμιλία) Δαμίρη-Παπαλεονάρδου, Ζακυνθινή αρχόντισσα, με βαθιά καλλιέργεια, η οποία φιλοξενούσε στο μεγάλο σαλόνι του αρχοντικού της καλλιτεχνικές εκδηλώσεις και θεατρικές παραστάσεις κοινωνικού και φιλανθρωπικού χαρακτήρα. Τις παραστάσεις παρουσίαζε ερασιτεχνικός θίασος τον οποίο είχε δημιουργήσει η ίδια, συμβάλλοντας σημαντικά για μια δεκαετία στην πνευματική ζωή του τόπου.
Μέσα από την αφήγηση μεταφερόμαστε και στους χώρους των εκδηλώσεων που άλλοτε είναι μια πρόχειρη σκηνή στο καφενείο-ζαχαροπλαστείο «Ο Χρυσούς Αλέκτωρ», άλλοτε η λέσχη «Ο Ζάκυνθος», άλλοτε ιδιωτικές οικίες και επαύλεις, κι άλλοτε βέβαια το Δημοτικό Θέατρο «Φώσκολος» που αποτελούσε κόσμημα της πόλης από τον 19ο αιώνα, και που στις αρχές του 20ού ανακαινίστηκε για να συνεχίσει να φιλοξενεί σημαντικές παραστάσεις από τους περιοδεύοντες θιάσους της νεοελληνικής σκηνής και τους εκπροσώπους του λυρικού θεάτρου.
Παράλληλα με τα θεατρικά παρατίθενται και τα ιστορικά γεγονότα της περιόδου που επηρέασαν τη ζωή και την ιστορία της Ζακύνθου, όπως ήταν ο αποκλεισμός από τις συμμαχικές δυνάμεις της Αντάντ και η άφιξη του γαλλικού αποικιακού στρατού στη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ο μεγάλος σεισμός του 1912 και η τελειωτική καταστροφή του 1953, αλλά και μικρότερες ειδήσεις τοπικού χαρακτήρα, όπως το πρώτο ιδιωτικής χρήσης αυτοκίνητο που κυκλοφόρησε στο νησί το 1919, ή η διοργάνωση καλλιστείων το 1932.
Συνολικά πρόκειται για μια μελέτη γύρω από την πολιτιστική ζωή της Ζακύνθου που ακολουθεί τη μακρά παράδοση του νησιού στις τέχνες και τα γράμματα όπως εξελίσσεται από τον 17ο αιώνα και συνεχίζει να διαμορφώνει με τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της τα πνευματικά πράγματα του ελληνικού χώρου ευρύτερα. Ειδικά για την ιστορία του νεοελληνικού θεάτρου η συγκεκριμένη μελέτη έρχεται να συμπληρώσει ένα σημαντικό κενό της θεατρολογικής έρευνας όσον αφορά την τοπική Ιστορία Θεάτρου και να συμβάλει επίσης στην ανάδειξη επιμέρους ζητημάτων σχετικά με την ανάπτυξη του μουσικού θεάτρου, τη δραστηριοποίηση θιάσων πρόζας και λυρικού θεάτρου, ελληνικών αλλά και ξένων, στον χώρο των Επτανήσων, και άρα επιδράσεων και ωσμώσεων σε επίπεδο δραματουργίας και παράστασης.
Το δίτομο αυτό έργο συμπληρώνεται με ένα πολύ χρήσιμο Επίμετρο που περιλαμβάνει αρχικά μια σειρά από δημοσιεύματα του Τύπου της περιόδου 1901-1953 τα οποία αναφέρονται στις θεματικές του βιβλίου (θέατρο, μουσική ζωή, κοινωνική ζωή, λαϊκά θεάματα), και αποτελούν πηγές της έρευνας, ενώ στη συνέχεια ακολουθούν αναλυτικοί κατάλογοι με χρονολόγια παραστάσεων όπερας και οπερέτας, όπου καταγράφονται οι τίτλοι έργων που ανέβηκαν την κάθε χρονιά της περιόδου 1901-1953, χωριστά παραστασιογραφίες όπερας και οπερέτας που ανέβηκαν στη Ζάκυνθο μέχρι το 1953 με πληροφορίες για τους δημιουργούς, την πρώτη παρουσίαση και τους συντελεστές, κατάλογος με τους μονωδούς που εμφανίστηκαν στην Ζάκυνθο τον 20ό αιώνα και βιογραφικά καλλιτεχνών λυρικού θεάτρου. Επιπλέον δεν λείπουν τα ευρετήρια θεατρικών έργων, κυρίων ονομάτων, πόλεων και η βιβλιογραφία.
Θα πρέπει τέλος να σημειωθεί ότι πέραν του γεγονότος ότι το πόνημα αυτό αποτελεί απόρροια μιας επίπονης και μακράς ερευνητικής εργασίας, δεν πρόκειται για ένα βιβλίο με δυσνόητο ή αυστηρά επιστημονικό τρόπο γραφής. Αντίθετα είναι ένα ευχάριστο ανάγνωσμα, που σε συνδυασμό και με το σπάνιο φωτογραφικό υλικό που το διανθίζει, ζωντανεύει την καλλιτεχνική και κοινωνική ζωή της Ζακύνθου μεταφέροντάς τη με γλαφυρότητα στον σημερινό αναγνώστη.
Αλεξία Αλτουβά
Επίκουρη Καθηγήτρια, Τμήμα Θεατρικών Σπουδών, ΕΚΠΑ
