Στοιχεία του υλικού και αξιακού πολιτισμού της ομηρικής εποχής, στο πλαίσιο της λειτουργίας και της ποιητικής του χώρου στα Ομηρικά Έπη, με βάση το σχετικό βιβλίο της Χριστίνας Αργυροπούλου. Ενδεικτικά παραδείγματα*.
Η κυρία Χριστίνα Ι. Αργυροπούλου είναι διδάκτωρ Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Βρυξελλών (ULB), με θέμα: «Η Γλώσσα στην ποίηση του Ε. Κακναβάτου, η Γραμματική και οι λειτουργίες της ποιητικής γλώσσας» (1997) και Επίτιμη Σύμβουλος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου, προσέφερε αξιόλογο επιμορφωτικό έργο και συνέβαλε αποφασιστικά στην αναμόρ-φωση αναλυτικών προγραμμάτων Δευτεροβάθμιας Εκπ/σης αλλά και στη συγγραφή νέων σχολικών βιβλίων.
Υπηρέτησε ως φιλόλογος για πολλά χρόνια στη Δ/θμια Εκπ/ση και ως Σχολική Σύμβουλος. Επίσης, υπηρέτησε στο Υπουργείο Παιδείας της Πολιτείας της Victoria στη Μελβούρνη και στο Ευρωπαϊκό Σχολείο του Λουξεμβούργου και δίδαξε ευρωπαϊκό Baccalaureate. Έχει DEA από το ULB (Université Libre de Bruxelles), στην Κοινωνιογλωσσολογία, Διετές Διδασκαλείο Μείζονος Εκπαιδεύσεως (1980-1982) και δύο ετήσιες επιμορφώσεις σε Πανεπιστήμια της Μελβούρνης.
Εκδόθηκαν πολύ σημαντικά βιβλία τής ίδιας, όπως : Διδακτική της Ιστορίας- Η διαθεματικότητα στα Φιλολογικά Μαθήματα- Η Ανθολογημένη Ποίηση στο Γυμνάσιο και το Λύκειο- Τα Γυναικεία Πορτρέτα στα Ομηρικά Έπη- Η Ποιητική του Χώρου στα Ομηρικά Έπη- Καζαντζακικά Μελετήματα κ.ά. Είναι επίσης ποιήτρια με αξιόλογες ποιητικές συλλογές, όπως «Η Λέξη και η Άβυσσος», «Σε πρώτο πρόσωπο», «Ψηφίδες Ζωής» και πεζογράφος, «Τοπία Μνήμης» (αφηγήματα).
Το βιβλίο της εκλεκτής συναδέλφου «Η λειτουργία και η ποιητική του χώρου στα Ομηρικά Έπη», με τον υπότιτλο «Σκηνοθεσία, Σκηνογραφία, εικονοποιία, χώροι και ειδικές χωρικότητες» εντυπωσιάζει εξαρχής με τον πρωτότυπο τίτλο του. Μας υπόσχεται μια νέα προσέγγιση των ομηρικών επών. Με μεθοδικό, συστηματικό και ευρηματικό τρόπο η συγγραφέας μάς ξεναγεί σε νέες οπτικές των Ομηρικών Επών και αποκαλύπτει νέες πλευρές μελέτης τους.
Στον τίτλο του βιβλίου της υπάρχουν δύο βασικοί όροι: λειτουργία του χώρου και ποιητική του χώρου. Αξίζει να τους διευκρινίσουμε. Η λειτουργία του χώρου[1] αφορά τον τρόπο με τον οποίο ο τόπος επηρεάζει και διαμορφώνει την πλοκή, τους χαρακτήρες και τις σχέσεις τους. Ένας συγκεκριμένος χώρος μπορεί να ενεργεί ως καταλύτης για τα γεγονότα ή να λειτουργεί ως φράγμα, περιορίζοντας ή εμποδίζοντας τους ήρωες. Ο χώρος, με άλλα λόγια, δεν είναι ουδέτερος· καθορίζει τον τόνο και την ατμόσφαιρα της αφήγησης, επηρεάζοντας τη δράση, τη συμπεριφορά και τις ψυχολογικές καταστάσεις των ηρώων[2].
