Μετά την Αγία Γραφή ο Θερβάντες (και μετά τον Θερβάντες ο Σαίξπηρ) είναι ο πιο πολυμεταφρασμένος συγγραφέας του κόσμου.
Το πώς ήταν κανείς δεν ξέρει. Όλες οι προσωπογραφίες είναι μεταγενέστερες του θανάτου του. Παραμένει μόνο η μοναδική περιγραφή των εξωτερικών χαρακτηριστικών που ο ίδιος μας αφήνει και περιέχεται στον πρόλογο της έκδοσης των Υποδειγματικών διηγημάτων (1613):
«με ωοειδές πρόσωπο, καστανά μαλλιά, αρυτίδωτο μεγάλο μέτωπο, ζωηρά μάτια, γαμψή αλλά με σωστές αναλογίες μύτη, μικρό στόμα, δόντια όχι για να ειπωθούν πολλά αφού έχει μόλις έξι σε κακή κατάσταση και σε λάθος θέσεις, καθώς ούτε δύο από αυτά δεν είναι διαδοχικά, κορμί μεταξύ των δύο άκρων, ούτε ψηλό ούτε κοντό, με έντονες αποχρώσεις, ελαφρά σκυφτός στους ώμους και με βήμα όχι ιδιαίτερα ανάλαφρο]».
Εμείς μπορούμε να τον φανταστούμε σαν τον Μάνο Κατράκη που τον υποδύθηκε στο θέατρο στην παράσταση του Εθνικού Θεάτρου Δον Κιχώτης, την περίοδο 1972-73, σε σκηνοθεσία Τάκη Μουζενίδη, με τον Παντελή Ζερβού στον ρόλο του Σάντσο Πάντσα. Η παράσταση, που βασίστηκε στο έργο του Θερβάντες, είχε μουσική του Μάνου Χατζιδάκι και προβλήθηκε στην τηλεόραση του ΕΙΡΤ τα Χριστούγεννα του 1973. Μπορούμε επίσης να τον φανταστούμε σαν Πήτερ Ο Τουλ που τον υποδύθηκε στον κινηματογράφο, επίσης το 1972. Κι ακόμα είναι έτσι όπως ο Δον Κιχώτης στα ξύλινα τουριστικά αγαλματάκια του που βρίσκει κανείς παντού στην Ισπανία.
Ο Δον Κιχώτης στα 1972, είχε ξεπεράσει τα 500 εκατομμύρια αντίτυπα σε όλο τον κόσμο. Και αυτό είναι το διασημότερο έργο του που έχει παιχτεί και στο θέατρο και στον κινηματογράφο και έχει μεταφραστεί σε περισσότερες από 60 γλώσσες. Στην Ελλάδα οι μεταφράσεις των έργων του ξεπερνούν τις 22. Ο Δον Κιχώτης είναι το πρότυπο του ήρωα του οραματιστή, του ανθρώπου που δε του αρέσει ο κόσμος της βίας, της βαρβαρότητας και της κακίας, ο άνθρωπος που συμβουλεύει τους άλλους να αγαπούν τον συνάνθρωπο και απλώνει το χέρι στους βασανισμένους, στους παρίες, στους δυστυχείς, στους αμαρτωλούς. Απλώνει το χέρι σε όλους, όπως ο Χριστός, σε όλους εκείνους που είναι ταλαιπωρημένοι από τη ζωή και δεν έχουν ελπίδα.
Η οικογένεια του Θερβάντες,έκανε πολλές μετακινήσεις, προφανώς με σκοπό την επιβίωση, και σκέφτομαι πως, επειδή κάθε συγγραφέας αυτοβιογραφείται, ο ήρωάς του ο Δον Κιχώτης, είναι ο ίδιος ο Θερβάντες που οραματιζόταν ένα κόσμο καλύτερο που θα έχει ευγένεια και ανθρωπιά. Γι’ αυτό, άλλωστε περιφερόταν και δίδασκε και αναζητούσε το ιδανικό… και φυσικά όλα αυτά συμβαίνουν μέσα σε ένα είδος που οι γιατροί το είπαν τρέλα, επειδή οι ανεμόμυλοι πήραν την μορφή των τεράτων, ο «νεροχύτης»–λεκάνη του ξυρίσματος του κουρέα- αναβαθμίστηκε σε κράνος του Μπαρμπρίνου και ο καθρέφτης έγινε ο προδότης και χαλαστής του ονείρου… Όμως, ότι γεννήθηκε στη σφαίρα της φαντασίας του παραμένει σαν χριστιανική και πανανθρώπινη παρακαταθήκη! Να αγωνίζεσαι για να κάνεις το χρέος σου. Να αγαπάς τον συνάνθρωπό σου.
