Πόσο ευτυχισμένος ζούσα,
Όσο μου επιτρεπόταν, Έρωτα,
Ν’ αντισταθώ στη λύσσα σου !
Μιχαήλ Άγγελος, Σονέτα
Το θέμα της ομοφυλοφιλίας και της τεκνοθεσίας μάς έκανε μαλλιά-κουβάρια τις τρέχουσες αυτές μέρες. Είναι όμως φανερή – για να μην πω και ασύστολη – η υποκρισία μας να θρηνούμε, μετά το ψήφισμα στη βουλή, για τη διάλυση του κοινωνικού θεσμού της οικογένειας, ο οποίος με τα καθημερινά οικογενειακά δράματα (ξυλοδαρμός ή και φόνος ακόμα της μητέρας, βιασμός του κοριτσιού από τον βιολογικό του πατέρα ή μητέρα που εμπορεύεται το κορμί του κοριτσιού της) καταρρακώνεται όλο και περισσότερο. Είναι λοιπόν υποκρισία και αδικία συνάμα να επιρρίπτουμε, για την υποβάθμιση αυτού του θεσμού, δικές μας ευθύνες σε μια κοινωνικά στιγματισμένη κατηγορία ανθρώπων, που πλήρωνε, αιώνες τώρα, ένα λάθος της φύσης, για το οποίο δεν έφταιγε καθόλου. Εφόσον , λοιπόν, πρόκειται για λάθος της φύσης, είναι λογικό να πούμε ότι ομοφυλοφιλία υπήρχε και στην εποχή της Αναγέννησης και ακόμα πολλούς αιώνες πιο πίσω, στην αρχαιότητα. Ο Μιχαήλ Άγγελος, όπως και κάθε άνθρωπος, δεν θα μπορούσε να αποτελέσει εξαίρεση, αν έτσι το ‘θελε η μοίρα του. Είναι πάντως μεγάλη τύχη για την ευρωπαϊκή ζωγραφική και γλυπτική ότι ο Μιχαήλ Άγγελος έζησε πολλά χρόνια — 89 για την ακρίβεια – και πρόλαβε να δημιουργήσει αθάνατα έργα τόσο στη μια όσο και στην άλλη τέχνη. Στα τελευταία χρόνια της ζωής του, γράφει ο φίλος και βιογράφος του Βαζάρι , συνήθιζε να λέει: «Είμαι τόσο γέρος ώστε ο θάνατος συχνά με τραβάει απ’ τον μανδύα για να πάω μαζί του» (I am so old that death often tugs my cloak for me to go with him). Και, μέσα σε αυτά τα 89 χρόνια που έζησε, οι θυμοί του τον έφεραν αντιμέτωπο με εφτά Πάπες, για λογαριασμό των οποίων δημιούργησε ένα τιτάνιο έργο, σε μια προσπάθεια να λυτρωθεί από την «αμαρτία της ατέλειας».
Στις 18 του Μάη του 1504, η Επιτροπή που θα αποφάσιζε για τη θέση που θα στηθεί ο Δαβίδ του Μιχαήλ Άγγελου επέλεξε την Piazza de .Signiori και ακριβώς μπροστά στη θύρα του Παλάτσο Βέκκιο, του μεγάρου της Σινιορίας, θέση όπου, πριν από τον Δαβίδ, είχε στηθεί η Ιουδίθ του Ντονατέλλο.
