Τα πρόσφατα
Στις 7 Ιουνίου 2025, το περιοδικό μας, το Περί ου, το οποίο διευθύνει και με κάθε τρόπο, υλικά και ηθικά, στηρίζει η μεταξύ πολλών άλλων σημαντικών, ποιήτρια, μεταφράστρια, συγγραφέας, Παυλίνα Παμπούδη, φιλοξένησε μια κριτική μου για ένα βιβλίο που κυκλοφόρησε πρόσφατα και αφορούσε τον γνωσττό πίνακα του Jean-Louis André Théodore Géricault/ Θεόδωρου Ζερικώ, Η Σχεδία της Μέδουσας. Εισαγωγή, Μετάφραση, Σχόλια, Σταύρος Βελούδος και Γιάννης Μπαρτζώκας. Φιλολογική επιμέλεια Στάντης ‘Ρ. Αποστολίδης. Gutenberg 2025.
Πίσω στα παλιά
Πριν από είκοσι χρόνια, σε ένα ταξίδι μου στο Παρίσι, είχα σταθεί μπροστά στον πίνακα και τον μελετούσα. Μετά κατέγραψα τις εντυππώσεις μου. Σήμερα, ξαναβρήκα αυτές τις εντυπώσεις, και τις επαναφέρω, σαν επίμετρο στην πρόσφατη κριτική μου.
Αρχίζω από τα «αθώα» και απλά: «Ήταν ένα μικρό καράβι».
Το «ήταν ένα μικρό καράβι» είναι ένα από τα πιο γνωστά παιδικά τραγούδια που εδώ και δεκάδες χρόνια μεταφέρεται από γενιά σε γενιά. Είναι ένα παιχνιδιάρικο τραγούδι, καθώς στη στροφή: «και τότε ρίξαμε τον κλήρο να δούμε ποιος, ποιος, ποιος θα φαγωθεί», τα παιδιά μπορούν να προσθέσουν όποιο όνομα θέλουν, λέγοντας «κι ο κλήρος πέφτει στον/στην/ στα…».
Ήταν ένα μικρό καράβι/ που ήταν αταξίδευτο /κι έκανε ένα μακρύ ταξίδι μέσα στη Μεσόγειο / και σε πεντ’ έξι εβδομάδες / σωθήκαν όλες οι τροφές /και τότε ρίξανε τον κλήρο/ να δούνε ποιος θα φαγωθεί./ Κι ο κλήρος πέφτει στα κορίτσια/ που ήταν σαν πριγκίπισσες και όταν πέφτει στα αγόρια ήταν σαν σκυλόψαρα, (όταν τραγουδούν τα κορίτσια) και τα αγόρια έχουν τα αντίστοιχα στολίσμαστα όταν τραγουδούν αυτά και προβάλλουν τις δικές τους χάρες, ρίχνοντας τα κορίτσια στα σκυλόψαρα…
Αυτό τραγουδάκι το τραγουδούσαμε στα παιδικά μας χρόνια, χωρίς βεβαίως να ξέρουμε τι λέει και ποια τραγική ιστορία κρύβει πίσω του που δεν είναι ένα παιχνίδι αντιπαράθεσης κοριτσιών-αγοριών, αλλά μια ιστορία κανιβαλισμού, ποιος θα ζήσει και ποιος θα πεθάνει.