Κάθε «κακός» έχει μια πικρή ιστορία μέσα του. Κάθε ευτελές πράγμα μπορεί να ανυψωθεί στα μάτια εκείνου που έχει αγάπη μέσα του. Το κάθε πράγμα έχει την αξία που εσύ του δίνεις. Έτσι το ψωροάλογό του ο Ροζινάντε έχει ένα ευγενικό όνομα. Η Δουλτσινέα, μια γυναίκα με «δύσκολη», όπως λέει εκείνος, ζωή, στα μάτια του είναι μια ευγενική αρχόντισσα κλπ. Αλλά και ο φίλος του ο Σάντσο Πάντσα είναι ένας ευγενής χωρικός που ταλαιπωρείται μαζί του, αντίπαλο δέος που όμως, χωρίς να καταλαβαίνει την αιτία, ακολουθεί τον αφέντη του, αρκεί που την ξέρει ο αφέντης του, ο Δον Κιχώτης. Και δεν τον εγκαταλείπει… Είναι και αυτός με τον τρόπο του ευγενής…
Ο Θερβάντες, δεν ήταν μόνο άνθρωπος της γραφής αλλά και της δράσης. Στα 1570 κατατάχτηκε στο πεζικό σώμα του ισπανικού στρατού στη Νάπολι, η οποία εκείνα τα χρόνια βρισκόταν υπό ισπανική κατοχή. Τον Σεπτέμβριο του 1571 υπηρέτησε ως υπαξιωματικός με το πολεμικό πλοίο Μαρκέσα που αποτελούσε τμήμα του μεγάλου στόλου υπό τις διαταγές του Δον Χουάν της Αυστρίας και πολέμησε νικηφόρα στη ναυμαχία της Ναυπάκτου λίγο έξω από δική μας Ναύπακτο – Battaglia di Lepanto-, όπως είναι η διεθνής ονομασία. Η ναυμαχία έγινε στις 7 Οκτωβρίου (σε λίγες μέρες από σήμερα, πριν από 454 χρόνια), εναντίον του οθωμανικού στόλου, και είναι η πρώτη φορά που αμφισβητείται η κυριαρχία των Οθωμανών στη Μεσόγειο. Συγκεκριμένα συγκρούστηκαν οι ενωμένοι στόλοι της Ισπανίας, της Βενετίας, της Γένουας, των Ιπποτών της Μάλτας, του δουκάτου της Σαβοΐας, του δουκάτου του Ουρμπίνο, του μεγάλου δουκάτου της Τοσκάνης και του Πάπα υπό την ονομασία Lega Santa (Ιερή Ένωση) εναντίον των Οθωμανών… Και νίκησαν οι Χριστιανοί με ηγέτες τον Δον Χουάν τον Αυστριακό, τον Αλέξανδρο Φαρνέζε και τον Αντρέα Ντόρια.
(Ο Δον Χουάν ήταν γιος του Καρόλου του Ε΄ της Ισπανίας και βασιλιάς της Αυστρίας. Ο Αλέξανδρος Φαρνέζε ήταν εγγονός του Καρόλου του Ε΄, Δούκας της Πάρμας και όχι μόνο, ευγενής κοντοτιέρος και γενικός διοικητής του ισπανικού στρατού. Σήμερα το όνομά του μας είναι γνωστό και από το Παλάτσο Φαρνέζε, Palazzo Farnese, σημαντικό ανάκτορο της ύστερης Αναγέννησης. Τέλος, ο Αντρέα Ντόρια κοντοτιέρος και ναύαρχος της Γένοβας είχε πολεμήσει εναντίον του Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα, στη ναυμαχία της Πρέβεζας στις 28-9-1538. Το όνομά του έφερε το υπερωκεάνειο που βυθίστηκε το 1956 στα ανοιχτά των ΗΠΑ)..
