Η σύγχρονη δυτική κοινωνία κατακλύζεται από σημαντικές ανατροπές σε κοινωνικές δομές (που διευρύνουν τις ανισότητες μεταξύ των ανθρώπων και γενικότερα, των λαών), αναταράξεις στην οικονομία, πολιτικές θεωρίες, διπλωματικές στρατηγικές, παράλογους πολέμους, φυλετικές διακρίσεις, γενικευμένη βία που εξαπλώνεται σε μάστιγα, πρωτόγνωρες πανδημίες, αρρώστιες (που παρά την εξέλιξη της επιστήμης της Ιατρικής, οδηγούν σε σημαντική μείωση του πληθυσμού). Η δυστοπική αυτή εξέλιξη των πραγμάτων φαίνεται να παρουσιάζει μια συνεχώς αύξουσα πορεία. Σταδιακά, οι σύγχρονοι πολίτες μετατράπηκαν σε πειθήνια όργανα της άρχουσας τάξης, αναλαμβάνοντας ρόλους τεχνητούς που προσπαθούν να διεκπεραιώσουν όσο το δυνατόν καλύτερα. Η αναζήτηση της ευτυχίας στις απλές και διαχρονικές αξίες της Φύσης (απλότητα, ειλικρίνεια, φιλία, αγάπη, αλληλεγγύη), τακτική που χαρακτήριζε τον περασμένο αιώνα, θεωρείται πλέον ως ξεπερασμένη και αναχρονιστική. Οι ηθικές αξίες έχουν παραχωρήσει τη θέση τους στις υλικές και τεχνολογικές κατακτήσεις, που υπόσχονται ευζωία και ευμάρεια στον σύγχρονο δυτικό πολίτη. Το πνεύμα συλλογικότητας έχει πλέον παραμεριστεί και ως μέγιστες αξίες προβάλλουν το προσωπικό κέρδος και η επιβολή του εγώ, έστω και διαμέσου της βίας. Ως αντιστάθμισμα στην απώλεια αληθινών συναισθημάτων (όπως για παράδειγμα η αλληλεγγύη και η ενσυναίσθηση), η πολιτεία προωθεί το μοντέλο της υποτιθέμενης εξωστρέφειας μεταξύ των φορέων. Ωστόσο, το όλο εγχείρημα δεν υπερβαίνει τα στενά όρια της στείρας γραφειοκρατίας, μη καταλήγοντας τελικά στον προβαλλόμενο σκοπό. Αυτό βέβαια διαφαίνεται και σε πρακτικό επίπεδο, καθόσον παρατηρείται μία ελλιπής ικανότητα στις διαπροσωπικές σχέσεις επικοινωνίας των ανθρώπων.
Σε αυτή την περίοδο, πολλοί ερευνητές κάνουν λόγο για ανεπανόρθωτη πολιτισμική παρακμή, που οδηγεί μεθοδικά το άτομο στην προσωπική του δυστυχία, στη μοναξιά[1], στην απογοήτευση, στο κενό, στο αδιέξοδο. Η κατασπατάληση του ατομικού χρόνου σε ανούσιες, κομφορμιστικές νόρμες και ρόλους δημιουργεί την ψευδαίσθηση της ευτυχίας, ενώ στην πραγματικότητα ροκανίζει την κλεψύδρα ζωής του πολίτη. Εκτός από τις ηθικές αξίες του 20ου αιώνα που έχουν πλέον παραγκωνιστεί, το σύγχρονο δυτικό άτομο προσανατολίστηκε προς την τεχνολογία και στα επιτεύγματά της και μάλιστα, σε σημείο εθισμού. Η προσκόλληση στον ηλεκτρονικό υπολογιστή, ήδη από την παιδική ηλικία, κατέληξε σε μάστιγα της εποχής, αφού αφ’ ενός λειτούργησε αρνητικά απέναντι στην πρόσληψη αξιόπιστης και τεκμηριωμένης γνώσης διαμέσου των βιβλίων και αφ’ ετέρου, συνέβαλε στην κοινωνική απομόνωση των ανθρώπων.
Παράλληλα, πολλά παραδοσιακά επαγγέλματα του περασμένου αιώνα (δείγματα αξιόλογης πολιτιστικής κληρονομιάς και διαυγείς καθρέφτες μιας αυθεντικής κοινωνίας στη φάση της εξέλιξής της) έχουν εκλείψει· συμπαρασύροντας στην αφάνεια, την απλότητα και καθαρότητα ψυχής, καθώς επίσης και το πνεύμα εφευρηματικότητας των απλών-λαϊκών ανθρώπων, που αγωνίζονταν να επιβιώσουν σε ένα καθεστώς ένδειας, ημιανάπτυξης και κοινωνικοπολιτικής ανασφάλειας.
Ιδιαίτερα δημοφιλής αποδεικνύεται στις μέρες μας η πολλά υποσχόμενη Τεχνητή Νοημοσύνη ή Υπερ-νοημοσύνη, με τις δυνατότητές της να διχάζουν επιστήμονες και κοινή γνώμη. Άλλοι κάνουν λόγο για μία νέα εποχή, για τεχνολογική επανάσταση όπου οι εφαρμογές της ΑΙ θα βελτιώσουν σημαντικά τις συνθήκες ζωής του ατόμου, ενώ παράλληλα θα συμβάλλουν κατά πολύ και σε θέματα αντιμετώπισης σοβαρών ασθενειών. Άλλοι πάλι υπογραμμίζουν τα ενδεχόμενα αρνητικής εξουσίας των ψυχρών τεχνολογικών ανθρωποειδών, τα οποία –καθώς στερούνται ανθρωπίνων συναισθημάτων και ενσυναίσθησης– θα μπορούσαν να μετατρέψουν τον άνθρωπο σε πειθήνιο όργανο-υπηρέτη τους.
