Είναι κρίμα που, εδώ και πολλά χρόνια, έχει πάψει να διδάσκεται στα σχολεία η Ρωμαϊκή ιστορία. Άνθρωποι σαν τον Καίσαρα, τον Κικέρωνα ή ακόμη και σαν τον Αννίβα – που, παρά την ταραγμένη από τους πολέμους ζωή του, έμαθε ελληνικά και έγραψε βιβλία στα ελληνικά, όπως μας βεβαιώνει ο Ρωμαίος ιστορικός Κορνήλιος Νέπως στους Βίους του – είναι, νομίζω, σ ‘εμάς τους Έλληνες περισσότερο ενδιαφέροντες από όσο σε κάθε άλλον Ευρωπαίο. Πάντως, δεν μπορώ να ξεχάσω ότι ως μαθητής θαύμαζα τον Καίσαρα όχι τόσο για τις πολεμικές του δάφνες (είχε κατακτήσει τη Νουμιδία στην Αφρική και τη Γαλατία στην Ευρώπη, δηλαδή τη Γαλλία, την Ελβετία, το Βέλγιο και τμήμα της Γερμανίας), όσο για τις αρετές που είχε ως άνθρωπος.
Όσο κι αν μας φαίνεται παράξενο, αυτός ο πολέμαρχος ήταν και φιλόλογος και καμιά φορά ποιητής. Ναι, έγραφε και ποιήματα. Όταν ήταν αιχμάλωτος των πειρατών, λέει ο Πλούταρχος, περνούσε τον χρόνο του, μέχρι να έρθουν τα λύτρα για την απελευθέρωσή του, γράφοντας ποιήματα («και ποιήματα γράφων και λόγους τινάς»). Ήξερε τη λατινική γλώσσα τόσο καλά, που έγραψε και μια γραμματική (De analogio), την οποία αφιέρωσε στον Κικέρωνα, που ήταν μάλιστα πολιτικός του αντίπαλος. Και την έγραψε μη φανταστείτε στο γραφείο του, αλλά διασχίζοντας τις Άλπεις, όταν επέστρεφε στη ρωμαϊκή επαρχία του. Δεν άφηνε χρόνο ανεκμετάλλευτο – τέτοιος ήταν. Στα δυο βιβλία που έγραψε για προπαγανδιστικούς λόγους: Απομνημονεύματα Περί του Γαλατικού Πολέμου το ένα και Περί του Εμφυλίου Πολέμου το άλλο, η γλώσσα που χρησιμοποιεί στο πρώτο είναι αυτό που λέμε στη δική μας «καθαρεύουσα», η λατινική δηλαδή των μορφωμένων, και στο άλλο η γλώσσα που μιλούσε ο απλός λαός.
Ως πολιτικός ρήτορας, λένε ότι είχε ηχηρή φωνή και ήξερε να συνδυάζει τις κινήσεις και τις χειρονομίες του με χάρη και ζέση. Ο Κικέρων, ο κορυφαίος ρήτορας στη Ρώμη, αν και ήταν, όπως είπα, πολιτικός αντίπαλος του Καίσαρα, του είπε κάποια μέρα, σύμφωνα με όσα αναφέρονται στον Βρούτο: «Ορισμένοι δοκίμασαν, με τη συχνή χρήση και την επιμονή τους, να εκφράσουν τη σκέψη τους με εξαίσια μορφή. Αλλά εσύ πρώτος ανακάλυψες όλον τον πλούτο της ευφράδειας και εξ αυτού του λόγου υπήρξες άξιος του ονόματος του Ρωμαίου και τίμησες την πατρίδα».
Στο πρώτο κεφάλαιο της γραμματικής του γράφει για τη ρητορική τέχνη ότι «η επιλογή των λέξεων είναι η βάση της ευγλωττίας». Και έχει δίκιο. Θυμηθείτε εκείνο το εξαίσιο μήνυμα που έστειλε στη Σύγκλητο ύστερα από στρατιωτική νίκη: «Veni, vidi, vici (Ήλθα, είδα, νίκησα). Tο αδικεί η ελληνική μετάφραση, χάνεται η παρήχηση του V. Ήταν βέβαια και λάτρης της ελληνικής γλώσσας από την παιδική και την πρώιμη εφηβική ηλικία και προχώρησε αρκετά τη σπουδή αυτής της γλώσσας, την οποία μιλούσε συχνά – και μάλιστα με εκλεπτυσμένη κομψότητα. Στη μάχη στα Φάρσαλα το 48 π.Χ., όπου νίκησε τις πολυπληθέστερες στρατιωτικές δυνάμεις του Πομπήιου, οι Έλληνες, – και μεταξύ αυτών οι Αθηναίοι – είχαν πάει με το μέρος του Πομπήιου.