Σύμφωνα με μαρτυρίες που διασώζονται, η στάση του Θερβάντες, στη ναυμαχία της Ναυπάκτου, υπήρξε γενναία και αρνούμενος να περιοριστεί στα «μετόπισθεν», παρά το ότι ήταν άρρωστος με πυρετό, μπήκε μπροστά στη μάχη (σαν τον Δον Κιχώτη του) , στην οποία τραυματίστηκε σοβαρά. Δύο βολές τον χτύπησαν στο στήθος και μια τρίτη του αχρήστεψε στο αριστερό του χέρι. Εκείνος ένιωθε πάντα υπερήφανος για τη συμμετοχή του σ’ αυτή την πιο ένδοξη μάχη που είδαν ή θα δουν οι αιώνες (και όπως αποδείχθηκε ιστορικά δεν είχε άδικο), ενώ συμπλήρωνε σε κείμενό του γι’ αυτήν: «Την ημέρα εκείνη διαλύθηκε σε ολόκληρο τον κόσμο η μέχρι τότε υφιστάμενη πεποίθηση ότι οι Τούρκοι ήταν στη θάλασσα αήττητοι».
Στο Ταξίδι στον Παρνασσό (1614) υπαινισσόμενος την κατοπινή επιτυχία του πρώτου μέρους του Δον Κιχώτη (1605), αναφέρει ότι στη Ναύπακτο αχρηστεύτηκε το αριστερό του χέρι “προς δόξαν του δεξιού”. Συγκεκριμένα τοποθετεί τον θεό Μερκούριο (Ερμή) να του λέει: «Ξέρω ότι, στη ναυτική αιματηρή μάχη, / Το αριστερό σου χέρι που συντρίφτηκε έχασε την ενεργό δύναμη / που κάποτε κατείχε, για τη δόξα του δεξιού!». Η σοβαρότητα των τραυμάτων του φαίνεται από το γεγονός ότι παρέμεινε στο νοσοκομείο για περίπου έξι μήνες, μέχρι να επουλωθούν οι πληγές του.
Ένα χρόνο μετά, το 1572, επανήλθε στην υπηρεσία του πολέμησε στις εκστρατείες της Κέρκυρας, του Ναυαρίνου και της Τύνιδας. Τον Σεπτέμβριο του 1575, επιστρέφοντας στην Ισπανία συνελήφθη από πειρατές, μαζί με τον αδελφό του Ροντρίγο. Οι πειρατές τον οδήγησαν στις φυλακές στο Αλγέρι. Πάνω του είχε επιστολές επιφανών, πράγμα που οδήγησε τους πειρατές στη σκέψη πως ήταν κάποιος πολύ σπουδαίος και γι’ αυτό απαίτησαν υπέρογκο ποσό ως λύτρα. Στο Αλγέρι έμεινε πέντε χρόνια και απελευθερώθηκε το 1580, με τη βοήθεια κάποιων καλογήρων και αφού η οικογένεια κατάφερε να συγκεντρώσει το ποσό των λύτρων. Από αυτή την περιπέτεια προέκυψαν δύο έργα, Τα κάτεργα του Αλγερίου (Los baños de Argel) και Η ζωή στο Αλγέρι (El trato de Argel).
Όταν επέστρεψε στην Ισπανία ασχολήθηκε με τη συγγραφή, χωρίς ιδιαίτερη επιτυχία, ζώντας πάντα με οικονομική δυσκολία. Το ένα θεατρικό του είχε ως ισχυρό ανταγωνιστή τον μέγα Λόπε ντε Βέγκα, του οποίου ήταν καθοριστική η συμβολή στο ισπανικό θέατρο και τη θεμελίωση της Comedia Nueva, της Νέας Κωμωδίας, δηλαδή. Οι δύο αυτοί δημιουργοί, με τον Καλντερόν μαζί και άλλους, ανήκουν στον χρυσό αιώνα της ισπανικής λογοτεχνίας, στον Siglo de Oro.