Η ποιητική του χώρου, από την άλλη, που πρώτος ο Γκαστόν Μπασελάρ χρησιμοποίησε το 1957 σε ομότιτλο βιβλίο του[3], αναφέρεται στην αισθητική και συμβολική διάσταση του χώρου. Μέσα δηλαδή από περιγραφές, μεταφορές, σύμβολα και λειτουργίες χρόνου-τόπου, ο χώρος αποκτά βαθύτερο νόημα. Ένας δρόμος, ένα σπίτι, ένα δάσος ή μια πόλη μπορούν να λειτουργούν ως μεταφορές για συναισθήματα, μνήμες, κοινωνικές συνθήκες ή ψυχολογικές καταστάσεις. Ο χώρος δηλαδή δεν περιγράφει απλώς το «πού» αλλά το «πώς βιώνεται» από τον χαρακτήρα ή τον αφηγητή[4].
Στη συνέχεια, θα παρουσιάσω ενδεικτικά παραδείγματα του υλικού και αξιακού πολιτισμού της ομηρικής εποχής, στο πλαίσιο της λειτουργίας και της ποιητικής του χώρου στα Ομηρικά Έπη, με βάση το σχετικό βιβλίο της Χριστίνας Αργυροπούλου.
Ξεκινώντας από την Οδύσσεια, θυμίζω τα ενδιαφέροντα στοιχεία υλικού βίου, που επισημαίνει ο Δημήτρης Μαρωνίτης και αναφέρει η κ. Αργυροπούλου: «Η Οδύσσεια, και ειδικά η πρώτη ραψωδία της κατεξοχήν, επιμένει πολύ στον εμπράγματο χώρο της : σχηματίζει με καθηλωτική ενέργεια το αφηγηματικό σκηνικό και τα σκεύη της -όχι ακριβώς περιγράφοντας, όσο δείχνοντας. Και ίσως η μεγαλύτερη δυσκολία της μετάφρασης να βρίσκεται εδώ: να μη χαθούν η αυλή και η αίθουσα. Η κολώνα και η δουροδόκη. Το υπερώο της Πηνελόπης και ο αύλειος θάλαμος του Τηλέμαχου. Τα τομάρια των βοδιών, που έσφαξαν οι μνηστήρες και τώρα κάθονται πάνω τους, παίζοντας τους πεσσούς. Το γυαλιστερό τραπέζι και οι κούπες του κρασιού. Οι δίσκοι του τραπεζάρχη έμπλεοι με κρέατα[…].Ο χώρος και τα πράγματα στην πρώτη ραψωδία έχουν την ίδια σημασία με τα πρόσωπα: ρυθμίζουν την αφήγηση και ρυθμίζονται από τον σφυγμό της, που συνεχώς σαλεύει στο σώμα του Ποιήματος[5]».
Η κ. Αργυροπούλου, με βάση τη ραψωδία α της Οδύσσειας, μας δίνει στοιχεία του υλικού βίου της εποχής εκείνης στην Ιθάκη, σχετικά με τον χώρο. Ειδικότερα, αναφέρεται στην εξωτερική μορφή του ανακτόρου του Οδυσσέα με τα κτίσματά του, με τους επιμέρους χώρους όπου τρώνε και πίνουνε οι μνηστήρες, τους χώρους όπου εργάζονται οι γυναίκες, το επάνω μέρος του διώροφου ανάκτορου, με αναφορά στις σκάλες, το πλατύσκαλο, τις κολόνες και το στέγαστρο. Επίσης, στο εσωτερικό του ανακτόρου με τους θαλάμους ή τα υπνοδωμάτια, με ειδική αναφορά στο υπνοδωμάτιο της Πηνελόπης και του Τηλέμαχου, με τους αποθηκευτικούς χώρους, όπου φυλάσσονταν τα πολύτιμα αντικείμενα του Οδυσσέα και ο πλούτος του και φυσικά ο ιδιαίτερος χώρος με τον αργαλειό της Πηνελόπης. Η κ. Αργυροπούλου επισημαίνει εύστοχα ότι «το ανάκτορο είναι ένας ιδιωτικός χώρος, προσωπικός, οικείος και άξιος σεβασμού, που όμως γίνεται ανοίκειος από τα έργα των μνηστήρων[6]». Ο χώρος δίνεται πρώτα εξωτερικά και κατόπιν εσωτερικά. Όλοι αυτοί οι χώροι επηρεάζουν ανάλογα τη σκέψη, τη δράση και τη συμπεριφορά των προσώπων.
