H σκέψη έχει ένα μοναδικό χαρακτηριστικό: να διαστέλλει το χρόνο. Στην αναζήτηση δεν υπάρχει ούτε χαμένος ούτε κερδισμένος χρόνος. Υπάρχει μόνο ένας χρόνος χωρίς παρελθόν και χωρίς μέλλον, που είναι ο χρόνος της καλλιτεχνικής δημιουργίας. O φυσικός χρόνος, αντικειμενικά μετρημένος στα δευτερόλεπτα των ρολογιών, είναι μία ένδειξη που δηλώνει τη ληξιαρχική πράξη γέννησης του έργου τέχνης. Δηλαδή, το όριο που εγγυάται ότι το έργο δεν προηγείται από την αιτία του. Στη σκέψη του καλλιτέχνη, γεννώνται οι εικόνες της τέχνης. Όπως η φιλοσοφία και η γλώσσα έτσι και η τέχνη είναι υπόθεση προσωπική. Κανένας καλλιτέχνης δεν εξαντλεί την τέχνη. Αντίθετα, η τέχνη είναι ανεξάντλητη. Στα όρια του ανθρώπινου νου, κυοφορείται κάθε νέα της μορφή, θολή και δυσδιάκριτη στην αρχή, ώσπου, με συνεχείς αφαιρέσεις, απλουστεύσεις, διαπιστώσεις και επιλογές, να καταλήξει σε συγκεκριμένη μορφή. (Κολοκοτρώνης 2008, 72)
Αυτή η υπερ-χρονική συνθήκη, που αντιστέκεται στη γραμμικότητα της καθημερινότητας, επιτρέπει στη φαντασία του Ιωάννη Μητράκα να περιπλανηθεί σ’ αυτό που ο φιλόσοφος Hans-Georg Gadamer (1960), ονόμασε σύντηξη των οριζόντων. Εκεί, όπου η ερμηνευτική εμπειρία του ζωγράφου συγχωνεύεται με την παράδοση και τη γνώση. Αυτοδίδακτος ζωγράφος, γεννημένος το 1936, στην παραμεθόριο περιοχή του Προβατώνα, ο Μητράκας φέρει μέσα του την πολιτιστική κληρονομιά της Ανατολικής Ρωμυλίας και τις ζωντανές παραδόσεις της Θράκης. Το εικαστικό του ιδίωμα, με ρίζες στο βυζαντινό φορμαλισμό και εμπλουτισμένο με στοιχεία από τη λαϊκή τέχνη, την επιστημονική έρευνα και τον θεολογικό στοχασμό, αποφεύγει τον περιγραφικό ρεαλισμό για χάρη της συμβολικής αλληγορίας. Στις ζωγραφιές του Μητράκα, ο χρόνος δεν μηχανοποιείται. Είναι βαθιά ανθρώπινος, ενδοσκοπικός και ποιητικός.
Στην υποβλητική σειρά έργων με τίτλο Χρόνος, ο Μητράκας οδηγεί τον θεατή σε ένα ταξίδι ονειρικής αλληγορίας, που εκτυλίσσεται σε αρμονία με τους ρυθμούς της φύσης, τις κινήσεις των ουρανίων σωμάτων και τους κύκλους της ζωής. Γι’ αυτό και, μας καλεί να τον βιώσουμε ως χρόνο σιωπής, συμβολισμού και περισυλλογής.
Στο έργο με τίτλο Αιώνας, ένας ασπρογένης θρακιώτης χρονομέτρης, κυρτωμένος για να χωρέσει το ψιλόλιγνο σώμα του στον τετραγωνισμένο μουσαμά, σαν ουροβόρος, το αρχαίο φίδι που συμβολίζει την αιώνια κυκλικότητα του χρόνου, κοιτάζει τον θεατή κατάματα, επιβλητικός και φυλακισμένος ταυτόχρονα. Η ελληνορωμαϊκή αλληγορία και ο πρώιμος χριστιανικός συμβολισμός με το διαβήτη και τον πάπυρο στα χέρια του, τους ουράνιους κύκλους και τις γραμμές που τον περιβάλουν, τονίζουν τη διπλή οικουμενική του φύση.