O Λεονάρντο ντα Βίντσι, που ήταν μέλος της επιτροπής, είχε προτείνει μια άλλη θέση, αλλά ένα άλλο μέλος της επιτροπής υποστήριξε την άποψη ότι έπρεπε να εισακουσθεί η επιθυμία του δημιουργού του αγάλματος. Είναι, πάντως, γνωστό ότι ο Λεονάρντο και ο Μιχαήλ Άγγελος δεν είχαν καλές σχέσεις. Αυτός ήταν ο λόγος που ο Λεονάρντο δεν ήθελε ο Δαβίδ του συμπατριώτη του να τοποθετηθεί σε ένα τόσο κεντρικό σημείο. Αν και ο Λεονάρντο ήταν πλούσια προικισμένος από τη φύση, είχε, λέγανε, «φθονερή ψυχή» και ο Μιχαήλ Άγγελος δεν τον συμπαθούσε για πολλούς λόγους: Είχε υπηρετήσει ως στρατιωτικός σύμβουλος του τύραννου Βοργία και είχε επιλέξει το Μιλάνο, ενώ ήταν Φλωρεντινός. Επίσης είχε προσβάλει όλους τους γλύπτες, κατατάσσοντας την τέχνη τους στην κατηγορία των «ήσσονος σημασίας» τεχνών. Η Ιουδίθ του Ντονατέλλο – που, όπως είπαμε , είχε στηθεί στη θέση που είναι τώρα ο Δαβίδ – ενσάρκωνε τον αιματηρό αγώνα κατά της τυραννίας. Ο Δαβίδ, από την άλλη πλευρά, εκφράζει το κουράγιο και την ήρεμη δύναμη, με άλλα λόγια τις αρετές του φλωρεντινού πολίτη. Σύμφωνα με τη Βίβλο, ο βασιλιάς Δαβίδ είχε προστατέψει τον λαό του από τους εξωτερικούς εχθρούς και είχε κυβερνήσει αμερόληπτα, ό,τι δηλαδή προσδοκούσε ο λαός από την κυβέρνησή της Φλωρεντίας: το ίδιο θάρρος και την ίδια εντιμότητα. Ο Δαβίδ του Μιχαήλ Άγγελου, ένας ωραίος νέος σαν τον θεό Απόλλωνα, δεν έχει και ούτε μπορούσε να έχει καμία συγγένεια με τον Δαβίδ (1450 ) του Ντονατέλλο, ο οποίος φιλοτέχνησε το δικό του έργο, έχοντας στη σκέψη του το βιβλικό επεισόδιο, όπου το παιδί–Δαβίδ αντιμετωπίζει με τη σφεντόνα του τον γίγαντα Γολιάθ.
«Ο μέγας πλάστης της αντρικής ομορφιάς», όπως αποκαλούν τον Μιχαήλ Άγγελο μερικοί, δεν εμπνέεται από τη Βίβλο, κι ας ήταν θρήσκος. Κινούμενος από τη λανθάνουσα ομοφυλοφιλία του, εμπνέεται από την ανέσπερη ανδρική ομορφιά της αρχαίας ελληνικής τέχνης. Το ελληνικό άγαλμα του Λαοκόωντα στο Βατικανό, δηλαδή το γυμνό και ωραίο ανδρικό σώμα του ιερέα του θεού Απόλλωνα, στοίχειωσε τη φαντασία του και επηρέασε την καλλιτεχνική του ευαισθησία. Ναι, ο Δαβίδ του Μιχαήλ Άγγελου είναι ίδιος, θα έλεγε κανείς, ο ελληνικός θεός Απόλλων και όχι το βοσκόπουλο που έγινε βασιλιάς του Ισραήλ. Και έχουν μεγάλο λάθος εκείνοι που τον παρομοιάζουν με τον Ηρακλή, του οποίου η κοψιά θυμίζει μπεχλιβάνη.
Όσο για τη σεξουαλικότητα του Μιχαήλ Άγγελου, θα πρέπει να λάβει υπόψη του κανείς ότι αυτός ο μοναχικός άνθρωπος (ο Ραφαήλ είπε κάποτε γι’ αυτόν: «πάντα μόνος σαν τον δήμιο είναι»), αυτός ο πολυσχιδής δημιουργός της ζωής, ο homo universalis, όπως θα ‘λεγαν στην εποχή του, δεν είχε ποτέ τη διάθεση και τον χρόνο, που απαιτούνται για το σεξ. Το λέει, άλλωστε, και ο ίδιος σε ένα από τα υπέροχα σονέτα που έγραψε:
Δυστυχισμένος είμαι! Δυστυχισμένος!
