Αν ο κόσμος γίνεται κάμαρα κλειστή με φώτα χαμηλωμένα και όνειρα βουβά, αν σ’ αυτό το σκότος διερωτόμαστε πώς θα δώσουμε νόημα στην ανθρώπινη μοίρα, ίσως επιλέξουμε να βαφτίσουμε τα γεγονότα και τα πράγματα, δικαιώνοντας την ύπαρξή τους. Κι έτσι θα γίνει η ονοματοθεσία τους αποστολή μας, όπως διαβάζουμε στην ένατη ελεγεία του Ντουίνο.
Η ονοματοθεσία ετούτη αναδεικνύει την αξία της γλώσσας, τη δύναμη των λέξεων, με άλλα λόγια της ποίησης. Κι αυτό αποτελεί το κύριο θέμα στη δεύτερη ποιητική συλλογή της Ιωάννας Ευθυμιάδου Είναι κι αυτή η ομοιότης (Εκδόσεις Κουκκίδα, 2025): ενός λεπτού ποιήματα σας γράφω/να ημερέψει τ’ όνειρο/στα σκοτεινά δωμάτια («ΕΝΟΣ ΛΕΠΤΟΥ ΠΟΙΗΜΑΤΑ»). Πράγματι, στα περισσότερα ποιήματα θα βρούμε αναφορά στην ποίηση ή στον ποιητή ή στις λέξεις ή στους στίχους. Οι λέξεις αποκαλύπτονται ως εκλάμψεις: γεννιούνται στη μοναξιά, αποκαθιστούν την επικοινωνία με τη φύση, μάχονται την ανία, εξουδετερώνουν τη φθορά του χρόνου. Οι στίχοι δημιουργούν λιμάνι ασφαλές για τον έρωτα («ΓΥΝΑΙΚΑ»). Η δημιουργία του ποιήματος ολοκληρώνεται στην εντατική του πάθους («ΠΟΙΗΤΗΣ»). Ο ποιητής παλεύει και πληγώνεται στα έγκατα της γλώσσας («ΠΛΗΓΕΣ»), για να μετατρέψει τη ζωή του σε έργο εν προόδω («ΕΡΓΟ ΕΝ ΠΡΟΟΔΩ»). Οι ποιητές γνωρίζουν τα τερτίπια του θανάτου και αγωνίζονται να τον νικήσουν («ΕΡΓΟ ΕΝ ΠΡΟΟΔΩ»). Με το έργο τους αποκωδικοποιούν το υπέρτατο αίνιγμα της ζωής («ΑΙΝΓΙΜΑ Ι»):
στο φως φυτεύουν λέξεις
σε χώμα υγρό
αιώνες επανέρχονται
με τους χρησμούς των δέντρων
πάνω στη γλώσσα τους
μιλούν με τα πουλιά ή
ανοίγουν του αινίγματος την πόρτα
Στην καθημερινή ζωή μας, η ποίηση γίνεται ο μανδύας του έρωτα. Διασώζει την ιστορία του φιλιού («Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΦΙΛΙΟΥ»): ολόρθη δρόμους άνοιγα στον έρωτα/θυσίες τελετουργώντας. Έτσι, για την Ευθυμιάδου, η ποίηση αναδεικνύεται ως υπέρτατη δικαίωση της γυναικείας της φύσης («ΓΥΝΑΙΚΑ»): στίχοι ετοιμόρροποι στα δάχτυλα/χτίζω φωλιές από φερτά υλικά/το ποίημα να στεγάσω.