Οι καιροί όμως ήταν δύσκολοι και για να επιβιώσει έκανε διάφορες δουλειές, μέχρι και φοροεισπράκτορας. Φυλακίστηκε πάλι για οικονομικές ατασθαλίες και στη διάρκεια αυτής της φυλάκισης συνέλαβε την ιδέα του Δον Κιχώτη…
Στην ταινία του 1972, Ο Άνθρωπος από τη Μάντσα- τόπος καταγωγής του Δον Κιχώτη– σε σκηνοθεσία του Άρθουρ Χίλλερ με τον Πήτερ Ο Τουλ στον ρόλο του Θερβάντες αλλά και του Δον Κιχώτη, την ώρα μιας παράστασης, συλλαμβάνεται – έτσι αρχίζει το έργο- από τους εντολοδόχους της Ιεράς εξέτασης, επειδή χρησιμοποιεί αποσπάσματα από τις Γραφές των οποίων την αλήθεια και ερμηνεία έχουν μόνον οι ιερείς· τότε εκείνος τους λέει ότι
η αλήθεια μόνο αποκαλύπεται ή εμφανίζεται στο όνειρο …
σαν να μας λέει πως ο ίδιος διδάσκει με το θέατρό του την αλήθεια που ο ίδιος ονειρεύεται και είναι αυτή που είπαμε πιο πάνω.
Ο Θερβάντες πέθανε στις 22 Απριλίου του 1616. Η 23η Απριλίου ήταν η ημερομηνία της ταφής του, όπως βεβαιώνεται από το πιστοποιητικό θανάτου που εκδόθηκε. Τον επόμενο χρόνο εκδόθηκαν Τα πάθη του Περσίλεως και της Σιγισμούνδης (Los trabajos de Persiles y Sigismunda, historia setentrional), ένα από τα τελευταία ρομαντικά αφηγήματά του, με σημαντική απήχηση, όπως μαρτυρούν οι οκτώ ισπανικές εκδόσεις που τυπώθηκαν σε διάστημα δύο ετών, καθώς και οι μεταφράσεις του στην Αγγλική και Γαλλική γλώσσα που ολοκληρώθηκαν μέχρι το 1619.
Στις 11 Ιουνίου 2015, τα λείψανά του, που ανευρέθηκαν το 2005, αν είναι δικά του, μεταφέρθηκαν σε μνημείο και τάφηκαν με επίσημη τελετή σε μοναστήρι της Μαδρίτης.
Το άγαλμα του Θερβάντες στολίζει την είσοδο της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Μαδρίτης κι ένα άλλο, που ενδιαφέρει εμάς τους Έλληνες, το λιμάνι της Ναυπάκτου. Ο Θερβάντες άντλησε από την Ελλάδα στοιχεία που τα συμπλήρωσε με τη φαντασία του για να μας δείξει την πορεία του πνεύματός του μέσα από τα δυσδιάκριτα όρια φαντασίας και πραγματικότητας, μύθου και ιστορίας, αλήθειας και ψευδαίσθησης, ιδεαλισμού και ρεαλισμού, από τα οποία προσπάθησε να μάθει τα άγνωστα…
Σταχυολογώντας αποσπάσματα από τα κείμενά του συναντάμε την Ελλάδα!
«η ευτυχία και η ατυχία συχνά βαδίζουν τόσο κοντά η μία στην άλλη που ίσως δεν υπάρχει διαχωριστική γραμμή· η λύπη και η ευχαρίστηση βαδίζουν τόσο κοντά η μία στην άλλη …», όπως έλεγε και ο Σωκράτης την τελευταία μέρα του στη φυλακή, πριν πιει το κώνειο.
