Σε ορατές και αόρατες οδούς

Το βιβλίο Ο Διερωτών των Αοράτων Οδών από τις εκδόσεις Γραφομηχανή της Παναγιώτας Ψυχογυιοπούλου αποτελεί την κριτική ανάγνωση και προσέγγιση έργων του Γιώργου Παναγιωτίδη. Συγκεκριμένα η συγγραφέας, στο πλαίσιο της διπλωματικής της εργασίας του προγράμματος μεταπτυχιακών σπουδών «Δημιουργική Γραφή» του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας, μελετά κριτικά και ερμηνεύει δύο από τα λογοτεχνικά έργα του συγγραφέα και ποιητή Γιώργου Παναγιωτίδη: την ποιητική συλλογή Δι’ Οδών (2002) και το βραβευμένο μυθιστόρημα Ερώτων και Αοράτων (2007).

Η Παναγιώτα Ψυχογυιοπούλου μελετά αντιστικτικά και σε βάθος τα δύο έργα του Παναγιωτίδη, το ποιητικό και το πεζό, καθώς διαβλέπει την δυναμική σχέση που ενυπάρχει ανάμεσά τους. Η ενδελεχής μελέτη της αποκαλύπτει τη στενή, διακειμενική σχέση, αλληλεπίδραση και αλληλοδιαμόρφωσή τους, την «εμφανή» δηλαδή «διακειμενικότητα» (transtextuality) (Hawthorn, 2016:180), όπου οι διακειμενικές περιπτώσεις είναι περίπλοκες, ανάμεσα στις δυο καλλιτεχνικές δημιουργίες, και η επίδραση εκτεταμένη και διάχυτη. Ερευνά την «εμφανή διακειμενικότητα» (transtextuality) ανάμεσα στα δυο έργα και πως «τα περισσότερα κεφάλαια της συλλογής Δι’ Οδών είναι προάγγελοι του μυθιστορήματος. Το ένα είδος εμπεριέχεται στο άλλο, το καινούργιο αναδύεται από το παλιό» (Ψυχογυιοπούλου, 2019:247), μελετά «το οικείο στη θεματολογία (Ψυχογυιοπούλου, 2019:248), «τη διαρκή και ουσιαστική συνομιλία των ονείρων και στα δυο έργα» (Ψυχογυιοπούλου, 2019:248), τα κοινά χαρακτηριστικά στον χωρο – χρονικό προσδιορισμό, το κοινό θεματικό τους κέντρο και την αέναη κίνηση των ηρώων. Σε ένα άλλο πεδίο μελέτης προσεγγίζει και την «διακειμενικότητα» (intertextuality) (Hawthorn, 2016:180). Η διεισδυτική ματιά της συγγραφέως και θεώρηση του έργου ανακαλύπτει για παράδειγμα τη σχέση σε γλωσσικό και λεκτικό επίπεδο του Δι’ Οδών με τον Κ. Π. Καβάφη (Ψυχογυιοπούλου, 2019:39), με την «Οδύσσεια του Ομήρου, […] την Αγία Γραφή, […]τη Γυναίκα της Ζάκυθος και την Αποκάλυψη του Ιωάννη […] αλλά και την Ασκητική του Καζαντζάκη» (Ψυχογυιοπούλου, 2019:62).

Το βιβλίο Ο Διερωτών των Αοράτων Οδών περιλαμβάνει έξι κεφάλαια τα οποία ο αναγνώστης δεν μπορεί να τα μελετήσει διακριτά, αλλά σε αλληλοσχετισμό, καθώς το πέρασμα από το ένα κεφάλαιο στο άλλο αποτελεί μια δυναμική, άρρηκτη και αλυσιδωτή σχέση, όπως επιβάλλει και η κριτική ματιά της μελετήτριας. Σε όλο το βιβλίο διαφαίνεται η επιστημονική προσπάθειά της να κατανοήσει και να εξηγήσει το έργο του Παναγιωτίδη εξετάζοντας την ειδολογική φύση του, τη σχέση του με την γένεσή του, καθώς και με τα ευρύτερα προβλήματα της ανθρώπινης ύπαρξης με τα οποία ασχολείται: τον έρωτα, τον θάνατο, τον χρόνο και «τον τρόπο που τα διαχειρίζονται οι ήρωες μέσα σε ασφυκτικά οικογενειακά και κοινωνικά περιβάλλοντα» (Ψυχογυιοπούλου, 2019:265). Οι κριτικές τεχνικές που εφαρμόζονται περιλαμβάνουν την σύγκριση και ανάλυση, κατά την μέθοδο του Έλιοτ, (Hawthorn, 2016:25), αλλά και την ανίχνευση των θεμάτων στο Ερώτων και Αοράτων και τα σχήματα της εικονοποιίας στην ποιητική συλλογή Δι’ Οδών. Οι συγκεκριμένες τεχνικές της κριτικής συνδυάζονται με τη συνέντευξη που έδωσε ο Παναγιωτίδης στην συγγραφέα ως διαφωτιστικό και συμπληρωματικό εργαλείο στην ανάγνωση, προσέγγιση και ανταπόκριση της μελέτης.