Μια άλλη αναφορά σε στοιχεία του υλικού πολιτισμού αλλά και του αξιακού συστήματος έχουμε με την άφιξη και τη φιλοξενία της Αθηνάς. Η συγγραφέας αναφέρει σχετικά ότι ο Τηλέμαχος βλέποντας να στέκεται κάποιος στην αυλόπορτα, πηγαίνει και τον υποδέχεται (στοιχείο ευγένειας και φιλοξενίας). Είναι η Αθηνά με τη μορφή του Μέντη, οικογενειακού φίλου, τον καλεί στο ανάκτορο, για να του προσφέρει φιλοξενία. Σημασία έχει η περιγραφή και η οπτικοποίηση του χώρου: Ο Τηλέμαχος τον οδηγεί από την αυλόθυρα στην αίθουσα του ανακτόρου, του προσφέρει κάθισμα με λινό σεντόνι και προσκάμνι για τα πόδια του. Δίπλα του κάθεται κι εκείνος με ωραίο σκαμνί στα πόδια του (ειδικοί χώροι και χωρικότητες, σεβασμός του ξένου, φιλοξενία)[7].
Ακολουθεί η φιλοξενία σε ζεστό, εσωτερικό περιβάλλον. Η δούλα φέρνει τη στάμνα και την αργυρή λεκάνη για να πλυθεί ο ξένος και οι συνδαιτυμόνες. Εντυπωσιάζουν οι ρεαλιστικές εικόνες με το ψωμί, το κρέας, τις χρυσές κούπες κρασιού, όλα πάνω στο τραπέζι, συγκροτώντας ειδικές χωρικότητες, πέρα από τη λειτουργική χρήση τους και τον υλικό πολιτισμό[8].
Μια άλλη περίπτωση που έχει ενδιαφέρον από πλευράς υλικού πολιτισμού είναι το εξωτερικό και το εσωτερικό της σπηλιάς της νύμφης Καλυψώς[9], η οποία υποδέχεται τον θεό Ερμή. Η συγγραφέας επισημαίνει καταρχάς την ωραιότητα του δροσερού και σκιερού εξωτερικού χώρου, με την κληματαριά, τις τέσσερις κρήνες και το δάσος ολόγυρα. Προχωρώντας προς το εσωτερικό, εστιάζει στο αναμμένο τζάκι (οπτική εικόνα), στον κέδρο που μυρίζει (οσφρητική εικόνα), στο τραγούδι της Καλυψώς (ακουστική εικόνα), στον αργαλειό και τη χρυσή σαΐτα (εικόνα δημιουργικής εργασίας).
………………………………………………………………………
την πέτυχε στο σπίτι της. Είχε φωτιά στο τζάκι.
Μύριζε μόσχο το νησί, ο καλόσχιστος κέδρος
και η θούγια, καθώς καιγόταν. Εκείνη τραγουδούσε
και ύφαινε στον αργαλειό μ’ ολόχρυση σαΐτα][10].
……………………………………………………………………..