Μετά τη μάχη, αντί να μιμηθεί τον Σύλλα, που λεηλάτησε το «κλεινόν άστυ», ο Καίσαρ – που λάτρευε την Αθήνα – αρκέστηκε να πει τα πικρά τούτα λόγια στους Αθηναίους με τα τέλεια και κομψά ελληνικά του: «ποσάκις υμάς υπό σφων αυτών απολλυμένους η δόξα των προγόνων περισώσει;». Ακόμα και τα τελευταία λόγια που είπε πριν ξεψυχήσει, όταν είδε τον Βρούτο ανάμεσα στους συνωμότες, ήταν στα ελληνικά: «Και εσύ, τέκνον μου Βρούτε;».
Ο Καίσαρ δεν ήταν άξεστος «καραβανάς», σαν τον Σύλλα ή τον Μούμμιο, που κατέστρεψε εκ θεμελίων, ως άλλη Καρχηδόνα, την Κόρινθο. Για να εξαλείψει αυτή τη ντροπή της πατρίδας του, ο νικητής της μάχης των Φαρσάλων ανοικοδόμησε πάλι την πριν από 100 χρόνια καταστραφείσα Κόρινθο. Και όχι μόνο αυτό. Είχε σκεφτεί ακόμα να διανοίξει τον Ισθμό, αλλά δεν του το επέτρεψαν τα ξίφη των «δημοκρατικών», τους οποίους ο Καίσαρ, με τη γνωστή του επιείκεια (Clementia Caesaris) όχι μόνο τους είχε συγχωρήσει, αλλά και τους είχε κάνει στρατηγούς (Βρούτος και Κάσσιος). Δεν φοβόταν και κυκλοφορούσε χωρίς σωματοφύλακες, αν και ήξερε, όπως λέει ο Οδυσσέας Ελύτης, ότι
Ήρθαν
ντυμένοι «φίλοι»
αμέτρητες φορές οι εχθροί μου.
(ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ)
Για να καταλάβει τώρα κανείς τον χαρακτήρα του Καίσαρα, χρειάζεται ν’ αναφερθώ σε ένα περιστατικό της ζωής του, γιατί, αν και ήξερε καλά τη μητρική του γλώσσα, συνήθιζε να εκφράζεται περισσότερο με πράξεις, που είναι συχνά πιο εύγλωττες από τα ωραία λόγια. Ο Καίσαρ – που ήθελε να επιτεθεί στη Σύγκλητο, χωρίς να φανεί αυτός ο σκοπός του – βρήκε την αφορμή στο πρόσωπο του ανθύπατου Κ. Αντώνιου Υβρίδα, πρώην συναδέλφου του Κικέρωνα στην υπατεία του 63 π. Χ. (χρονιά της συνωμοσίας του Κατιλίνα). Και αυτό γιατί ο Αντώνιος, κατά τη διακυβέρνησή του στη Μακεδονία, ήταν ένας τύραννος και λαφυραγωγός, και με την ιδιαίτερα αυτή ατιμωτική συμπεριφορά του προσέβαλε το ρωμαϊκό όνομα και δημιούργησε υποψίες για τους ανθυπάτους και τις κυβερνήσεις τους. Για τον σκοπό του αυτό ο Καίσαρ αναθέτει στον Μ. Καίλιο Ρούφο να εισαγάγει σε δίκη τον Αντώνιο για κατάχρηση εξουσίας. Ο τελευταίος βρίσκει ανέλπιστο συνήγορο τον Κικέρωνα, τον κορυφαίο, θα λέγαμε, δικηγόρο εκείνη την εποχή στη Ρώμη. Ο Κικέρων – που, αν και ανήκε στην τάξη των ιππέων, από πολιτικής πλευράς ήταν με το μέρος της αριστοκρατίας της Συγκλήτου – έχει καταλάβει ότι πίσω απ’ αυτή τη δίκη κρύβεται ο Καίσαρ και βρίσκει, όπως λέει ο ιστορικός Δίων ο Κάσσιος, το πρόσχημα που