*
Το αυθεντικό τραγούδι -το τραγούδι μήτρα- είναι γαλλικό και έχει τίτλο «il etait un petit navire» και, όπως προείπαμε, η αληθινή ιστορία στην οποία βασίζεται δεν είναι παιδική, αλλά τραγική και μακάβρια. Ποιο ήταν το «μικρό καράβι;» Το καράβι στο οποίο αναφέρεται το τραγουδάκι είναι η γαλλική φρεγάτα Μέδουσα, που ξεκίνησε το ταξίδι της μαζί με άλλα τρία γαλλικά πλοία, τον Ιούνιο του 1816 από τη Γαλλία με προορισμό τη Σενεγάλη. Μεταξύ των 400 περίπου επιβατών της φρεγάτας, ήταν και ο νέος κυβερνήτης της Σενεγάλης με τη σύζυγό του. Την ώρα που η νηοπομπή ήταν έτοιμη να ξεκινήσει, ο 53χρονος κυβερνήτης της Μέδουσας, Ντιρουά ντε Σαμερί, αποφάσισε να χαράξει δική του πορεία ώστε να φτάσει πρώτος στον προορισμό του. Ο Ντιρουά ήταν αριστοκράτης και άπειρος σαν καπετάνιος. Όχι μόνο δεν ακολούθησε τους κυβερνήτες των άλλων πλοίων, που ήταν έμπειροι αξιωματικοί, αλλά βασίστηκε στις συμβουλές ενός απλού επιβάτη, ο οποίος τον έπεισε ότι γνώριζε καλά τις θάλασσες και τους χάρτες της περιοχής. Όταν το πλοίο προσέγγισε την Αφρική, έπλευσε πολύ κοντά στις ακτές, με αποτέλεσμα να προσαράξει σε μια ξέρα. Αρχικά το πλήρωμα προσπάθησε να απομακρύνει τη Μέδουσα ώστε να συνεχίσει την πορεία της με ασφάλεια, αλλά δεν τα κατάφερε. Η εγκατάλειψη του πλοίου ήταν επιτακτική, αλλά οι σωσίβιες λέμβοι, ανεπαρκείς για να χωρέσουν όλους τους επιβάτες. Έτσι κατασκευάστηκε η «σχεδία της Μέδουσας» πάνω στην οποία στριμώχτηκαν περίπου 150 άνθρωποι, οι περισσότεροι άντρες. Στην αρχή η πρόχειρη κατασκευή, που είχαν φτιάξει βιαστικά οι μαραγκοί του πλοίου, ήταν δεμένη με τις λέμβους, αλλά αποκόπηκε. Εκ των υστέρων αναφέρθηκε ότι τα σκοινιά είχε κόψει ο ίδιος ο κυβερνήτης του πλοίου, ο οποίος ήταν σε μια από τις βάρκες, αλλά αυτό δεν αποδείχτηκε.
Οι μακάβριες σκηνές που εκτυλίχτηκαν στη Σχεδία απεικονίζονται στον διάσημο πίνακα ζωγραφικής του Ζερικώ, η Σχεδία της Μέδουσας, όπου έλαβε χώρα ο κανιβαλισμός.
Πιο πίσω στην Ιστορία
Η σχεδία ήταν παραδομένη στις καιρικές συνθήκες και έπλεε χωρίς προορισμό για 13 ολόκληρες ημέρες. Σε αυτό το χρονικό διάστημα διαδραματίστηκαν φριχτές σκηνές. Οι ναυαγοί δεν είχαν παρά ελάχιστες προμήθειες που τελείωσαν γρήγορα. Πολλοί από τους επιβαίνοντες δεν άντεξαν και πέθαναν από την πείνα, τη δίψα και τις κακουχίες. Οι υπόλοιποι μέσα στην απελπισία τους και την ανάγκη για επιβίωση αναγκάστηκαν να φάνε ορισμένα πτώματα τα οποία πρώτα ξέραιναν στον ήλιο. Τη σχεδία εντόπισε το πλοίο «Άργος» και περιμάζεψε ζωντανούς μόνο 15 επιβάτες, από τους οποίους τελικά επέζησαν οι 10. Τα περιστατικά κανιβαλισμού που εκτυλίχθηκαν πάνω στη σχεδία έγιναν γνωστά από τις μαρτυρίες των επιζώντων. Η υπόθεση τάραξε τα νερά της γαλλικής κοινωνίας και η νέα «κυβέρνηση» του Λουδοβίκου του ΧVIII (ο Ναπολέων είχε ηττηθεί ένα χρόνο πριν στο Βατερλώ) δέχτηκε σκληρή κριτική. Έτσι ο στίχος «να δούμε ποιος, ποιος, ποιος, θα φαγωθεί» έχει κυριολεκτική και μακάβρια σημασία.