Ένα άλλο παράδειγμα υλικού βίου και αξιών (όπως φιλοξενίας, σεβασμού στους θεούς και ευγένειας) βλέπουμε στο ανάκτορο του Αλκίνοου, σύμφωνα με την ξενάγηση της Ναυσικάς, «με όλους τους επιμέρους εξωτερικούς χώρους, τα χωράφια, τους κήπους, το κάστρο και τα δύο όμορφα λιμάνια, με την αγορά, που είχε πέτρινα καθίσματα και τον βωμό του Ποσειδώνα. Όλα αυτά αποτελούν ευρύτερη σκηνοθεσία και εικονοποιία του εξωτερικού χώρου και των επιμέρους χωρικοτήτων»[11]. Στην όλη περιγραφή τού εξωτερικού χώρου, η συγγραφέας αναφέρει και άλλα στοιχεία: το μοτίβο τού δάσους, τον δρόμο με τις λεύκες, την κρήνη, το λιβάδι ολόγυρα, το κτήμα και το περιβόλι. Στη συνέχεια, κάνει λόγο για το εσωτερικό του ανακτόρου: το χάλκινο κατώφλι, τους χάλκινους τοίχους, τις χρυσές πόρτες, τους ασημένιους παραστάτες, το ασημένιο υπέρθυρο με το χρυσό χερούλι και τα χρυσά και ασημένια σκυλιά εκατέρωθεν της θύρας, τους πάγκους και τα καθίσματα και το σκέπαστρο προστασίας με λεπτά υφαντά[12]. Μνεία γίνεται και σε ειδικούς χώρους και αντικείμενα των πενήντα γυναικών, του υπηρετικού προσωπικού, με τη δική τους χωρικότητα και λειτουργία, όπως είναι οι αργαλειοί, οι ρόκες που έγνεθαν το μαλλί, ο χώρος όπου άλεθαν στον χειρόμυλο το στάρι.
Μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα περίπτωση, που αναφέρεται η συγγραφέας, είναι η περιγραφή της συζυγικής κλίνης και ο τρόπος που την είχε κατασκευάσει ο Οδυσσέας, στην προσπάθειά του να πείσει την Πηνελόπη ότι είναι ο άντρας της[13].
………………………………………………………………………………
«Φύτρωσε ελιά στενόφυλλη μες στον αυλόγυρό μας
χλωρόφλουδη, ολοφούντωτη, χοντρή σαν μια κολόνα.
Ολόγυρά της έχτισα την κάμαρα με πέτρες
πυκνή κι έβαλα πάνω της καλά καλά μια στέγη
κι έβαλα πόρτες στερεές, πολύ σφιχταρμοσμένες.
Έκοψα της πυκνόφυλλης ελιάς τη φούντα τότε
σύρριζα κλάδεψα κορμό ωραία και με τέχνη
ένα σκεπάρνι έχοντας, το ίσιαξα με στάφνη,
έφτιαξα τα κλινόποδα τρυπώντας με τρυπάνι.
Κι άρχισα τότε κι εφταχνα την κλίνη ώς το τέλος
χρυσάφι, ελεφαντόδοτο, ασήμι ντύνοντάς τη.
λουριά από βόδι τέντωσα λαμπρά απ΄ την πορφύρα»[14].
…………………………………………………………………………………
Η κ. Αργυροπούλου σχολιάζοντας το θέμα αυτό επισημαίνει εύστοχα τα εξής :
«Η ελιά ως ιερό δέντρο, απετέλεσε τη βάση του κρεβατιού με όλη τη σημειωτική της φόρτιση, η επένδυσή της με χρυσάφι, με ασήμι και ελεφαντόδοτο συνδηλώνουν τον πλούτο και τη δύναμη του Οδυσσέα. Τα αντικείμενα δηλώνουν την τεχνολογία, τον υλικό πολιτισμό του ομηρικού κόσμου και αποτελούν ειδικές χωρικότητες με τη λειτουργία τους. Η δύναμη της περιγραφής και όλα τα λεκτικά στοιχεία-ρήματα και επιρρήματα- οπτικοποιούν τον ιδιωτικό χώρο των συζύγων και τον ευρύτερο, γύρω από το υπνοδωμάτιό τους. Από άποψη του χώρου και των αντικειμένων μέσα στον χώρο μπορούμε να πούμε ότι τόσο η εστία όσο και ο θρόνος αποτελούν έναν ειδικό χώρο, μια εικαστική λεπτομέρεια του χώρου και κυρίως η συζυγική κλίνη ως χωρικότητα διαποτισμένη από την πίστη της Πηνελόπης»[15].