«Τα ανθρώπινα πράγματα δεν πρέπει να συγκρίνονται με τα θεϊκά … κάθε υπερβολικός έπαινος, όσο υψηλός κι αν είναι, πρέπει να σταματά σε ένα ορισμένο σημείο». Εδώ υπολανθάνει το «μηδέν άγαν» των αρχαίων μας, η απαγόρευση της υπέρβασης του μέτρου που συνιστά ύβριν. Διότι όσοι τόλμησαν να ξεπεράσουν το μέτρο, όπως να παραβληθούν σε ικανότητες με θεούς, τιμωρήθηκαν σκληρά. Η περίπτωση της Αράχνης με την Αθηνά είναι χαρακτηριστική, του Μαρσύα με τον Απόλλωνα μια άλλη. Χαρακτηριστική επίσης η συνομιλία του Οδυσσέα με την Καλυψώ: στην Οδύσσεια, ραψ. ε, στχ. 215-218, όταν εκείνος είναι θλιμμένος και νοσταλγεί την Ιθάκη. . Η Καλυψώ τον ρωτάει αν πόθησε να δει την σύζυγό του (ιμειρόμενος περ ιδέσθαι σην άλοχο) και αρχίζει να του λέει πως κι αυτή, η Καλυψώ, χειρότερη δεν είναι από την Πηνελόπη. Τότε ο πανέξυπνος Οδυσσέας της απάντησε: «πότνια θεά, μη μοι τόδε χώεο, οίδα και αυτός πάντα μαλ’, ούνεκα σείο περίφρων Πηνελόπεια είδος ακιδνότερη, μέγεθός τ’ εισάντα ιδέσθαι· η μεν γαρ βροτός εστι, σύ δ’ αθάνατος κι αγήρως» που πάει να πει: σεβαστή θεά μη μου θυμώνεις, κι εγώ τα ξέρω όλα αυτά καλά για τα οποία η φρόνιμη Πηνελόπη δεν μπορεί με σένα να παραβληθεί στην ομορφιά και στο παράστημα γιατί είναι θνητή κι εσύ αθάνατη κι αγέραστη … Και αποφεύγει τον σκόπελο της ύβρεως.
Στο κεφ. 21 ο Θερβάντες μας θυμίζει μια χριστιανική αρετή: «Είσαι κακός χριστιανός, Σάντσο, …γιατί ποτέ σου δε λησμονείς το κακό που σου έχουν κάνει …Μάθε λοιπόν πως οι ευγενικές και μεγάλες καρδιές δε δίνουν ποτέ σημασία σε τέτοια παιδιάστικα καμώματα…». Και συνεχίζει με την εκδίκηση που οδηγεί στην «καταστροφή που έκαναν οι Έλληνες για την αρπαγή της Ελένης: η οποία αν ζούσε σε τούτους τους καιρούς…. θα μπορούσε να είναι βέβαιη πως δεν ήθελ’ αποχτήσει τόση φήμη για την ομορφιά της, σαν κι αυτήν που ‘χει τώρα. Κι απάνω σε τούτα τα λόγια έβγαλε έναν αναστεναγμό, και τον έστειλε να πάει στα σύννεφα».
Η ευγένεια του Δον Κιχώτη θα ακουστεί πολλές φορές: «όποιος έχει ανάγκη … το δεξί μου χέρι θα τον βοηθήσει». Είναι και σοφός: «Δεν πρέπει η θεραπεία να είναι πιο σκληρή από την ασθένεια». Να κάτι για το οποίο η Ιερά Εξέταση θα τον καταδίκαζε…όπως και το ότι ανέλαβε στα έργα του να ερμηνεύσει τις Γραφές κάτι για το οποίο αρμοδιότητα είχε αποκλειστικά η Εκκλησία και τα μοναστήρια.
Ο Δον Κιχώτης έχεις όλες τις αρετές του ενάρετου ιππότη. Είναι: γενναίος και αβρόφρονας, τολμηρός και γενναιόδωρος, ευπροσήγορος και υπομονετικός. Με άλλα λόγια, ο Θερβάντες διδάσκει την αγάπη, την ευγένεια, την ανιδιοτέλεια σε ένα κόσμο γεμάτον δυστυχία. Όταν στην ταινία του Άρθους Χίλερ τον ρωτούν
Γιατί δεν δέχεσαι τον κόσμο όπως είναι; as it is? Εκείνος αποκρίθηκε, «γιατί δεν μου αρέσει ο κόσμος as it is, μου αρέσει αυτός που έχω μέσα στα όνειρά μου…
Ανθούλα Δανιήλ, 29 Σεπτεμβρίου 2025