Η αξία που δίνεται στην ποίηση ολοκληρώνεται με τη διακειμενικότητα της συλλογής. Πολλά ποιήματα συνδιαλέγονται με έργα παλιότερων δημιουργών, εμπλουτίζοντας την απήχηση που αποκτούν στον αναγνώστη. Θα βρούμε γενναιόδωρες αναφορές στον Καβάφη («ΑΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ»): κι ας τον Καβάφη πολύ αγάπησε. Και: ανεπαισθήτως που λεν’ οι ποιητές («SALVADOR»). Θα βρούμε αναφορές στον Σαχτούρη, στον Κάλβο, στον Λειβαδίτη, στον Σινόπουλο, στον Καρούζο, στον Ελύτη, στη Γώγου, στον Μπωντλαίρ, στον Ρεμπώ, στον Eliot, στη Storni, στον Κάφκα. Αλλά και σε ζωγράφους (Modigliani, Dali) αναφέρονται κάποια ποιήματα («SALVADOR»):
τότε του Salvador πολύ αγάπησα
τα εύκαμπτα
εκείνα τα μακροσκελή
σχεδόν χυτά
ρολόγια
Ποίηση, λοιπόν, αυτοαναφορική. ποίηση που ομνύει στη διακειμενικότητα. Όμως, στους στίχους η Ευθυμιάδου καθρεφτίζει το πρόσωπό της. Με την ποίηση γνωρίζει τις πληγές της, στην εξόρυξη και στη γλυπτική των λέξεων βρίσκει το νόημα της ύπαρξής της. Έτσι, η γραφή της γίνεται υπαρξιακή. Στον αγώνα για την ύπαρξη αναφέρεται και ο στίχος του Νίκου Καρούζου που αποτελεί την προμετωπίδα της συλλογής: Εγώ, κύριοι, τη διασκεδάζω την αποτυχία μου στην ύπαρξη. Στο ποίημα «ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΙΛΙΓΓΟΥ» διαβάζουμε:
τους στίχους βλέπω
(ραγισματιές βαθιές στο μέτωπο
στα δάχτυλα πληγές
των μεθυσμένων λέξεων
ίχνη επάνω στο κορμί)
ξέρω πως είσαι ποίημα
ιλίγγου παραζάλη
γι’ αυτό και τρυφερά σού δίνομαι
Η συλλογή χωρίζεται σε τρεις ενότητες. Στην πρώτη ενότητα κυριαρχεί η αυτοβιογραφικού τύπου καταγραφή, στη δεύτερη συναντούμε και ποιήματα με θέμα τις γυναίκες, στην τρίτη προστίθενται ποιήματα ποιητικής. Όμως, η ανωτέρω διάκριση είναι πολύ σχετική, γιατί αυτά τα θέματα αναπτύσσονται και στις τρεις ενότητες. Επίσης, κοινό τους μοτίβο είναι η μοναξιά, άλλοτε οδυνηρή (ανήμερα της μοναξιάς, της ξοδεμένης μοναξιάς) κι άλλοτε δημιουργική (η μοναξιά του ποιητή). Λοιπά κοινά τους μοτίβα είναι η πάλη με την απουσία (στα δάχτυλα συντάσσω τη γενεαλογία/της απουσίας), του χρόνου η φθορά (αδηφάγα δευτερόλεπτα), οι αγιάτρευτες πληγές, οι δυσβάσταχτες ουλές, τα θρυμματισμένα είδωλα στους καθρέφτες, οι καταστροφικοί πόλεμοι.