Σωστά επισημαίνει η συγγραφέας ότι «η λειτουργία κάθε χώρου και η ποιητική του στην Ομήρου Οδύσσεια, δοσμένη άλλοτε από το γενικό και περίοπτο στο ειδικό και άλλοτε από το ειδικό στο ευρύτερο γενικό, ως χώρος και χώροι, ανοιχτοί και κλειστοί, ως βιωματικοί και εξωτικοί, είναι ιδιαίτερα πετυχημένη»[16].
Ένα παράδειγμα με εστίαση σε ειδικούς χώρους έχουμε στο Α της Ιλιάδας, που επισημαίνει[17] η συγγραφέας, όταν ο ιερέας Χρύσης πηγαίνει στα αργείτικα καράβια να εξαγοράσει την κόρη του και ο Αγαμέμνονας αρνείται την εξαγορά, προκαλώντας έτσι την οργή του Απόλλωνα, που προκαλεί λοιμό και ρίχνει συνεχώς σαϊτιές σε ανθρώπους και ζώα των Αχαιών. Υποβάλλεται ο χώρος των λύτρων και ο χώρος που αφήνονται, αλλά και τα ίδια τα αντικείμενα εξαγοράς ως ειδικές χωρικότητες: τα λύτρα, το ιερό σκήπτρο, τα στεφάνια του Απόλλωνα, ο λοιμός, το τόξο του θεού, η θήκη/φαρέτρα, οι σαΐτες, οι πυρές των νεκρών, ο αργαλειός, η κλίνη και τα λάφυρα από αλώσεις πόλεων.
Θα τελειώσω με μία περίπτωση, την οποία εξετάζει η συγγραφέας, μεταξύ πολλών άλλων, που είναι η «Έκτορος και Ανδρομάχης Ομιλία», στη Ζ ραψωδία της Ιλιάδας. Σημειώνει σχετικά: «Πρόκειται για μια συνάντηση σκηνοθετημένη άριστα, με έντονα συναισθήματα, που αναδεικνύονται και λεκτικά, καθώς τα ρήματα, επιρρήματα, σωματική χωρικότητα, όλα αναδεικνύουν τον χώρο, που εμβαπτίζεται από την πατρική και συζυγική αγάπη και από την άνευ όρων αγάπη και αγωνία της Ανδρομάχης για τον Έκτορα» [18].
Η Ανδρομάχη θέλει να αλλάξει τον χώρο του αγώνα του Έκτορα και να πολεμήσει από τα τείχη, υπενθυμίζοντας σ’ αυτόν τα δεινά της ενδεχόμενης σκλαβιάς τους στο Άργος. Ο Έκτορας αρνείται και τη στέλνει στο σπίτι να ασχοληθεί με τις σπιτικές δουλειές, τον αργαλειό και την ηλακάτη (ειδικές χωρικότητες με τις αντίστοιχες νοηματοδοτήσεις). Ο πόλεμος είναι δουλειά των ανδρών. Η συγγραφέας παρατηρεί ότι «πέρα από τον ειδικό χώρο όπου γίνεται η συνάντηση των συζύγων, παρουσιάζονται τόσο η σωματική χωρικότητα των ηρώων, με λεπτομέρειες (κράνος, αχνό γέλιο, κλάμα, αντίδραση μικρού παιδιού τους, το δάκρυ και γέλιο μαζί), όσο υποβάλλονται αφενός ο εσωτερικός ιδιωτικός χώρος του ανακτόρου με τον αργαλειό και αφετέρου οι απόντες τόποι ως παρόντες, όπως ο τόπος καταγωγής της Ανδρομάχης (Κιλικία) και το Άργος όπου ίσως καταλήξει» [19].
