Τιμωρία πριν απ’ το έγκλημα
Μια γροθιά στο στομάχι του αναγνώστη είναι το νέο μυθιστόρημα του Στέφανου Παπαδημητρίου με τίτλο «Η σφαγή των αθώων» (εκδόσεις Ψυχογιός, 2025), καθώς λέει έξω «απ’ τα δόντια» μεγάλες αλήθειες, που δεν ομολογούμε ούτε στον ίδιο τον εαυτό μας.
Το θέμα του είναι η ομαδική δολοφονία είκοσι εννέα μαθητών Γυμνασίου και τεσσάρων καθηγητών τους στη διάρκεια μιας σχολικής εκδρομής τους στο Πήλιο. Δολοφόνος τους, που ομολόγησε αμέσως την ενοχή του, ένας συμμαθητής τους με το συμβολικό όνομα Ερμής, που παραπέμπει στον «Ψυχοπομπό» της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας.
Με βάση την αρχική εικόνα, ένας νεαρός δημοσιογράφος δίνει στο ρεπορτάζ του τον τίτλο «Η σφαγή των αθώων», παραπέμποντας στη σφαγή των νηπίων από τον Ηρώδη, όταν πληροφορήθηκε ότι ανάμεσά τους είναι ο «βασιλιάς των Ιουδαίων» που θα τον εκδιώξει από τον θρόνο του. Για να γλυτώσει από τη σφαγή ο νεογέννητος Ιησούς με τη «φυγή στην Αίγυπτο».
Τον τίτλο αυτό, όχι απλώς υιοθετεί ο συγγραφέας για το βιβλίο του, αλλά ανάμεσα στα κεφάλαια της αφήγησής του παρεμβάλει τον σχολιασμό δεκαέξι πινάκων ζωγραφικής με αυτό το θέμα διάσημων ζωγράφων, που καλύπτουν χρονικό διάστημα τεσσάρων αιώνων στην ιστορία της ζωγραφικής, από τον Ύστερο Μεσαίωνα μέχρι το τέλος της Αναγέννησης. Η περιδιάβαση αυτή συνδέεται, προφανώς, με τις σπουδές του συγγραφέα στην Ιστορία της Τέχνης.
Αν και από ένα σημείο και μετά ο συγγραφέας αμφισβητεί την αθωότητα των θυμάτων, επιμένει στην εικαστική του έρευνα. Ο λόγος αυτής της επιμονής του είναι ότι βρίσκει σ’ αυτούς κάτι που απασχολεί και τον ίδιο στην παράλληλη έρευνά του για το ομαδικό έγκλημα του Πηλίου: Την «απεγνωσμένη προσπάθεια να δοθεί ένα νόημα στη βία, και μάλιστα σε μια βία τόσο αδιανόητη όσο είναι η δολοφονία παιδιών και μάλιστα νηπίων». Η ανάλυση από τον συγγραφέα των παραλλαγών στην απεικόνιση της ακραίας βίας στους δεκαέξι πίνακες ζωγραφικής που μελετάει, καταδεικνύει τον αδιανόητο χαρακτήρα της. Η ανάλυσή του, μάλιστα, διεισδύει σε όλες τις παραμέτρους του θέματος: Στην απεικόνιση του Ηρώδη, που έδωσε την εντολή, των στρατιωτών που την εκτελούν, των μητέρων που βλέπουν κατακρεουργημένα τα νεογέννητα παιδιά τους. Στην εκφράσεις του προσώπου τους αναζητάει την ψυχική τους κατάσταση στη διάρκεια της εκτέλεσης του εγκλήματος. Πρόκειται, δηλαδή για ένα εξαιρετικό δοκίμιο για την εικαστική απόδοση της ακραίας βίας και της φρίκης που συνεπάγεται.
