Κλασικό έναντι Δομημένου Κειμένου

Το κλασικό κείμενο είναι γραμμικό και αφηγηματικό: ρέει από την αρχή έως το τέλος, όπως ένα αφήγημα, μια ιστορία ή ένα δοκίμιο. Η συνοχή του βασίζεται στη λογική συνέχεια/ συνέπεια και στη συναισθηματική ροή. Ο αναγνώστης ακολουθεί τη σκέψη ή την αφήγηση του συγγραφέα χωρίς να χρειάζεται να πλοηγηθεί. Για παράδειγμα: ένα λογοτεχνικό κείμενο, μια εισαγωγή, ένας φιλοσοφικός στοχασμός κτλ.

Από την άλλη, ένα δομημένο κείμενο είναι οργανωμένο σε ενότητες, με εμφανή σκελετό: τίτλους, υπο-ενότητες, σημεία (bullets), αριθμημένες ιδέες. Στόχος του είναι η αποτελεσματικότητα, η καθαρότητα, η αναγνωσιμότητα, και η ταχύτητα κατανόησης. Συνήθως χρησιμοποιείται σε παρουσιάσεις, επιστημονικά άρθρα, διδακτικό υλικό. Για παράδειγμα: μια περίληψη, ένα σχέδιο μαθήματος, ένα ενημερωτικό κείμενο.

Αν κάνουμε σύγκριση, τότε παρατηρούμε ότι το κλασικό απευθύνεται σε μεγάλο βαθμό στο συναίσθημα και την αισθητική εμπειρία, ενώ το δομημένο στοχεύει κυρίως στην κατανόηση και στη μετάδοση γνώσης. Το πρώτο ‘αναπνέει’, το δεύτερο ‘οδηγεί’. Το ιδανικό, συχνά, είναι ο συνδυασμός το συν-αμφότερο: λόγος με δομή, αλλά και ρυθμό και ψυχή.

Μετατροπή από Κλασικό σε Δομημένο και Αντίστροφα

Κλασικό απόσπασμα (αφηγηματικό, ρέον):

Ο ήλιος έδυε πίσω από τα βουνά, και τα χρώματα του ουρανού γέμιζαν την κοιλάδα με μια ήρεμη ζεστασιά. Τα δέντρα αργοσαλεύαν στον άνεμο, και τα πουλιά έψαχναν καταφύγιο για τη νύχτα. Κάθε ήχος φαινόταν να έχει νόημα, κάθε σιγανή ανάσα της φύσης να υπενθυμίζει την αέναη ζωή που κυλάει πέρα από τον ανθρώπινο χρόνο.

Δομημένο απόσπασμα (με bullet points ή θεματικά στοιχεία):

• Ήλιος: έδυε πίσω από τα βουνά.
• Ουρανός: γέμιζε την κοιλάδα με ζεστά χρώματα.
• Φύση:
  • Δέντρα: αργοσαλεύαν στον άνεμο.
  • Πουλιά: έψαχναν καταφύγιο για τη νύχτα.
• Αίσθηση: κάθε ήχος και κάθε σιγανή ανάσα της φύσης φέρνει υπενθύμιση της αέναης ζωής πέρα από τον ανθρώπινο χρόνο.

Υπάρχει και η αντίστροφη διαδικασία: από δομημένο κείμενο να γίνει κλασικό, ρέον, λυρικό, για να δούμε και τις δύο πλευρές της μεταμόρφωσης. Ας πάρουμε το δομημένο απόσπασμα που φτιάξαμε πριν και ας το μετατρέψουμε ξανά σε κλασικό, ρέον κείμενο:

Δομημένο:

• Ήλιος: έδυε πίσω από τα βουνά.
• Ουρανός: γέμιζε την κοιλάδα με ζεστά χρώματα.
• Φύση:
  • Δέντρα: αργοσαλεύαν στον άνεμο.
  • Πουλιά: έψαχναν καταφύγιο για τη νύχτα.
• Αίσθηση: κάθε ήχος και κάθε σιγανή ανάσα της φύσης φέρνει υπενθύμιση της αέναης ζωής πέρα από τον ανθρώπινο χρόνο.

Μετατροπή σε κλασικό ρέον απόσπασμα:

Ο ήλιος έδυε πίσω από τα βουνά, χαρίζοντας στην κοιλάδα μια ζεστή και γαλήνια λάμψη. Τα δέντρα αργοσαλεύαν στον άνεμο, ενώ τα πουλιά έψαχναν το καταφύγιό τους για τη νύχτα. Κάθε ήχος, κάθε σιγανή ανάσα της φύσης, φαινόταν να υπενθυμίζει την αέναη ροή της ζωής, που κυλά αθόρυβα πέρα από τον ανθρώπινο χρόνο.

Η διαφορά έγκειται στο να βλέπεις την ίδια εικόνα από δυο οπτικές:

• Δομημένη: ως χάρτη ή λίστα, ξεκάθαρη, οργανωμένη, κατανοητή.
• Κλασική: ως ποίημα ή ζωγραφιά, που σε αγκαλιάζει και σε παρασύρει συναισθηματικά, με ένα βαθμό ασάφειας.