χρειαζόταν, για να επιτεθεί στο μαύρο πρόβατο της αριστοκρατίας Καίσαρα και πολιτικό προστάτη των συμφερόντων του ρωμαϊκού λαού. Και ήταν μάλιστα τόσο λυσσαλέα η επίθεσή του στον Κιαίσαρα, ώστε ακόμα και ύβρεις εξαπέλυε ενάντια του. Ο Έλληνας ιστορικός της Ρωμαϊκής ιστορίας εξάγει από την υπόθεση αυτή ένα από τα βασικά γνωρίσματα του χαρακτήρα του Καίσαρα, που δεν είναι άλλο από την ψυχραιμία συνδυασμένη με τον υπολογισμό. Κανόνας συμπεριφοράς στον οποίο ο Καίσαρ θα μείνει πιστός ως τον θάνατό του. Ο ίδιος, άλλωστε, ο Καίσαρ, σε ένα λόγο του προς τους «έγγραφους πατέρες» (τιμητική προσφώνηση των μελών της Συγκλήτου) είπε μεταξύ άλλων: «Αν το πνεύμα σας είναι ελεύθερο, μπορεί τα πάντα. Αν όμως διακατέχεται από το πάθος, υποτάσσεται σ’ αυτό και η ευφυΐα και δεν έχει καμία δύναμη». Για να στηρίξει, λοιπόν, τη γνώμη του ο Έλληνας ιστορικός λέει ακόμα:
«Μολονότι ο Καίσαρ υπέφερε από αυτές τις ύβρεις, απέφυγε ν’ απαντήσει στον Κικέρωνα με λόγια ή με πράξεις. Έλεγε ότι συχνά πολλοί άνθρωποι εξακοντίζουν μάταιους σαρκασμούς εναντίον εκείνων που είναι ανώτεροί τους, για να τους ωθήσουν σε διαμάχη, με την ελπίδα να φανεί ότι έχουν κάποια ομοιότητα μαζί τους και να τοποθετηθούν στο ίδιο με αυτούς επίπεδο».
Και ο ιστορικός, που φαίνεται εντυπωσιασμένος από την ασυνήθιστη αυτή στάση το Καίσαρα, λέει στη συνέχεια: «Άφησε τον Κικέρωνα να τον βρίζει με την άνεσή του και να κομπάζει χωρίς μέτρο. Όμως πολύ απείχε αυτό από το να τον περιφρονεί. Από τη φύση του πράος, δεν άφηνε εύκολα να τον καταλαμβάνει ο θυμός.[…] Ποτέ δεν παρασυρόταν από το πάθος. Ανέμενε την κατάλληλη στιγμή και χτυπούσε συχνά χωρίς να το περιμένουν, επιδιώκοντας λιγότερο να φαίνεται ότι εκδικείται και περισσότερο ότι ενεργεί για την προάσπιση των συμφερόντων του». Ο ίδιος άνθρωπος που έβριζε τώρα ασύστολα τον Καίσαρα, στον Λόγο του για τον Μάρκελλο (εποχή κατά την οποία ο Καίσαρ ήταν νικητής του εμφυλίου πολέμου και κυρίαρχος στα πολιτικά πράγματα της Ρώμης) λέει για τον πολιτικό του αντίπαλο: «Γάιε Ιούλιε Καίσαρ, σε ευγνωμονώ, διότι όχι μόνο με διατήρησες σε όλες τις τιμές μου και μου απένειμες και άλλες, αλλά και διότι σε όλα τα αναρίθμητα αυτά καλά, που έκανες σε μένα προσωπικά, με τούτη τη σημερινή σου χειρονομία, πρόσθεσες – πράγμα που δεν φανταζόμουνα πια πως μπορούσε πια να συμβεί – ένα υπέροχο επιστέγασμα». Το «επιστέγασμα» για το οποίο κάνει λόγο εδώ ο Κικέρων είναι η αμνήστευση του φίλου του Μάρκελλου από τον Καίσαρα.