Αξίζει να επισημανθεί, επίσης, η έμφαση που δίνει η συγγραφέας στα περικειμενικά στοιχεία της ποιητικής σύνθεσης, τα οποία λειτουργούν ως βοηθητικά στοιχεία, ως στοιχεία σημαντικά της πρώτης επαφής του αναγνώστη με το βιβλίο πριν την ανάγνωσή του. Η Ψυχογυιοπούλου ξεκινώντας από τον τίτλο, αναλύει κριτικά τον ρόλο του, όπως αναφέρει: «Ο τίτλος, ως όνομα κάθε βιβλίου, είναι το βασικότερο στοιχείο της ταυτότητάς του» (Ψυχογυιοπούλου, 2019:23). Ο τίτλος, το εξώφυλλο, οι τίτλοι των κεφαλαίων αποτελούν το περικείμενο (peritext) που φωτίζουν κάθε λογοτεχνικό έργο. Συγκεκριμένα η συγγραφέας τονίζει πως «ο τίτλος σχετίζεται άμεσα με τη θεματική του βιβλίου, προϊδεάζει τον αναγνώστη [….]» (Ψυχογυιοπούλου, 2019:65). Αλλά και «το εξώφυλλο είναι πολύ σημαντικό κομμάτι ενός επιτυχημένου βιβλίου» (Ψυχογυιοπούλου, 2019:65). Έτσι με εμβριθή κριτική ματιά αναλύει τους τίτλους των δυο έργων, ακόμη και τα χρώματα και τις φιγούρες του Ερώτων και Αοράτων. Η συγγραφέας «ξεκλειδώνει» το περικείμενο για να προχωρήσει με ακρίβεια στο «ξεκλείδωμα» του συγκείμενου (context).

Η Παναγιώτα Ψυχογυιοπούλου ακολουθώντας προσεκτικά και αναλυτικά τη δομιστική προσέγγιση στα έργα του Παναγιωτίδη προσεγγίζει και σχολιάζει τη δομή, τα σύμβολα, τα μοτίβα και τους ήρωες δίνοντας παράλληλα ιδιαίτερη έμφαση στη γλώσσα. Επομένως, αντί να πάει κατευθείαν στο περιεχόμενο, παρουσιάζει μια σειρά από παραλληλισμούς, αντηχήσεις και αντανακλάσεις. Καθώς γνωρίζει πως «τα λογοτεχνικά έργα είναι τα μόνα έργα τέχνης που σε μεγάλο βαθμό συνίστανται από τη γλώσσα» (Hawthorn, 2016:93), προχωρά στην ανάλυση της στα έργα του Παναγιωτίδη. Έτσι η διερεύνηση του γλωσσικού κώδικα αποτελεί εργαλείο προκειμένου να χρησιμοποιήσει την φύση και την μελέτη της γλώσσας ως μοντέλο για τη διερεύνηση της λογοτεχνίας, αλλά και ως μέσο για να κατανοήσει το λογοτεχνικό έργο του δημιουργού. Κατά την μελέτη του Δι’ Οδών εισχωρεί στα χαρακτηριστικά της ποιητικής γλώσσας και αναδεικνύει τον υπαινικτικό της χαρακτήρα, όπως «αναδεικνύεται πίσω από το πολυδαίδαλο παιχνίδι των συνειρμών και των διηγήσεων» (Ψυχογυιοπούλου, 2019:27). Ανάλογη σε βάθος παρατήρηση και μελέτη γίνεται και για το γλωσσικό υπόβαθρο του Ερώτων και Αοράτων, για να καταλήξει στον χαρακτηρισμό μιας γλώσσας που «έχει ρώμη και ρυθμό. Εκχωρεί χωρίς θόρυβο ιδέες και συναισθήματα, […], που εκφωνούν ήχους αρχέγονους και μυστικούς με τρόπο μαγικό» (Ψυχογυιοπούλου, 2019:81-82). Η συγγραφέας γνωρίζει τη δύναμη της γλώσσας ως φορέα διαμόρφωσης του ύφους ενός λογοτεχνικού κειμένου και της συν-υποδήλωσης των βαθύτερων νοημάτων του, αλλά και της εξέλιξής της στο ταξίδι στον χρόνο. Οι λέξεις της συν-ταξιδεύουν με τις λέξεις του Παναγιωτίδη σε έναν χρόνο «άχρονο», και σαν «πρόκες καρφώνονται./Να μην τις παίρνει ο άνεμος» (Αναγνωστάκης, 2000). Μέσα από την προσεκτική μελέτη οδηγείται στο παρακάτω συμπέρασμα: «οι ρυθμικές κινήσεις ήχων στις λέξεις, οι πρωτότυπο λεκτικοί συνδυασμοί, η μεταφορική χρήση της γλώσσας [….] τους προσδίδουν ιδιαίτερο ρυθμό και λειτουργούν ως ανακυκλούμενα μουσικά μοτίβα» (Ψυχογυιοπούλου, 2019:250).