Η γραφή κερδίζει τον αναγνώστη με την αμεσότητά της. Τα περισσότερα ποιήματα είναι γραμμένα στο πρώτο ενικό πρόσωπο. Με τη χρήση πολλών ρημάτων δημιουργείται η αίσθηση της δράσης και καλλιεργείται η αγωνία. Χρησιμοποιούνται συχνά λέξεις και εκφράσεις της καθομιλουμένης (τερτίπια, φουστάνι ντύθηκα), αλλά η γραφή ─ σπανιότερα ─ ενσωματώνει λέξεις αρχαιοελληνικές (πένθος άλαστον). Κάποιες φορές συναντούμε παιχνίδι ομόηχων λέξεων (άρπες/Άρπυιες). Σ’ ένα ποίημα η έμφαση κερδίζεται με την παρήχηση του γράμματος ρ. Συχνά επιχειρείται ο συγκερασμός των αντιθέτων (οριζοντίως καθέτως, μια σκοτεινά μια φωτεινά, πανταχού απόντα). Ανάλογα αναζητείται η εναρμόνιση παρόντος, μέλλοντος και παρελθόντος («ΑΙΝΓΙΜΑ Ι»):
σε παρατατικούς κατοίκησα
κοιτώντας πάντ’ από φεγγίτη
τον ενεστώτα να διαφεύγει διαρκώς
κι ούτε λόγος για μέλλοντες
Δύο γνωρίσματα της γραφής αξίζουν ιδιαίτερη μνεία. Το πρώτο είναι η χρήση των εικόνων. Στα περισσότερα ποιήματα υπάρχουν παραστατικές εικόνες, οι οποίες μάλιστα συχνά εναλλάσσονται με κινηματογραφική ταχύτητα. Οι εικόνες φιλοτεχνούνται με την περιγραφή (συνήθως μη ρεαλιστική) και με το συνδυασμό των αντιθέσεων («SALVADOR»):
βαρύς χειμώνας μες στο σπίτι
έξω ο τόπος έβραζε
εσύ χιονόμπαλες πετούσες στο ταβάνι
─ παιδί μικρό όσο να πεις
σε συγκινούσε το παιχνίδι ─
όταν μεγάλωσες
τον ήλιο έκοβες φέτες
τις άπλωνες αργότερα στο στήθος
Το δεύτερο γνώρισμα αφορά στη δημιουργία της κορύφωσης στο τέλος του ποιήματος. Αυτή συχνά κατορθώνεται με την ανατροπή («ΕΚΛΑΜΨΕΙΣ»):
αλλ’ επειδή τα δάκρυα
δεν έγιναν ποτέ γλυκό
νερό να πλύνουν την πληγή του
Άλλοτε επιτυγχάνεται με μια χειρονομία πάθους («ΤΡΑΥΜΑ»): τρυπά τα σπλάχνα ησύχως. Κι άλλοτε πάλι με την κατάληξη της περιγραφόμενης «ιστορίας»: κι από το άγγιγμα αυτό/το ποίημα ξυπνάει («ΜΙΑ ΔΟΣΗ ΛΗΘΗΣ») και γίνε, σκοτάδι μου, ιστορία με ωραίο τέλος («ΕΝ ΣΚΟΤΕΙ ΔΙΑΤΕΛΟΥΣΑ»).
Τελικά, τι είναι η ομοιότητα που αναφέρεται στον τίτλο της συλλογής; Σίγουρα είναι η ομοιότητα που παρουσιάζουν οι ποιητές (και όλοι οι καλλιτέχνες) μεταξύ τους στην αναμέτρηση με το υλικό τους, στη διακονία της τέχνης τους, στη δημιουργική ευφροσύνη. Χαρακτηριστικά, στο πρώτο ποίημα της συλλογής («ΑΝΤΙ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟΥ») διαβάζουμε: Γεννήθηκα στην όγδοη Σελήνη του Σαχτούρη. Ωστόσο, κάποτε οι στίχοι μες στα νοσοκομεία/κατοικούν («ΟΝ ΟΛΩΣΔΙΟΛΟΥ ΑΤΕΛΕΣ») και η ποίηση εκφράζει την ανθρώπινη μοίρα, αναδεικνύοντας την ομοιότητα μεταξύ των ανθρώπων. Ξαναγυρίζοντας στις Ελεγείες του Ντουίνο, με τις οποίες ξεκινήσαμε, ο πόνος κι ο μόχθος ορίζουν τη μοίρα των ανθρώπων, σε αντίθεση με τους άφθαρτους αγγέλους. Κι αυτήν την ανθρώπινη μοίρα την εκφράζει με ενάργεια η Ιωάννα Ευθυμιάδου («POÉTICITÉ»):
τις λέξεις ανασύρω
από την πέτρα και το σύννεφο
της αιωνιότητας ήδη ηττημένη.