Λίγο μετά την Ιστορία, ο Ζερικώ
Από αυτό λοιπόν, το ιστορικό γεγονός είναι εμπνευσμένο το παιδικό τραγουδάκι, όπως και ο πίνακας του Ζερικώ. Το πρωτότυπο έργο, που σήμερα έχει κυκλοφορήσει σε αμέτρητα αντίγραφα και είναι πολύ αναγνωρίσιμο, ήταν πολύ μεγάλο, με διαστάσεις 4,19Χ 7,16 εκατοστά. Ο Ζερικώ μελέτησε σε βάθος την περίπτωση του ναυαγίου και για να έχει ολοκληρωμένη άποψη για τα όσα διαδραματίστηκαν πάνω στη Σχεδία, επισκέφτηκε κάποιους από τους επιζώντες στο νοσοκομείο και ζήτησε να δει κάποια από τα πτώματα στο νεκροτομείο. Συναντήθηκε με τον διασωθέντα μαραγκό του πλοίου, ο οποίος κατασκεύασε ένα πιστό αντίγραφο της σχεδίας και κλείστηκε οχτώ ολόκληρους μήνες στο εργαστήριό του για να ολοκληρώσει τον πίνακα. Ποτέ μέχρι τότε δεν είχε γίνει τόσο εκτεταμένη έρευνα για να φιλοτεχνηθεί ένα έργο. Ο Ζερικώ ήθελε να «επανασυστήση με σύγχρονους όρους την παράδοση του ηρωικού γυμνού της μεγάλης ζωγραφικής του παρελθόντος…στον έντονο ρεαλισμό του έργου έχεις επιδράσει κρίσιμα ο Καραβάτζιο» (σελ. 31), αλλά και ο Νταβίντ, και «Το χέρι που απλώνεται και δείχνει προς τα πέρατα του οπτικού πεδίου είναι το χέρι του Μιχαήλ Αγγέλου – χέρι της παράδοσης, της παλιάς Σχολής… γι’ αυτό τα σώματα διατηρούν την ηρωική μιχαηλαγγελική μορφή· δεν δίνουν την αίσθηση του θανάτου αλλά της δύναμης περισσότερο –ο καλλιτέχνης εμφυσά ιδέα στα σώματα» (σελ 33).
Ο Ζερικώ πέθανε 5 χρόνια μετά την ολοκλήρωση του έργου και μέχρι τότε η «σχεδία της Μέδουσας» δεν είχε πουληθεί. Αργότερα τον πίνακα αγόρασε η γαλλική κυβέρνηση και έκτοτε αποτελεί ένα από τα διάσημα εκθέματα του Μουσείου του Λούβρου. …
Πάλι στο Παρίσι το 2005
Αντιγράφω από την αφίσα πλάι στο έργο του Ζερικώ, στο Μουσείο του Λούβρου:
La Radeau de la Meduse, le moment le plus noir de trageodie. Ce n’ est pourtant que la quattrièmme nuit de leur Odyssée. Il est rest encore neuf jour à vivre, à survivre, avant le sauvetage; neuf cercles d’ un enfer qui n’ a rien de poetique où Gericeault rivalise avec Goya.
Les canibalisme est tabou dans le culture d’ Occident. Goya lui même associe le canibalisme et l’ infanticide en vertu…. Mais l’ anthropophagie, chez Goya, vault allégorie leçon de ténèbre où triomphe. Le mal …. Gericeault, peintre iconoclaste, ignore ces anathèmes…. Retour a la nature; guerre de tous contre tous.
*
Και τα μικρά συμπληρώματα:
Στα 1986, στην διάσημη ταινία Πειρατές, σε σκηνοθεσία του Ρομάν Πολάνσκι (τι γρήγορα που περνάει ο καιρός) κωμική βεβαίως, εμπνευσμένη από τις παλιές δημιουργίες με πειρατές, με ωραία παρουσίαση της πειρατικής ζωής, πολύ πριν βγουν και κερδίζουν τις καρδιές των μικρών παιδιών και των μεγάλων οι Πειρατές της Καραϊβικής, αρχιπειρατής είναι ο Γουόλτερ Ματάου και ναύτης ο Κρις Καμπιόν. Οι δυο αυτοί, στον Επίλογο της περιπέτειας, μόνοι σε μια βάρκα, χωρίς τροφή και νερό, ο νεαρός ναύτης τραγουδάει σε απόσταση ασφαλείας από τον αρχιπειρατή το τραγουδάκι. Ο Πειρατής, από την πείνα, βλέπει το ξανθό ναυτόπουλο σαν κοτόπουλο και εκεί πάνω στο πρόσωπο του τρομαγμένου ναύτη κλείνει ο φακός… Όλα μπορούν να ξεκινούν από το φαΐ.
*
Στα 1989, στον εορτασμό για τα 200 χρόνια από τη Γαλλική Επανάσταση, ο Μορίς Μπεζάρ, χορογράφησε ένα μπαλέτο με τον τίτλο Η Σχεδία της Μέδουσας. Πιστεύω πως η αδελφοσφαγή στα χρόνια της Επανάστασης δεν είναι αμελητέα στους συμβολισμούς του πίνακα, ανεξαρτήτως του αν ο Ζερικώ ήθελε απλώς και μόνο να κάνει ένα μεγάλο εθνικό ιστορικό έργο.
Ανθούλα Δανιήλ