Ως άνθρωπος ο Καίσαρ είχε ψυχικό σθένος, θάρρος, στωική και ψυχρή συμπεριφορά, αλλά και αφοσίωση και σταθερότητα που συνόδευαν τον δυναμισμό και την ικανότητα να παίρνει πρωτοβουλίες. Η ζωή του στις εκστρατείες τον είχε κάνει στο φαγητό αδιάφορο. Ο Πλούταρχος, πάνω σ’ αυτό το θέμα, λέει ότι όταν τον φιλοξενούσε στο Μεδιόλανο ο φίλος του Ουαλέριος Λέοντας και του παρέθεσε για γεύμα σπαράγγι με μύρο από πάνω αντί για λάδι, ο Καίσαρ έφαγε, χωρίς πρόβλημα, και μάλωσε τους φίλους του – που ήταν αβροδίαιτοι και δυστροπούσαν- λέγοντας: «Ήταν αρκετό σε όσους δεν άρεσε το φαγητό να μη φάνε, όποιος όμως κατηγορεί αυτή τη σκληρή αγροτική ζωή, είναι ο ίδιος άξεστος».
Οι εμφύλιοι πόλεμοι των Ρωμαίων στρατηγών έδειξαν πως η ρωμαϊκή Δημοκρατία, η Respublica, όπως την έλεγαν οι Ρωμαίοι, είχε φτάσει στο τέλος της και ότι ο νικητής αυτών των πολέμων, όποιος κι αν ήταν από τους δυο αντιπάλους, ο Καίσαρ ή ο Πομπήιος, θα υποχρέωνε, με τις λεγεώνες του, την Σύγκλητο να τον αναγνωρίσει δικτάτορα, ακόμη και βασιλιά, όπως έγινε με τον Καίσαρα. Στάθηκε επομένως τυχερή η Ρώμη που από τη σύγκρουση αυτή νικητής βγήκε ο Καίσαρ και όχι ο Πομπήιος. Και το λέω αυτό γιατί ο Καίσαρ, εκείνη την εποχή, ήταν για τη Ρώμη και την αναστάτωση που είχαν φέρει οι εμφύλιοι πόλεμοι ό,τι καλύτερο θα μπορούσε να έχει συμβεί. Και αυτό γιατί ο Καίσαρ, πέρα από την παιδεία που διέθετε, με τη σύνεση που τον χαρακτήριζε, τη μεγαλοψυχία που έδειξε απέναντι στους πολιτικούς αντιπάλους του και με τις άλλες αρετές που είχε ως άνθρωπος ήταν για τη Ρώμη ό,τι ο Περικλής για την Αθήνα. Με άλλα λόγια «αρχή του πρώτου ανδρός», όπως είπε πολύ εύστοχα για τον Περικλή ο Θουκυδίδης. Πάντως, τα ιστορικά γεγονότα έδειξαν ότι ακόμα και μετά τη δολοφονία του Καίσαρα, η δημοκρατία είχε φτάσει στο τέλος της και ότι ο εμφύλιος πόλεμος, τον οποίο ο Καίσαρ, με την κυριαρχία του, είχε φέρει εις πέρας, μπήκε σε νέα φάση. Μετά τη δολοφονία του Καίσαρα κύριος της πολιτικής κατάστασης ήταν ο Μάρκος Αντώνιος, στενός συνεργάτης του Καίσαρα.
Τη δικτατορία του ευνοούν όχι μόνο ο στρατός, αλλά και ο ρωμαϊκός λαός, ο οποίος μόλις έλαβε γνώση της διαθήκης του Καίσαρα, εξαγριώθηκε και ανάγκασε τους δολοφόνους του να εγκαταλείψουν τη Ρώμη. Η άφιξη όμως του Οκταβιανού στη Ρώμη από την Απολλωνία, όπου σπούδαζε, άλλαξε την κατάσταση και έφερε νέες πολεμικές συγκρούσεις, που ανάγκασαν τον Αντώνιο να συνάψει με τον Οκταβιανό και τον Λέπιδο τη Β΄Τριανδρία το 43 π.Χ. Την επόμενη χρονιά, η μάχη στους Φιλίππους, στην οποία ηττήθηκαν οι δημοκρατικές δυνάμεις, σήμανε, οριστικά και αμετάκλητα, το τέλος της ρωμαϊκής δημοκρατίας.