***
Συνοψίζοντας, θα λέγαμε ότι η συγγραφέας χειρίζεται τα στοιχεία του πολιτισμού των επών με εξαιρετική επιτυχία, εντάσσοντάς τα στον χώρο και στην ποιητική τους λειτουργία. Μας εφοδιάζει κάθε φορά με τις απαραίτητες πληροφορίες και επιτυγχάνει τη σύνδεση του χώρου και των πραγμάτων εύστοχα και φυσικά.
Το έργο της κ. Αργυροπούλου προσφέρει ένα νέο παράδειγμα ανάγνωσης της ομηρικής ποίησης: αντί να «βλέπουμε» μόνο τους ήρωες, μαθαίνουμε να βλέπουμε τον χώρο που τους περιέχει — και πώς αυτός ο χώρος αποκτά νόημα μαζί τους. Αποδεικνύει ότι ο χώρος είναι θεμελιώδες συστατικό της ποιητικής λειτουργίας και της αφηγηματικής δομής στα έπη. Μας ενημερώνει πειστικά ότι η ομηρική ποιητική δεν οικοδομείται μόνο σε πρόσωπα και γεγονότα, αλλά στη χωρική διαίρεση και σκηνοθεσία της δράσης. Με τη μετακίνηση των ηρώων από τόπο σε τόπο, δεν αλλάζει μόνο το σκηνικό, αλλά μετασχηματίζεται η σκηνοθεσία, η σκηνογραφία και η αφηγηματική σημασία τής κάθε σκηνής. Η συγγραφέας αναδεικνύει το πώς ο Όμηρος χρησιμοποιεί τον χώρο, για να διαπλάσει την ψυχολογία, το ήθος και τη μοίρα των ηρώων και πώς ο χώρος καθίσταται ποιητικό εργαλείο.
Για όλα τα παραπάνω, το βιβλίο της κ. Χριστίνας Αργυροπούλου είναι μια λίαν αξιόλογη συμβολή στις ομηρικές σπουδές και η συγγραφέας αξίζει τον έπαινό μας. Ευχή μας, να είναι το βιβλίο της καλοτάξιδο!
* Κείμενο της ομιλίας μου κατά την παρουσίαση του βιβλίου, στις 27 Νοεμβρίου 2025, στην ΕΣΗΕΑ.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ–ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
[1] Βλ. Ενδεικτικά: Spatial Form in Narrative, Edited by Jeffrey R. Smitten and Ann Daghistany. Cornell University Press, Ithaca and London 1981.- Geofrey Horrocks, Space and Time in Homer: Preposional and Adverbial Particles in the Greek Epic (Monograph, University Thesis, Arno Press Edition, 1981/1984.- Αναστασία-Ερασμία Πεπονή, Παράσταση και λειτουργία του χώρου και χρόνου στην πρώιμη αρχαϊκή ποίηση, διδακτορική διατριβή, Τμήμα Φιλολογίας, ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 1992.- Ερασμία – Λουίζα Σταυροπούλου, «Η συμβολική λειτουργία του χώρου στην πεζογραφία του Ανδρέα Φραγκιά», Επιστημονική Επετηρίς της Φιλοσοφικής Σχολής ΕΚΠΑ, τ. ΛA’ (1996-1997), σ.181-202.- Christos Tsagalis, From Listeners to Viewers: Space in the Iliad. Washington, DC: Center for Hellenic Studies, Harvard University Press, 2012.- Μαρία Λιλιμπάκη-Σπυροπούλου, Ο χώρος στη λογοτεχνία, Εκδόσεις Ένεκεν, 2017.- Ludmila Gruszewska-Blaim / Urszula Terentowicz-Fotyga, Space in Literature: Method, Genre, Topos, Peter Lang GmbH, Internationaler Verlag der Wissenschaften 2018.- Michael Kane, Postmodern Time and Space in Fiction and Theory, Palgrave Publisher Macmillan Cham, 2020.