Η συγγραφέας εμβαθύνει στην ανάλυση και κατασκευή των χαρακτήρων των έργων. Η περσόνα της Ερημιάς, ο κυνηγός Θεοδόσης, οι δίδυμοι αδελφοί, ο ρασοφόρος με την διττή ιδιότητα του αφηγητή και του Ιωάννη του Αληθινού προσεγγίζονται κριτικά, απο-συμβολοποιούνται και διαφωτίζουν και αυτοί με τη σειρά τους το περιεχόμενο του προς μελέτη έργου. «Οι χαρακτήρες πραγματικοί και φασματικοί υπερβαίνουν τα ανθρώπινα μέτρα, ταξιδεύουν και στροβιλίζονται στον αόριστο τόπο και χρόνο […]» (Ψυχογυιοπούλου, 2019:266) και κάνουν το δικό τους ξεχωριστό, προσωπικό ταξίδι στον υπαρξιακό κόσμο του συγγραφέα όπως δηλώνεται εύστοχα.

«Οι εσωτερικές διαδικασίες και αντιδράσεις που υλοποιούνται μέσα στο άτομο με αφορμή ένα λογοτεχνικό διάβασμα είναι συνεχείς και εξελισσόμενες» σύμφωνα με την κριτική της λογοτεχνίας (Hawthorn, 2016:35). Το λογοτεχνικό έργο του Γιώργου Παναγιωτίδη «δουλεύει μέσα στην Πωλλέτα Ψυχογυιοπούλου» και «η Πωλλέτα Ψυχογυιοπούλου δουλεύει πάνω σ’ αυτό» την περίοδο μελέτης και συγγραφής του βιβλίου της στη διαδρομή «με το ΚΤΕΛ Αχαΐας [….] Πάτρα – Φλώρινα, Φλώρινα – Πάτρα, Πάτρα – Καλαμάτα, Καλαμάτα – Πάτρα» (Ψυχογυιοπούλου, 2019:12) και στην εσωτερική της διαδρομή. Σε αυτή την διαδρομή καλεί και προσκαλεί τον αναγνώστη να συμμετέχει για να κάνει το δικό του λογοτεχνικό και συνάμα εσωτερικό και πνευματικό ταξίδι. Τα ερωτήματα που θέτει το βιβλίο πολλά, ανθρωποκεντρικά, φιλοσοφικά, υπαρξιακά. Αλλά και οι απαντήσεις που δίνονται από την εμβριθή και διεισδυτική ματιά της συγγραφέως, επίσης, πολλές ως το δημιουργικό και διαλεκτικό προϊόν συνομιλίας.

Νίκη Μισαηλίδη

Βιβλιογραφία

1. Αναγνωστάκης, Μ. (2000). Τα Ποιήματα 1941-1971. Αθήνα: Νεφέλη

2. Barry, P. (2013). Γνωριμία με τη Θεωρία. Μια εισαγωγή στη λογοτεχνική και πολιτισμική θεωρία. Μεταφρ. Αναστασία Νάτσινα. Αθήνα: Βιβλιόραμα

3. Hawthorn, J. (2016). Ξεκλειδώνοντας το Κείμενο. Μια εισαγωγή στη θεωρία της λογοτεχνίας. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης

4. Ψυχογυιοπούλου, Π. (2019). Ο Διερωτών των Αοράτων Οδών. Αθήνα: Γραφομηχανή