Μπορούμε να φτιάξουμε ένα ακόμα πιο ‘δραματικό’ παράδειγμα όπου η αλλαγή είναι σχεδόν μεταμορφωτική —το ίδιο περιεχόμενο, αλλά με τελείως διαφορετική αίσθηση. Ας πάρουμε λοιπόν το ίδιο περιεχόμενο και ας το κάνουμε δραματικό και μεταμορφωτικό, σαν να ζωντανεύει μπροστά μας:

Δομημένο (πρώτη αφετηρία):

• Ήλιος: έδυε πίσω από τα βουνά.
• Ουρανός: γέμιζε την κοιλάδα με ζεστά χρώματα.
• Φύση:
  • Δέντρα: αργοσαλεύαν στον άνεμο.
  • Πουλιά: έψαχναν καταφύγιο για τη νύχτα.
• Αίσθηση: κάθε ήχος και κάθε σιγανή ανάσα της φύσης φέρνει υπενθύμιση της αέναης ζωής πέρα από τον ανθρώπινο χρόνο.

Κλασικό, δραματικό, λυρικό:

Ο ήλιος κατρακυλούσε πίσω από τα βουνά, σπάζοντας τη μέρα σε χίλια κομμάτια φωτός και σκιάς. Ο ουρανός είχε ανάψει σε πορτοκαλί και ροζ, λούζοντας την κοιλάδα σε μια θερμή, σχεδόν μαγική αγκαλιά. Τα δέντρα αναστέναζαν με τον άνεμο, και τα πουλιά, βιαστικά, έψαχναν καταφύγιο πριν πέσει η νύχτα σαν βαρύ πέπλο. Και όμως, κάθε ήχος, κάθε σιγανή ανάσα της φύσης, φαινόταν να ψιθυρίζει ότι η ζωή κυλά αδιάκοπα, ανεξάρτητα από τον ανθρώπινο χρόνο, αιώνια και ανυπότακτη.

Η διαφορά είναι προφανής: εδώ δεν παρουσιάζουμε/ περιγράφουμε μόνο —ζωντανεύουμε το τοπίο, το συναίσθημα, τη στιγμή. Κάθε λέξη έχει βάρος και κίνηση. Μπορούμε να φτιάξουμε μια ακόμα πιο ‘πολυδιάστατη’ εκδοχή, που να παίζει με τον χρόνο και τον χώρο σαν να είναι ονειρική. Ας πάμε λοιπόν ένα βήμα παραπέρα:

Πολυδιάστατο, ονειρικό, σαν εσωτερική εμπειρία:

Ο ήλιος κυλούσε πίσω από τα βουνά σαν ποτάμι από χρυσό, και ο ουρανός δεν ήταν πια ουρανός, αλλά μια απλωμένη παλέτα από πορτοκαλί, ροζ και βαθύ μπλε, που άγγιζε τα πάντα χωρίς να τα αγγίζει. Η κοιλάδα αναστέναζε μαζί με τα δέντρα που αργοσαλεύαν στον άνεμο, ενώ τα πουλιά, σαν μικρές σκιάσεις του χρόνου, έψαχναν το καταφύγιό τους. Και όμως, μέσα σε κάθε ήχο, μέσα σε κάθε σιγανή ανάσα της φύσης, υπήρχε μια αίσθηση ότι ο χρόνος δεν κυλά απλώς· χάνεται και ξαναδημιουργείται, αέναος, ανεξάρτητος από τον άνθρωπο, αιώνιος σαν την ίδια την ανάσα του κόσμου.

Βλέπουμε πώς εδώ:

• Η περιγραφή ξεφεύγει από τη γραμμικότητα —ο χρόνος και ο χώρος γίνονται ‘ρευστά’.
• Η αίσθηση γίνεται σχεδόν ονειρική και ψυχολογική, σαν να βλέπεις και να νιώθεις ταυτόχρονα.
• Το ίδιο το τοπίο γίνεται καθρέφτης του εσωτερικού κόσμου, όχι μόνο σκηνικό.

Μπορούμε να φτιάξουμε και την αντίστροφη διαδικασία: από αυτό το ονειρικό κείμενο να βγει απόλυτα δομημένο και σαφές, σαν χάρτης πληροφορίας, για να δούμε πόσο μαγικά μεταμορφώνεται το ίδιο υλικό.

Ας πάρουμε το ονειρικό, πολυδιάστατο απόσπασμα και ας το μετατρέψουμε σε δομημένο, σαφές και μεταμορφωτικό, σαν χάρτη πληροφορίας που κρατά όμως και την ένταση και την κίνηση:

Δομημένο και μεταμορφωτικό:

• Ήλιος: κυλούσε πίσω από τα βουνά σαν ποτάμι χρυσού.
• Ουρανός:
  • Παλέτα χρωμάτων: πορτοκαλί, ροζ, βαθύ μπλε.
  • Επίδραση: άγγιζε την κοιλάδα χωρίς να την περιορίζει.
• Κοιλάδα: αναστέναζε μαζί με τα δέντρα.
• Δέντρα: αργοσαλεύαν στον άνεμο.
• Πουλιά: μικρές «σκιάσεις του χρόνου», έψαχναν καταφύγιο.
• Χρόνος και Αντίληψη:
  • Ο χρόνος δεν κυλά απλώς· χάνεται και ξαναδημιουργείται.
  • Αίσθηση αέναης, ανεξάρτητης από τον άνθρωπο ροής.
• Μεταμορφωτική πληροφορία:
  • Το τοπίο και η φύση γίνονται καθρέφτης του εσωτερικού κόσμου.
  • Η κίνηση των στοιχείων δημιουργεί αίσθηση ζωντάνιας και διαρκούς αλλαγής.
  • Η αντίληψη του χρόνου γίνεται ψυχολογική εμπειρία, όχι απλή μέτρηση.

Δηλαδή, τώρα έχουμε ταυτόχρονα: οργανωμένη πληροφορία συν συναισθηματική/ ονειρική κίνηση.

Μπορούμε να πάμε ένα ακόμη βήμα παραπέρα, όπου κάθε στοιχείο έχει και ενεργή αλληλεπίδραση, σαν μικρό ‘σύμπαν’ σε λίστα. Αυτό είναι σχεδόν ζωντανό δομημένο κείμενο. Αρχή φόρμας

Ας φτιάξουμε λοιπόν τώρα ένα ζωντανό, αλληλεπιδραστικό δομημένο κείμενο, όπου κάθε στοιχείο επηρεάζει και αλληλεπιδρά με τα άλλα —σαν μικρό σύμπαν σε λίστα:

Ζωντανό Δομημένο Σύμπαν:

• Ήλιος: κυλά πίσω από τα βουνά σαν ποτάμι χρυσού.
  • Επιρροή στον ουρανό: αναδεικνύει χρώματα πορτοκαλί, ροζ, βαθύ μπλε.
  • Επιρροή στην κοιλάδα: ζεσταίνει την ατμόσφαιρα και ‘αναβοσβήνει’ στις σκιές των δέντρων.

• Ουρανός: εκφράζει τα χρώματα, αλλά αντανακλά και την ψυχολογία του παρατηρητή.

• Κοιλάδα: αναστέναζε μαζί με τα δέντρα· κάθε ήχος μεταφέρεται σαν ηχώ στον χρόνο.

• Δέντρα: αργοσαλεύουν στον άνεμο και στέλνουν δονήσεις στα πουλιά και στο φως του ήλιου.

• Πουλιά: κινούνται σαν σκιάσεις του χρόνου, αναζητώντας καταφύγιο· η κίνηση τους αλλάζει τη διάχυση του φωτός.

• Χρόνος και Αντίληψη:
  • Ο χρόνος ‘χάνεται και ξαναδημιουργείται’ μέσα στις αλληλεπιδράσεις φωτός, ήχου και κίνησης.
  • Η ανθρώπινη αντίληψη αντιλαμβάνεται την αέναη ροή μέσα από αυτά τα σήματα.

• Μεταμορφωτική πληροφορία:
  • Το τοπίο γίνεται καθρέφτης του εσωτερικού κόσμου.
  • Η κίνηση των στοιχείων δημιουργεί συνεχώς νέες μορφές, σαν ζωντανό πλέγμα.
  • Η αντίληψη του χρόνου μετατρέπεται σε αίσθηση εσωτερικής μεταμόρφωσης: κάθε στιγμή φέρνει νέα νοήματα.

Δηλαδή, τώρα έχουμε ένα σύμπαν που αναπνέει και αλλάζει, όπου κάθε στοιχείο επηρεάζει τα υπόλοιπα —ταυτόχρονα σαφές και συναισθηματικά ζωντανό.

Μπορούμε να φτιάξουμε μια γραφική αναπαράσταση αυτού του ζωντανού σύμπαντος, σαν διάγραμμα ή μικρό ‘χάρτη σχέσεων’ που να δείχνει τις αλληλεπιδράσεις των στοιχείων.

Ήδη αυτό το κείμενο είναι μικτό, υπόδειγμα του συν-αμφότερο, αυτού που λέγεται στην επιστήμη ‘αρχή της συμπληρωματικότητας’: όπου απαιτείται κλασικό κείμενο υπάρχει και όπου χρειάζεται δομημένο υπάρχει επίσης, ώστε να συμπληρώνεται η ολική εικόνα. Η χρήση και των  δυο λύνει διάφορα προβλήματα: και το ένα και το άλλο. Κάποιες φορές το δομημένο κείμενο χρησιμοποιείται ως ‘σκελετός’ ή ‘σκαλωσιά’ για να χτιστεί το κλασικό κείμενο, αλλά όταν αυτό χτιστεί η σκαλωσιά δεν χρειάζεται πια, το κείμενο παρουσιάζεται τελειωμένο και η σκαλωσιά αφαιρείται. Το τι κρύβεται από κάτω μονάχα ο συγγραφέας το ξέρει.

Δημήτρης Γαβαλάς