[2] https://chatgpt.com/c/6901eca6-acd0-8325-872f-a39c08b8d014
[3] Gaston Bachelard, La poétique de l’ espace, 1957 και στα ελληνικά: H ποιητική του χώρου, Μετάφραση Eλένη Bέλτσου – Iωάννα Δ. Xατζηνικολή, Eκδόσεις Xατζηνικολή, Aθήνα 19924.- Βλ. και Αγγελική Μαλακασιώτη, Η ποιητική του μελαγχολικού χώρου, Εκδόσεις «Ο Μωβ Σκίουρος», Αθήνα 2020.- Σουζάνα Αντωνιάδη, Αρχιτεκτονική ποιητική. Κείμενα : 1959-2019, Επιστημονική Επιμέλεια : Στέλιος Γιαμαρέλος, Α΄ έκδοση 2023, δεύτερη 2025.
[4] https://chatgpt.com/c/6901eca6-acd0-8325-872f-a39c0
[5] Δημ. Μαρωνίτης, Επιλεγόμενα στην Ομηρική Οδύσσεια, Κέδρος, Αθήνα 2005,σσ.14-15. Πρβλ. Χρ. Αργυροπούλου, Η λειτουργία και η ποιητική του χώρου στα Ομηρικά Έπη, 24 Γράμματα, Αθήνα σ. 47.
[6] Χρ. Αργυροπούλου, Η λειτουργία και η ποιητική του χώρου …, ό.π., σ. 72 και 81.
[7] Χρ. Αργυροπούλου, Η λειτουργία και η ποιητική του χώρου …, ό.π., σ. 71.
[8] Χρ. Αργυροπούλου, Η λειτουργία και η ποιητική του χώρου …, ό.π., σ. 74.
[9] Χρ. Αργυροπούλου, Γυναικεία πορτραίτα στα Ομηρικά Έπη, Εκδόσεις Γαβριηλίδη, Αθήνα 2013, σ. 374-384..
[10] Θ. Μαυρόπουλος, Ομήρου Οδύσσεια, μετάφραση, Εκδόσεις Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2004, ε,59-62. Πρβλ. Χρ. Αργυροπούλου, Η λειτουργία και η ποιητική του χώρου …, ό.π., σ.91.
[11] Χρ. Αργυροπούλου, Η λειτουργία και η ποιητική του χώρου …, ό.π., σ. 99.
[12] Χρ. Αργυροπούλου, Η λειτουργία και η ποιητική του χώρου …, ό.π., σ. 102.
[13] Χρ. Αργυροπούλου, Η λειτουργία και η ποιητική του χώρου …, ό.π., σ. 169.
[14] Θ. Μαυρόπουλος, Ομήρου Οδύσσεια, μετάφραση, ό.π., ψ, 190-201.- Πρβλ. Χρ. Αργυροπούλου, Η λειτουργία και η ποιητική του χώρου …, ό.π., σ. 169-170.
[15] Χρ. Αργυροπούλου, Η λειτουργία και η ποιητική του χώρου …, ό.π., σ. 170.
[16] Χρ. Αργυροπούλου, Η λειτουργία και η ποιητική του χώρου …, ό.π., σ. 183.
[17] Χρ. Αργυροπούλου, Η λειτουργία και η ποιητική του χώρου …, ό.π., σ. 207.
[18] Χρ. Αργυροπούλου, Η λειτουργία και η ποιητική του χώρου …, ό.π., σ. 230.
[19] Χρ. Αργυροπούλου, Η λειτουργία και η ποιητική του χώρου …, ό.π., σ. 231-232.
Αριστείδης Ν. Δουλαβέρας – τ. Αν. Καθηγητής Λαογραφίας Πανεπιστημίου Πελοποννήσου