Σε όλο μου το παρελθόν δεν βρίσκω
μια μέρα που να ήτανε δική μου!
Τη σεξουαλικότητά του o Μιχαήλ Άγγελος την εξιδανικεύει μέσα στα έργα του: Ποιος θα μπορούσε, αλήθεια, να συναγωνισθεί τα εκπληκτικά του ignudi (σκλάβοι) στην Καπέλα Σιξτίνα, που έχουν την ομορφιά που αυτός δεν διαθέτει και που είναι πιο ζωντανά και από αληθινά.
Πράγματι, πάνω από τους πεσσούς των θρόνων των Προφητών κάθονται γυμνοί νεαροί άνδρες. Εικονίζονται σε ζευγάρια αντιμέτωπα, έχουν ανάμεσά τους ένα από τα μπρούντζινα μετάλλια και φαίνονται σαν να θέλουν να το τυλίξουν με γιρλάντες.
Πρόκειται για τους λεγόμενους «σκλάβους». Είναι ζωγραφισμένοι μικρότεροι σε μέγεθος από τους Προφήτες και χρησιμεύουν ως τεκτονική απόληξη των πεσσών, έχοντας από τον ρόλο τους αυτό την πιο μεγάλη ελευθερία κίνησης. Και αν δεν αρκούν όλα αυτά, σηκώστε τα μάτια προς την οροφή της Καπέλα Σιξτίνα και συγκεκριμένα εκεί όπου το βλέμμα θα επισημάνει τη Μέθη του Νώε. Η απεικόνιση του βιβλικού αυτού θέματος έχει ως επίκεντρο ένα πέος σε στύση, λες και αυτή η ανατροπή του βιβλικού κειμένου να του πρόσφερε μια κρυφή ικανοποίηση. Με λίγα λόγια είναι φανερό, όπως δείχνουν τα πράγματα στην προκειμένη περίπτωση, ότι ο μεγάλος Φλωαρεντινός ήθελε ακόμη μια φορά, όπως στον Δαβίδ ή στους Λουομένους (Μάχη της Cascina), να χορτάσει γυμνό το ανδρικό σώμα.
Είναι επίσης γνωστό ότι οι άγγελοι με φτερά δεν του άρεσαν. Έλεγε ότι τα φτερά στους αγγέλους μοιάζουν με προσαρτήματα, που είναι χαρακτηριστικά των πτηνών και ανάξια του πλάσματος που έχει αποστολή να μας φέρει κοντύτερα στον Θεό. Η αντιπάθειά του αυτή για τα φτερά των αγγέλων ίσως να οφείλεται και στην άποψη της Εκκλησίας ότι οι άγγελοι δεν έχουν γένος και επομένως η αγγελική ομορφιά τους δεν πρέπει να εκλαμβάνεται από τους πιστούς ως αρσενική ή θηλυκή ομορφιά. Ένα από τα έργα του, ο Άγγελος με το κηροπήγιο, που τον φιλοτέχνησε ως διαμεσολαβητή μεταξύ του ανθρώπου και του Δημιουργού, δεν έχει τίποτα το κοινό με τους παραδοσιακούς αγγέλους. Και θα ‘λεγε κανείς ακόμα ότι αυτός ο Άγγελος προαναγγέλλει «τον άνθρωπο που είναι περισσότερο ανθρώπινος» και που θυμίζει τα περίφημα ignudi του στην Καπέλα Σιξτίνα.