Σ’ αυτούς τους δεκαέξι πίνακες θα μπορούσαμε να προσθέσουμε δεκάδες ακόμη, από τις μαζικές δολοφονίες παιδιών στη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι το 1945, αλλά και σήμερα, από τους βομβαρδισμούς των Ισραηλινών στη Λωρίδα της Γάζας.
Ας έρθουμε, όμως, στο κεντρικό θέμα του μυθιστορήματος.
Μετά την καταγραφή των γεγονότων, θέτει το κρίσιμο ερώτημα: Πώς φτάνει κάποιος στο σημείο να σκοτώσει;
Η διερεύνησή του ξεκινάει με την ανατροπή της συνηθισμένης απάντησης, την «υπέροχα αγαθή, φαντασμαγορικά αφελή, χιμαιρική, άνετα μουδιασμένη πεποίθηση πως οι άνθρωποι γεννιούνται δολοφόνοι».
Ο συγγραφέας απαντάει μεθοδικά, χρησιμοποιώντας στοιχεία εγκληματολογίας και ψυχολογίας, στο πώς έφτασε ο δεκατετράχρονος έφηβος στην ομαδική δολοφονία. Με αναφορές στο οικογενειακό και κοινωνικό του περιβάλλον, στις προσβάσεις του στο διαδίκτυο, στο ακραίο bullying, τον εκφοβισμό – εξευτελισμό που υφίσταται από συμμαθητές του, στην αδιαφορία του συνόλου σχεδόν των καθηγητών του.
Η διερεύνησή του δεν περιορίζεται στον θύτη, τον αυτουργό του ακραίου εξευτελισμού του, αλλά επεκτείνεται στους συμμαθητές του, που δεν είναι απλώς αδιάφοροι θεατές, αλλά πολλοί από αυτούς και έμμεσα συνεργοί του.
Και φτάνουμε στην κορυφαία στιγμή του μυθιστορήματος, που έδωσε τον τίτλο σε αυτή την παρουσίαση: «Η τιμωρία έπεται του εγκλήματος σαν κάτι λογικό, σαν μια φυσική συνέχεια που όταν δεν συμβαίνει, τότε αναφερόμαστε σε αδικία. ‘Όταν, όμως η τιμωρία προκαταβάλλεται, και μάλιστα χωρίς καμιά αιτιολογία και με τον σκληρότερο τρόπο, τότε το έγκλημα εκκρεμεί».
Μέχρι τώρα είχαμε δυο εκδοχές: Έγκλημα και Τιμωρία και Έγκλημα Χωρίς Τιμωρία. Τώρα, χάρη στον Στέφανο Παπαδημητρίου, έχουμε μια τρίτη εκδοχή: Τιμωρία πριν απ’ το έγκλημα.
Για τα θύματα της τραγωδίας, βέβαια, η τιμωρία ήρθε μετά το έγκλημά τους, όχι όμως και για τον δολοφόνο τους, που το έγκλημά του ήταν η λύτρωσή του από την τραγωδία που βίωνε πριν από αυτό.
Σε μια συνολική θεώρηση των δώδεκα κεφαλαίων του μυθιστορήματος και των δώδεκα «Αποσπασμάτων» της μελέτης του βιβλικού θέματος της σφαγής των αθώων στην τέχνη, διαπιστώνουμε ότι πρόκειται για δυο ποτάμια με παράλληλη ροή, που πηγάζουν από την υπόγεια δεξαμενή της ψυχής μας και εκβάλλουν στη σκοτεινή Αχερουσία.
Εν κατακλείδι, αν και μικρής έκτασης, «Η σφαγή των αθώων» είναι ένα μεγάλο μυθιστόρημα που μας δίνει πολύ «τροφή για σκέψη». Προεκτείνοντας, μέχρι την ακραία μορφή τους, καθημερινές σύγχρονες συμπεριφορές, μας αποκαλύπτει το βαθύτερο περιεχόμενο και τις συνέπειές τους.
*Ο Γιώργος Βοϊκλής είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας
