Η Μάιρα Παπαθανασοπούλου είναι μια συγγραφέας με αξιόλογη διαδρομή στο χώρο της Λογοτεχνίας εδώ και 24 χρόνια. Το τελευταίο της βιβλίο είναι το μυθιστόρημα «Τα παιδιά της μεγάλης σιωπής» που εκδόθηκε τον περασμένο Μάρτιο και βρίσκεται κιόλας στην τέταρτη έκδοση, ενώ ήταν και υποψήφιο στη μικρή λίστα για τα βραβεία του ηλεκτρονικού περιοδικού «Αναγνώστης». Διαπιστώνουμε, λοιπόν, ότι έχει ήδη μεγάλη απήχηση στο ευρύ κοινό των αναγνωστών και παράλληλα έχουμε μια εγγύηση ποιότητας.
Μιλάμε για ένα μυθιστόρημα-ποταμό, έναν άθλο, όπου η Ιστορία συνδιαλέγεται με τη Λογοτεχνία, με την τελευταία, να διεκδικεί τα εύσημα και τελικά να τα κερδίζει.
Το θέμα του είναι βγαλμένο από τη βαριά σκιά της Ιστορίας, από τις μαύρες σελίδες της, ακανθώδες, εύκολα προσβάσιμο από τα φερέφωνα της μιας ή της άλλης παράταξης, ως αντικείμενο προπαγάνδας. Δύσκολο όμως για τον συγγραφέα, τον υπεύθυνο, με συνείδηση της αποστολής του, που θέλει να είναι δίκαιος με τα πρόσωπα, τις πράξεις τους, τα γεγονότα και τις καταστάσεις και να αποδίδει «τα του Καίσαρος τω Καίσαρι».
Προφανώς η συγγραφέας μας ανήκει σ’ αυτή τη δεύτερη κατηγορία. Αυτό βέβαια προϋποθέτει καθαρή σκέψη απαλλαγμένη από υποκειμενικά μυθεύματα και πάθη, ενημέρωση και έρευνα, υλικό πολύ πλούσιο και κριτική ματιά ώστε να γίνει η επιλογή και φυσικά πρωτίστως, γραφή λογοτεχνική, ικανή να αποδώσει δύσκολες, επώδυνες, έως τραγικές καταστάσεις, ποικιλία χαρακτήρων και συναισθημάτων, ενσυναίσθηση και βέβαια να επινοήσει και να ολοκληρώσει μια αληθοφανή ιστορία με δομή και πλοκή.
Πραγματικά η Μάιρα Παπαθανοσοπούλου με σύγχρονη γραφή, αρχίζοντας in medias res, με γραμμικό λόγο στη συνέχεια, με παρεμβολές και παρεκβάσεις, που ενίοτε αυτονομούνται, με αναδρομές στο παρελθόν, με όνειρα και φαντασιώσεις και βεβαίως με πλούσιο, εύστοχο λεξιλόγιο, με ζωντανές εικόνες και σκηνές ενίοτε συγκλονιστικές, κατορθώνει να παρουσιάσει έναν ολόκληρο κόσμο, διατρέχοντας το χρόνο από τον 1950 ως το 1966 και τον τόπο από την Μάνη και την ορεινή Ελλάδα του Εμφυλίου ως την Δρέσδη και το Ραντεμπόιλ της Ανατολικής Γερμανίας και ως τα Φιόρδ και το Όσλο της Νορβηγίας. Χωρίς να χωρίζει ενότητες και κεφάλαια, γράφει σε μια αδιάλειπτη συνέχεια, με αλληλουχία προφανή συνήθως, σπανιότερα δυσδιάκριτη.
Θα μπορούσαμε όμως να ξεχωρίσουμε τρεις άξονες: Ο πρώτος και ο πιο βασικός, ο πυρήνας της ιστορίας, είναι ασφαλώς «τα παιδιά του Μάρκου» όπως αποκαλούνταν τα παιδιά-θύματα του Εμφυλίου που εκόντα-άκοντα εγκατέλειψαν το σπιτικό τους, τη μάνα τους, την πατρίδα τους, για να μεταφερθούν στις χώρες του ανατολικού μπλοκ και εν προκειμένω στην Ανατολική Γερμανία. Ο δεύτερος άξονας είναι κάποια άλλα παιδιά «τα παιδιά του Χίμλερ» και αυτά θύματα ενός άλλου σατανικού σχεδίου, της λεγόμενης «Ευγονικής» των Γερμανών στη Νορβηγία, επινόηση ενός διεστραμμένου μυαλού. Όσο για τον τρίτο άξονα, είναι η Στάζι, αυτή η περίφημη μυστική αστυνομία της λαϊκής Δημοκρατίας της Γερμανίας, με τα χιλιάδες μάτια και υπερευαίσθητα αυτιά που καιροφυλακτεί και παρακολουθεί κάθε στιγμή και ενέργεια των ηρώων, Τη δράση της Στάζι την έχουμε γνωρίσει πολύ καλά και από την οσκαρική ταινία «Οι ζωές των Άλλων». Τέλος, ο έρωτας είναι ο κινητήριος μοχλός όλων αυτών και ο συνδετικός τους κρίκος.
Ο βασικός ήρωας του βιβλίου είναι ο Σταύρος, ανάπηρο παιδί εκ γενετής, μονόχειρας εννιά χρονών. Η παντογνώστρια οπτική γωνία είναι στραμμένη επάνω του και τον παρακολουθεί από τη στιγμή που γεννιέται μέχρι την ηλικία των εικοσιπέντε χρόνων. Ο Σταύρος εγκαταλείπει με πόνο ψυχής το χωριό του και τη μάνα του, με δική της όμως θέληση και απόφαση, για να του εξασφαλίσει το μέλλον, λόγω της αρρώστιας της και του επικείμενου θανάτου της. Μεταβαίνει μαζί με άλλα εφτακόσια ελληνόπουλα και σαράντα συνοδούς, χωρίς όμως συγγενικά πρόσωπα ως κηδεμόνες, στην Ανατολική Γερμανία, στο Ράντεμπόιλ, προάστειο της Δρέσδης. Εκεί εγκαθίσταται μαζί με τα άλλα παιδιά, στη βίλλα Ταγγέρη, γίνεται μαθητής του σχολείου «Ελεύθερη Ελλάδα», αντιμετωπίζει πολλές δυσκολίες μαθησιακές ‘ ιδιαίτερα στη γλώσσα, αλλά και συμβίωσης με τους συμμαθητές του. Επιβιώνει όμως και μορφώνεται με την κρατική μέριμνα, απρόσωπη και αυστηρή, της «Μητριάς πατρίδας, για να θυμηθούμε τον ποιητή μας Μιχάλη Γκανά, που έζησε αντίστοιχες εμπειρίες, στην Ουγγαρία (1948-1954). Ο Σταύρος υπήρξε τυχερός, γιατί ο φωτισμένος Δάσκαλος, πολιτικός πρόσφυγας Πέτρος Νικολάου που είχε πολεμήσει ως αντάρτης με τον ΕΛΑΣ, διέκρινε την ευφυία του και τις ικανότητές του και φρόντισε να του εξασφαλίσει ένα ξύλινο χέρι και να του διευρύνει τους ορίζοντές του. Έγινε ο μέντορας του και τον γνώρισε και στη σύντροφό του Αγγλίδα Κριστίν που του έμαθε Αγγλικά. Ο ίδιος αργότερα φρόντισε να ανακαλύψει τον θείο του Σταύρου στη Δρέσδη Γιάννη Παπαδάκη και να τον φέρει σε επαφή αυτόν και τη σύζυγό του, την Εβραία Σιμόνη, μια ευκαιρία στη συγγραφέα να μιλήσει και για το Ολοκαύτωμα,. Πριν από τον πόλεμο οι οικογένειες του Γιάννη και της Σιμόνης είχαν τη μεγάλη καπνοβιομηχανία Παπαλάντ.
Παράλληλα με την ιστορία του Σταύρου η συγγραφέας θα αναφερθεί σε σημαντικά γεγονότα της Ελλάδας, της Γερμανίας της Ρωσίας και της υπόλοιπης Ευρώπης, όπως η ένταξη της Ελλάδας στο ΝΑΤΟ και οι επιπτώσεις στους πολιτικούς πρόσφυγες, η εξέγερση το 1953 της ΛαΊκής Δημοκρατίας της Γερμανίας, ο θάνατος του Στάλιν, ανάληψη της εξουσίας από τον Κρουτσώφ, η τύχη του Ζαχαριάδη , η εξέγερση στην Ουγγαρία και πολλά άλλα ακόμη.
Σε ηλικία 24 χρονών ο Σταύρος, όταν έχει τελειώσει τις βασικές του σπουδές και κάνει μεταπτυχιακό στο Εμπόριο θα γνωρίσει τον έρωτα στο πρόσωπο της πανέμορφης Γερμανίδας Μάρτας, θα ξεπεράσει το σύμπλεγμα της αναπηρίας, θα ολοκληρωθεί ως άντρας και θα ατενίζει με κάποια αισιοδοξία το κοινό με τη Μάρτα μέλλον. Είναι πολύ ερωτευμένοι, ανταλλάσσουν δώρα τα κειμήλια που είχαν από τα παιδικά τους χρόνια. Το μυστήριο όμως που από την αρχή κάλυπτε τη ζωή της Μάρτας αποκαλύπτεται βήμα-βήμα με επικίνδυνες δικές της ενέργειες. Είναι και αυτή θύμα ως «παιδί του Χίμλερ», προερχόμενη από την περίφημη κλινική «Ευγονικής» του Όσλο. Διαπιστώνουν λοιπόν ότι οι βίοι τους είναι παράλληλοι και ότι και οι δυο είναι τελικά απάτριδες, χωρίς ταυτότητα. Αυτή η συνείδηση τούς δένει περισσότερο. Η Μάρτα θα αποδυθεί σε έναν μάταιο αγώνα να μάθει την πραγματική της ταυτότητα και του γονείς της. Προσπαθεί να πάρει διαβατήριο και να μεταβεί στη Νορβηγία, δεν φαίνεται να το κατορθώνει και εξαφανίζεται από τη ζωή του Σταύρου. Εκείνος ανησυχεί, αγωνιά, φοβάται γνωρίζοντας τη δράση και τις μεθόδους της ΣΤΑΖΙ.
Οι εφιαλτικές μέρες που θα εγκλωβιστεί κι εκείνος στα γρανάζια της πλησιάζουν
Είναι η εποχή που η Στάζι τρομοκρατεί τα Ελληνόπουλα και καθορίζει τη ζωή τους περιμένοντας ανταπόδοση για όσα μέχρι τώρα έχει κάνει γι’ αυτά η Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας. Κάποια από αυτά, όπως ο Στάθης και ο Χρήστος έχουν βγάλει αυτήν την υποχρέωση με τον τρόπο που τους επιβάλλει η Στάζι. Τον Σταύρο τον προορίζουν για υψηλά πόστα, για συνεργάτη τους, γιατί διαθέτει σπάνια προσόντα: ψυχραιμία, παρατηρητικότητα, κοφτερό μυαλό και επιπλέον είναι και γλωσσομαθής και καταρτισμένος για να δραστηριοποιηθεί στο Εμπόριο στο εξωτερικό. Του προτείνουν μάλιστα την Ελλάδα, που από το 1965 είχε αρχίσει μια πολιτική κρίση που θα οδηγούσε σε πολιτικές αλλαγές, όπως του τόνισε ο υπεύθυνος αξιωματούχος που ανέλαβε να το φέρει εις πέρας. Επιπλέον εκμεταλλεύονται και την αναπηρία του.
Πριν όμως του κάνουν την πρόταση, προσπαθούν με βίαιη συμπεριφορά να τον εκμηδενίσουν, να σπάσουν κάθε αντίδραση και άρνηση, ώστε αδύναμος και άβουλος , χωρίς συνείδηση να γίνει όργανό τους. Χρησιμοποιούν γι’ αυτό όλα τα μέσα: βίαιη απαγωγή, ταπείνωση, ξεγύμνωμα και σωματικό ψάξιμο, ανάκριση και μετά η φυλακή, το κελί, με ελάχιστο τεχνητό φως, χωρίς καμιά επικοινωνία, με ελάχιστη τροφή, χωρίς την αίσθηση του χρόνου. Γι’ αυτό και δεν ήξερε και δεν μπορούσε να υπολογίσει πόσες μέρες πέρασαν. Αργότερα βέβαια θα διαπίστωνε πως είχαν περάσει τέσσερις μήνες. Συγκλονιστικά περιγράφει η συγγραφέας την ψυχική του κατάσταση σε στιγμές αλλοφροσύνης: «Ένιωθε να μικραίνει, να συρρικνώνεται, (Κάφκα, Μεταμόρφωση) να χάνει και την τελευταία απόδειξη της ύπαρξής του, τη σκιά του. Η τρίτη του διάσταση, η παρουσία του μέσα στο κελί, είχε γίνει επίπεδη. Κάποιες στιγμές είχε την παραίσθηση ότι γλιστρούσε κάτω από τη χαραμάδα της πόρτας, σαν επιστολικός φάκελος και δραπέτευε χωρίς να τον πάρουν είδηση». Είναι αναμενόμενο, λοιπόν μετά από όλη αυτή την κατάσταση στις φυλακές της Στάζι, που είχαν αναγάγει σε υψηλή επιστήμη τις ανακρίσεις, να υπογράψει το Σύμφωνο Σιωπής και τη Δήλωση Ανάληψης Υποχρεώσεων.
Δεν άργησε να αναλάβει δράση στη διεθνή Εμπορική Έκθεση της Λειψίας, όπου θα υπήρχε και Ελληνική αντιπροσωπία. Ήταν πανέτοιμος, Τον είχαν εφοδιάσει με ελληνικό διαβατήριο, και χρήματα. Θα μπορούσε ίσως να φύγει. Δεν έφυγε. Είχε ελπίδες. Περίμενε τη Μάρτα. Παρέμεινε στο πολυτελές ξενοδοχείο με την όμορφη συνεργάτιδά του, που η Στάζι την είχε βαφτίσει με το πραγματικό όνομα της Μάρτας: Άλβα Άντερσον. Οι ελπίδες εξανεμίζονται. Ζει στιγμές εφιαλτικές υπό την επήρεια ψυχολογικού σοκ.
Η ιστορία του λήγει με μια συγκλονιστική σκηνή, χωρίς να μπει ένα τέλος. Γιατί άραγε; Μήπως πρέπει να περιμένουμε συνέχεια στο επόμενο βιβλίο;
21-11-23
Η Ελένη Λάππα-Οικονόμου είναι φιλόλογος, συγγραφέας. Υπεύθυνη της Λέσχης Ανάγνωσης «Λογοτεχνική Συντροφιά» της Βιβλιοθήκης Παπάγου-Χολαργού.
