- Υλικό
Ο Δάντης Αλιγκέρι (1265 – 1321) ήταν ένας από τους σημαντικότερους Ιταλούς ποιητές. Θεωρείται ο πρώτος σημαντικός δημιουργός στην ιταλική ποίηση ενώ το περίφημο έργο του, η Θεία Κωμωδία, εκτιμάται έως σήμερα ως ένα από τα σημαντικότερα έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας.
Dante Alighieri/ Paradiso, Canto XXXIII, 133-145,
Ιταλικά
Qual è ‘l geomètra che tutto s’affige
per misurar lo cerchio, e non ritrova,
pensando, quel principio ond’ elli indige,
tal era io a quella vista nova:
veder voleva come si convenne
l’imago al cerchio e come vi s’indova;
ma non eran da ciò le proprie penne:
se non che la mia mente fu percossa
da un fulgore in che sua voglia venne.
A l’alta fantasia qui mancò possa;
ma già volgeva il mio disio e ‘l velle,
sì come rota ch’igualmente è mossa,
l’ amor che move il sole e l’altre stelle.
Αγγλικά
As the geometrician, who endeavours
To square the circle, and discovers not,
By taking thought, the principle he wants,
Even such was I at that new apparition;
I wished to see how the image to the circle
Conformed itself, and how it there finds place;
But my own wings were not enough for this,
Had it not been that then my mind there smote
A flash of lightning, wherein came its wish.
Here vigour failed the lofty fantasy:
But now was turning my desire and will,
Even as a wheel that equally is moved, — by
the Love that moves the sun and the other stars.
Ελληνικά
Δάντης / Θεία Κωμωδία, Παράδεισος, Άσμα 33, 133-145
[απόσπασμα τέλους]
Όπως ο γεωμέτρης με ένταση επιδιώκει
να τετραγωνίσει τον κύκλο, αλλά δεν μπορεί να φτάσει,
μέσω της σκέψης στη σκέψη, στην Αρχή που χρειάζεται
όμοια έψαξα κι εγώ αυτό το παράξενο θέαμα: ήθελα να δω
τον τρόπο με τον οποίο η ανθρώπινη ομοίωσή μας
ταίριαξε στον κύκλο και βρήκε τόπο σε αυτόν—
και τα δικά μου φτερά ήταν πολύ αδύναμα γι’ αυτό.
Αλλά τότε το μυαλό μου χτυπήθηκε από φως που λάμπει
και, με αυτό το φως, έλαβε αυτό που είχε ζητήσει.
Εδώ η δύναμη απογοήτευσε την υψηλή φαντασία μου˙ αλλά
η επιθυμία και η θέλησή μου είχαν ήδη κινηθεί -σαν
τροχός που περιστρέφεται ομοιόμορφα- από
την Αγάπη που τον ήλιο κινεί και τ’ άλλα αστέρια.
*
* *
- Σχόλια
(i) Ο Χριστιανός ποιητής με μυστικιστικές τάσεις, ο Δάντης, εκπροσωπείται, στην ενότητα Ποίηση και Μαθηματικά, από ένα απόσπασμα από το τέλος του Παραδείσου (Άσμα 33), στο οποίο καλεί όλες τις νοητικές του δυνάμεις για να κατανοήσει τον χείμαρρο της αγάπης που εκπέμπει ένας θεϊκός δημιουργικός Νους, του οποίου η τάξη νοημοσύνης είναι απείρως πάνω από τη δική του. Αποτυγχάνοντας σε αυτή την προσπάθεια («τα δικά μου φτερά δεν ήταν για μια τέτοια πτήση»), φεύγει μακριά, μόνο για να διαπεραστεί ξαφνικά από μια μεγάλη λάμψη φωτός: για μια στιγμή είναι ένα με την « Αγάπη που κινεί τον ήλιο και τα άλλα αστέρια», δηλαδή τον Θεό.