Πριν ο Αιώνας γίνει αυτό που είναι, εμφανίζεται το Έτος, ένας γενειοφόρος άνδρας που ατενίζει προς τα πάνω γεμάτος δέος, χωρίς ακόμη να έχει καταβληθεί από το χρόνο. Αναζητά τη λογική σε ένα σύμπαν που προσφέρει μόνο κύκλους. Και πριν να γίνει Έτος και Αιώνας, στο έργο Ώρες Λεπτά, Δευτερόλεπτα, ένα νεαρό ζευγάρι με διασταυρωμένα τα πόδια τους, σε μια κυκλική διάταξη με καντράν και δείκτες ρολογιών να τους περιβάλουν, πλέκουν με τα τεντωμένα χέρια τους, μια γιρλάντα που μοιάζει με τον έλικα DNA, ένα έμβλημα του οργανικού χρόνου και της κληρονομικής μνήμης. Σε αυτή τη φιλοσοφική χαρτογράφηση της χρονικότητας, ο Μητράκας επαναπροσδιορίζει το χρόνο σαν τη σχέση ενός ζευγαριού που πλέκει μαζί το μέλλον. Στις εξωτερικές γωνίες της σύνθεσης, οι προσωποποιημένες εποχές αγρυπνούν σαν αυτοκρατορικοί φύλακες ενός εύθραυστου ανθρώπινου μικρόκοσμου.
Παρόμοια εσωτερική λογική του χρόνου, και όχι η μηχανική μέτρησή του, διαμορφώνει τη σειρά Εποχές (1984-2005) του Μητράκα. Σε μια παραλλαγή, 4 ψιλόλιγνες γυναίκες με μακριά φορέματα χορεύουν χέρι-χέρι, αντιπροσωπεύοντας η καθεμιά όχι μόνον μια αλλαγή εποχής αλλά και τα στάδια της ζωής. Σε άλλη παραλλαγή, τα ζευγάρια με τους εποχικούς καρπούς της φύσης στα πόδια τους, το πέρασμα του χρόνου βαραίνει στην ανθρώπινη ύπαρξη. Και στις δύο εκδοχές, η χειρονομία γίνεται η γλώσσα της χρονικότητας και το ίδιο το σώμα γίνεται ρολόι. Ο χρόνος δεν είναι μια γραμμή που πρέπει να ακολουθηθεί, αλλά ένας κύκλος που πρέπει να κατοικηθεί.
Στους Μήνες, νεαρά ζευγάρια με γιρλάντες στα χέρια, χορεύουν μέσα στο χρόνο, το καθένα στο δικό του ρυθμό, θυμίζοντας αρχαίες τελετές γονιμότητας, αγροτικές γιορτές και αστικές εκδηλώσεις. Φυσικό και αστικό τοπίο εναλλάσσονται, ενώ διάσπαρτα αντικείμενα μάθησης, επικοινωνίας και διασκέδασης, μετατρέπουν κάθε πίνακα σε ζωντανό διαλογισμό για τη μνήμη, την εκπαίδευση και τη συλλογική εμπειρία. Στις Μέρες της εβδομάδας, κομψές γυναίκες ενσαρκώνουν την τελετουργική φύση της καθημερινότητας, καθαγιάζοντας την πόλη. Ο χρόνος γίνεται θηλυκός, οικείος, ιερός.
Στα τέλη της δεκαετίας του 1980, στον Ορφικό Κύκλο, ο Μητράκας αναδιαμόρφωσε τον μύθο του Ορφέα, εστιάζοντας σε βαθιά οντολογικά θέματα όπως: ζωή και θάνατος, ατομικό και συλλογικό, μύθος και ιστορική αλήθεια. Η πρωτοτυπία των συνθέσεων, η σχολαστική σχεδίαση, η πολυπλοκότητα των χωροταξικών σχέσεων, η συμβολική διαστρωμάτωση και οι ευφυείς τίτλοι εκτίναξαν ένα μυθολογικό θέμα στη σφαίρα του φιλοσοφικού στοχασμού και σουρεαλιστικού παράδοξου.