Η θεία καταγωγή του Καίσαρα από την Αφροδίτη, μέσω του Αινεία και του Ίουλου, προβαλλόταν με κάθε μορφή προπαγάνδας. Σήμερα όμως η δόξα του οφείλεται κυρίως στις πολεμικές του δάφνες, γιατί η ειρηνική περίοδος της μοναρχίας του ήταν, λόγω της δολοφονίας του, πολλή σύντομη. Μπορούμε όμως να σχηματίσουμε μια ιδέα για τον Καίσαρα ως ηγέτη σε ειρηνική περίοδο από τα έργα που είχε στη σκέψη του και ήθελε να πραγματοποιήσει. Για την κατασκευή της διώρυγας της Κορίνθου, που ανέφερα πιο πάνω, είχε αναθέσει σε ξακουστό επιχειρηματία, τον Ανιηνό, τις προπαρασκευαστικές εργασίες για το τεράστιο αυτό εργοτάξιο. Προτίθεται επίσης να αποξηράνει τα Ποντίνα Έλη, πηγή πυρετών και ελονοσίας, μεταξύ του Πομέντιου και τη Σητείας, και να μεταβάλει αυτά τα εδάφη σε γόνιμη αγροτική περιοχή, στην οποία θα μπορούσαν να εγκατασταθούν χιλιάδες αγρότες. Είχε σκοπό επίσης να ανοίξει δίοδο για τα νερά της λίμνης της Φικάνας. Επειδή στο λιμάνι της Όστιας γίνεται συνωστισμός, σχεδιάζει να ελαττώσει την κίνηση, κατασκευάζοντας λιμάνια σε τεχνητούς όρμους, στους οποίους τα πολυάριθμα πλοία θα μπορούν να αγκυροβολούν και να ξεφορτώνουν γρήγορα. Ονειρεύεται τον εξωραϊσμό της Ρώμης, για να μείνουν στην πόλη αυτή, πρωτεύουσα του κόσμου, τα ίχνη και τα σημάδια της ευεργετικής τους δράσης. Εκφράζει την επιθυμία να χτίσει ένα μεγάλο θέατρο κοντά στη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας, όπου χάθηκαν στη φωτιά τα περισσότερα έργα της αρχαιότητας, και ακόμα σχεδιάζει την ανέγερση μιας δημόσιας βιβλιοθήκης στις διαστάσεις εκείνης της Αιγύπτου, με κάθε είδους βιβλία, περγαμηνές και πίνακες από την Ελλάδα και τη Ρώμη, που θα περιέχει το σύνολο των γνώσεων της εποχής. Θέλει επίσης να οργανώσει την ασφάλεια, την καθαριότητα και τη συντήρηση των οδών για την άνετη και καλή κυκλοφορία μέσα στην π ρ ω τ ε ύ ο υ σ α τ ο υ κ ό σ μ ο υ. Κλείνω αυτό τον κατάλογο έργων με ένα νέο Forum που έχει από καιρό στον νου του για την αποσυμφόρηση της παλιάς Αγοράς της Ρώμης. Πάντως, κατά τον χρόνο της δολοφονίας του η Ρώμη έχει αλλάξει όψη, έχει γίνει πιο μεγαλοπρεπής και το μάρμαρο στα κτίρια έχει αρχίσει να παίρνει τη θέση των πλίνθων. Ίσως θα ρωτούσε κάποιος αν θα πραγματοποιούνταν όλα τα έργα που αναφέρθηκαν. Και τα μισά να γίνονταν πράξη δεν είναι λίγα. Μάλιστα, αρκετά απ’ αυτά, με δημοκρατικό καθεστώς, θα ήταν αδύνατο να ψηφιστούν και να πραγματοποιηθούν, γιατί θα εμποδίζονταν από άλλα συμφέροντα. Έχασε, λοιπόν, πολλά η κοσμοκράτειρα Ρώμη εξαιτίας της δολοφονίας του Καίσαρα.
Λέγεται ότι το σώμα του Καίσαρα – μέσα στο χώρο της Συγκλήτου και μπροστά στο άγαλμα του Πομπήιου, που το είχαν βγάλει και το ξανάβαλαν με εντολή του Καίσαρα – δέχτηκε 23 πλήγματα από τα εγχειρίδια των συνωμοτών. Ίσως θα ρωτούσε κάποιος: Γιατί σταμάτησαν σ’ αυτό τον αριθμό, αφού οι συνωμότες ήταν πολύ περισσότεροι; Ίσως, γιατί ,όπως λέει ο ποιητής Οβίδιος σε μια από τις Επιστολές του από τον Πόντο : Δ ε ν υ π ή ρ χ ε ι π ι α χ ώ ρ ο ς γ ι α ν έ α π λ η γ ή .
——————-