(ii) Η πορεία του Δάντη ολοκληρώνεται στο 33ο Άσμα του Παραδείσου, όταν ο ώριμος ποιητής ξαναβλέπει, καταμεσής στο άκτιστο φως του έσχατου ουρανού όπου ανήλθε, ένα βιβλίο, το απόλυτο βιβλίο, «τα σκόρπια φύλλα ολόκληρης της πλάσης» και επιστρέφει στη γη, όπου πάλι αναλαμβάνει να αντιγράψει, όσο μπορεί, όπως μπορεί, όσα είδε και στενογράφησε, ας πούμε, στο «βιβλίο της μνήμης» του (αναλαμβάνει να γράψει ό,τι μόλις έγραψε: τη Θεία Κωμωδία). Η πρόθεση του Δάντη είναι εμφανής: Θέλει να δεχτούμε πως πρόκειται για ένα ενιαίο αντίγραφο, που φυλλομετρώντας το ολοκληρωμένο βλέπουμε, χάρη στις διαδοχικές παλινωδίες, την εμμονή να τυπώνεται ολοένα βαθύτερα και ευκρινέστερα. Βλέπουμε, καθοδηγημένοι από τον ίδιο τον ποιητή, που δεν παύει να μας υποδεικνύει την ορθή ανάγνωση, να διευθετεί δηλαδή το υλικό που αντιγράφει από το βιβλίο της μνήμης του, τη Δέσποινα των λογισμών του, τη Βεατρίκη, από ποίημα σε ποίημα, από libello σε componimento, σε ένα παιχνίδι, να λάμπει και να πεθαίνει και να υφίσταται ιδεώδης και άυλη πια. Τη βλέπουμε να ξεχνιέται, να μετασχηματίζεται και όταν ξαναβρίσκεται επιτέλους, διπλά ιδεώδης, αμέσως (χαμογελώντας αινιγματικά) να χάνεται μες στο πρότυπό της, μαζί με τον έρωτα και την ευγλωττία του μελωδού της: στο 33ο Άσμα του Παραδείσου, για λογαριασμό του Δάντη μιλάει ο Άγιος Βερνάρδος και μιλάει στη Μητέρα Θεού -ενώ ο ίδιος ο Δάντης ξαναπαίρνει εκεί πάνω, στον ακροτελεύτιο, εμπύρετο ουρανό της Θεότητας, τον λόγο μόνο για να διατυπώσει την αδυναμία του να μιλήσει: Ω, λόγια μονάχα έχω -και δεν αρκούν καν για να πω τι λίγα που είναι τώρα, τι φτωχά! Η ποίηση έχει οδηγηθεί στο όριο που δεν μπορούμε να βάλουμε στη σκέψη αλλά «στην έκφραση των σκέψεων: γιατί για να βάλουμε στη σκέψη όριο, πρέπει να μπορούμε να σκεφτόμαστε και τις δύο πλευρές αυτού του ορίου (πρέπει δηλαδή να μπορούμε να σκεφτόμαστε και αυτό που δεν μπορεί να σκεφτεί κανείς)».
(iii) Το μαθηματικό θέμα εδώ είναι ο γνωστός ‘τετραγωνισμός του κύκλου’. Εκτός από μαθηματικό πρόβλημα, που κάποια στιγμή με κάποιο τρόπο βρήκε τη λύση του, οφείλω να πληροφορήσω τον αναγνώστη ότι το θέμα αυτό υπήρξε και ιερό. Δεν είναι τυχαία λοιπόν η αναφορά του συγκεκριμένου ζητήματος, αφού ο κύκλος αναπαριστά τον Θεό και το τετράγωνο τον άνθρωπο: έτσι τετραγωνισμός του κύκλου σημαίνει ανθρωποποίηση του Θεού και θεοποίηση του ανθρώπου ή σύνθεση Θεού και ανθρώπου, πράγμα που επιτεύχθηκε στην έννοια του θεανθρώπου Ιησού/ Χριστού.