Στον κόσμο του Ιωάννη Μητράκα, η πραγματικότητα και η φαντασία διαπερνούν η μία την άλλη, μέχρις ότου να συγχωνευτούν σ’ ένα ολοκληρωμένο σουρεαλιστικό σύμπαν, σε μια στοχαστική αφήγηση του διαχρονικού ελληνισμού. Η ζωγραφική γραμματική του Μητράκα περιλαμβάνει σμικρύνσεις και επιμηκύνσεις, αφαίρεση και υπερβολικά γεμίσματα, λαστιχένια καμπυλότητα και γραμμική ακαμψία, μικροκεφαλία και μεγαλοκεφαλία, καρικατουριστικές παραμορφώσεις, μνημειακότητα και εκφραστική αμεσότητα, γυμνότητα και ενδυματολογική ποικιλομορφία, επιπεδικότητα και ογκοπλαστική αληθοφάνεια, σχεδιαστική κομψότητα και σχηματοποιημένες γενικεύσεις, υλικότητα και εξαΰλωση. Με όλα αυτά τα στοιχεία να χαρακτηρίζουν τη ζωγραφική του, ο Μητράκας παράγει διαρκώς ποικίλες θεματογραφικές εκδοχές. (Κολοκοτρώνης, 2024)
Κάθε πίνακας και μια άλλη εικόνα του κόσμου. Κάθε εικόνα και ένα διαφορετικό σύνολο πολιτισμικών αναφορών. Η βυζαντινή επιμήκυνση των μορφών τον οδήγησε στη λαστιχένια καμπυλότητα και την γραμμική ακαμψία. Το καλλιγραφικό σχέδιο αλά Botticelli, σε περίεργες στάσεις του σώματος και χειρονομίες. Τα υπερβολικά γεμίσματα για να αποφύγει την κενοφοβία (horror vacui). Τα χαραγμένα σχέδια της Πομακικής ρόκας έγιναν γραμμικές διακοσμήσεις των ενδυμάτων και των λουλουδιών. Τα βουνά του σαν τρεμουλιαστός ζελές, παραπέμπουν στα πρωτόγονα τοπία των Φλαμανδών. Οι σχολικές αναμνήσεις, ο αθλητισμός, η επιστήμη, η καθημερινότητα, οι εποχιακές εργασίες, η θεολογία, η θεοσοφία, η ανθρωπολογία, ο ερμητισμός, η λαογραφία, οι συγγενείς και οι φίλοι συνενώνονται σε έναν προσωπικό ποιητικό συμβολισμό. Αυτό, μετατρέπει τις αντικειμενικές αναφορές σε αυτοτελή ζωγραφικά σύμπαντα. Το έργο του, έντονα σημειωτικό, πνευματικό, διανοητικό, ευρηματικό, χιουμοριστικό και διδακτικό, επικό και λαϊκό διεγείρει τη φαντασία μικρών και μεγάλων.
Παρά την προσιτή γοητεία της, η ζωγραφική του Μητράκα παραμένει αινιγματική μέχρι ο θεατής να ξετυλίξει ενεργά τον πυκνό ιστό των υπαινιγμών, των επαναλήψεων και των αναφορών που εμπεριέχει, όπως η Συναυλία μέσα στη Νύχτα της ζωής (1983). Σ’ αυτή τη σπάνια ομαδική λαϊκή προσωπογραφία, η κυκλική σκηνή όπου παίζουν οι οργανοπαίχτες, περικυκλώνεται από 365 θεατές, που συμβολίζουν τις ημέρες του έτους. Ένα σύμβολο που σχηματίζεται στην πλάτη του μαέστρου παραπέμπει στο σύμβολο της μουσικής και του δολαρίου, υποδηλώνοντας τις αλληλένδετες πνευματικές και υλικές διαστάσεις του πολιτισμού. Μέσα από μια πρωτότυπη και πλούσια θεματογραφία, ο Ιωάννης Μητράκας συνεχίζει μέχρι σήμερα να μας προσφέρει ένα όραμα για τον κόσμο που είναι ειλικρινές, φιλοσοφημένο και βαθιά ανθρωπιστικό.
Αυτό το προσωπικό όραμα του Γιάννη Μητράκα για τον χρόνο -τον «κλειδοκράτορα», τον «οικοδεσπότη της ζωής» και τον «ρυθμιστή της καθημερινότητάς μας»- ήταν το έναυσμα για τον παρόντα πρόλογο[1], ο οποίος συνοδεύει ένα ποιητικό συναπάντημα της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας με τις εικόνες του.
Γιάννης Κολοκοτρώνης
Καθηγητής Ιστορίας και Θεωρίας της Δυτικής Τέχνης -Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών / Δ.Π.Θ.
Βιβλιογραφία