Οι αντιφάσεις του χαρακτήρα του θα επιδεινωθούν με το πέρασμα του χρόνου, ενώ θα δημιουργήσει πολλούς εχθρούς λόγω της τάσης του να σαρκάζει. Από τη γλυπτική του Δαβίδ μπορούμε να βγάλουμε συμπεράσματα σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο εργαζόταν ως γλύπτης. Όσο για τη ζωγραφική, ο Μιχαήλ Άγγελος έδινε απόλυτη προτεραιότητα στο σχέδιο, και για το θέμα αυτό υπάρχουν άπειρες μαρτυρίες. Η τέλεια γνώση του σχεδίου με κιμωλία και με πένα που διαθέτει είναι εκπληκτική. Ωστόσο, πριν από τον θάνατό του κατέστρεψε όλα τα σκίτσα που είχε στην κατοχή του, γιατί τα έκρινε ατελή. Ίσως όμως και γιατί μερικά απ’ αυτά αποκάλυπταν τις αφύσικες σεξουαλικές επιθυμίες του. Δεν διαθέτουμε παρά σχέδια που θεωρούνται ολοκληρωμένα, όπως, για παράδειγμα, η Πτώση του Φαέθοντα, που φιλοτεχνήθηκε για τον φίλο (και για πολλούς εραστή του) Τομάζο ντέι Καβαλιέρι.
Ήταν κληρονόμος οικογένειας πατρικίων της Ρώμης και έγινε μαθητής του Μιχαήλ Άγγελου το 1533. Τα ποιήματα – που για πολύ καιρό νόμιζαν ότι ήταν αφιερωμένα σε γυναίκα – σήμερα υποστηρίζεται ότι γράφτηκαν για τον Καβαλιέρι.
Σε ένα από αυτά ο μεγάλος Φλωρεντινός της σμίλης, του χρωστήρα και της πένας λέει για τον αγαπημένο του φίλο (και εραστή;):
Αυτό που επιθυμώ, αυτό που μαθαίνω
στο υπέροχο πρόσωπό σου, δεν μπορούν
να το καταλάβουν οι καθημερινοί άνθρωποι.
Όποιος θέλει να το καταλάβει,
πρέπει πρώτα να πεθάνει.
Και για να θυμηθώ μια σπουδαία γυναίκα της ζωής του, κλείνω αυτό το κείμενο κάνοντας λόγο για τη Βιτόρια Κολόνα. Πρόκειται για μια γυναίκα γνωστή σε όλη την Ιταλία για τα ποιήματά της, που υμνούν τον ακτινοβόλο έρωτα και την ανέσπερη ομορφιά, που δεν σβήνει όπως η άλλη. Αλληλογραφούσε με τον Αριόστο (που την εξύμνησε στον Μαινόμενο Ορλάντο) και συναναστρεφόταν μεγάλους μεταρρυθμιστές, όπως τον Μπερναρντίνο Όκινο και τον καρδινάλιο Κονταρίνι, που θα πεθάνει στην πυρά της Ιεράς Εξέτασης το 1567.
Η Βιτόρια Κολόνα δεν ήταν όμορφη: είχε σχεδόν ανδροπρεπές πρόσωπο, πολύ ψηλό μέτωπο, πολύ μακριά μύτη και σουφρωμένο στόμα. Το 1541, θα εγκαταλείψει τη Ρώμη για ένα μοναστήρι, στην αρχή στο Ορβιέτο, ύστερα στο Βίτερμπο, όπου θα πεθάνει έξι χρόνια αργότερα. Για τον Μιχαήλ Άγγελο ήταν η γυναίκα που ενίσχυσε την αυτοπεποίθησή του, που ήταν πάντα κλονισμένη, και το θρησκευτικό του πάθος στα τελευταία χρόνια της ζωής του.. Για την επιφανή αυτή φίλη του ο Μιχαήλ Άγγελος λέει σε ένα από τα σονέτα που της αφιέρωσε:
Ευτυχισμένο πνεύμα που, με θερμή αγάπη,
κρατάς στη ζωή τη γερασμένη μου καρδιά,
που είναι στα πρόθυρα του θανάτου.
————————–
———————