Βέβαια, η υπέρμετρη πίστη σε αυτές τις μηχανές αγνοεί παραδόξως πολλούς κινδύνους που τυχόν ελλοχεύουν· και κυρίως, την παραγκώνιση του ανθρώπινου παράγοντα και της συναισθηματικής του φύσης. Τα προηγμένα ρομπότ θα μπορούσαν να απειλήσουν ακόμη και την ανθρώπινη ύπαρξη, εάν οι κατασκευαστές τους αγνοήσουν και υποβαθμίσουν την αξία της ανθρώπινης ύπαρξης (που οφείλει να παραμείνει κυρίαρχη και συνετός οδηγός αυτών των ομοιωμάτων) και τους προσδώσουν μία πνοή υπερδύναμης (υπερεξουσία). Προς αναπλήρωση αυτού του επικίνδυνου κενού, τελευταία, γίνονται προσπάθειες για εκπαίδευση αυτών των μοντέλων με προσθήκη συναισθηματικής συμπεριφοράς και μητρικού ενστίκτου, έτσι ώστε αυτές οι μηχανές να θέτουν ως προτεραιότητά τους τη διαφύλαξη της ασφάλειας των ανθρώπων, οι οποίοι θα διατηρούν σταθερά τον ρόλο καθοδηγητή των ρομπότ και όχι του υπηρέτη τους. Ασφαλώς, οι μηχανές αυτές θα πρέπει να εφοδιαστούν και με ηθικές αξίες και επικοινωνιακές δεξιότητες για να λειτουργούν προς την κατεύθυνση σεβασμού προσωπικών δεδομένων και ασφάλειας του ατόμου.
Ωστόσο, ο άνθρωπος είναι εφοδιασμένος με λογική και διαθέτει συνθετική κρίση για μία λελογισμένη εφαρμογή αυτών των ανθρωποειδών ομοιωμάτων-μηχανών. Εξάλλου, ο ίδιος είναι βασικός υπεύθυνος για την καταστροφή του περιβάλλοντος, αφού –για λόγους γρήγορης και εύκολης κερδοφορίας– έχει διενεργήσει άλογες παρεμβάσεις στα οικοσυστήματα, κλονίζοντας σοβαρά τη βιοποικιλότητα. Αυτό είχε ως αρνητικές συνέπειες πολλές κοινωνικές αναταράξεις και ανισότητες, έλλειψη βασικών αγαθών (π.χ. καθαρού νερού), καταστροφή των γόνιμων εδαφών προς καλλιέργεια (μείωση του εγχώριου αγροτικού δυναμικού), διατάραξη ενός σταθερού κλίματος (με επικράτηση την αφόρητη ζέστη και το έντονο κρύο, καθώς και την εξάλειψη δύο εποχών του έτους, το φθινόπωρο και την άνοιξη). Τελικά, ο ίδιος ο άνθρωπος είναι αποκλειστικά υπεύθυνος για τον σταδιακό βιολογικό του αφανισμό.
Σε ό, τι αφορά στην τεχνολογία και στις εξελιγμένες εφαρμογές της, η λύση εντοπίζεται σε μία συνετή διαχείριση εκ μέρους του ατόμου προς αποφυγή αρνητικών και ολέθριων συνεπειών. Η κακή χρήση της ΑΙ από επιτήδειους για ίδια συμφέροντα και μηδενιστικούς σκοπούς ενέχει τους εξής σοβαρούς κινδύνους: κατασκευή προηγμένων στρατιωτικών και πυρηνικών όπλων, πρόκληση πυρηνικού πολέμου, κοινωνικές αλλαγές και αναταράξεις (εξαφάνιση επαγγελμάτων, μονομερής υπερπλουτισμός μερικών ατόμων και διατήρηση δύο μόνον κοινωνικών ομάδων, της ασθενέστερης οικονομικά τάξης και της ανώτερης τάξης), διπλωματικές αστοχίες με εμπλοκή σε ανεξέλεγκτες πολεμικές συρράξεις, χειραγώγηση του κοινού από ακραίες πολιτικές ή μη δυνάμεις (διαμέσου της παραπληροφόρησης και της δύναμης της πειθούς) με αλλαγή στάσης του κοινού σε καίρια ζητήματα κ.ά. Ακόμη, υπάρχουν επιφυλάξεις για κατασπατάληση μεγάλης ποσότητας ενέργειας, λόγω της εκπαίδευσης μεγάλων μοντέλων ΑΙ, με επακόλουθη καταστροφή του περιβάλλοντος.
Αυτό το άκρως δυστοπικό τοπίο επισημάνθηκε από λογοτέχνες και κινηματογραφιστές ήδη από τον περασμένο αιώνα. Είναι γνωστό και ιδιαίτερα επίκαιρο στις μέρες μας το εμβληματικό (προφητικό θα λέγαμε) μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας του Αμερικανού συγγραφέα Philip K. Dick με αρχικό τίτλο Do Androids Dream of Electric Sheep? (: Ονειρεύονται τα ανδροειδή το ηλεκτρικό Πρόβατο;[2]). Το έργο δημιουργήθηκε το 1968 και περιέγραφε ένα άκρως πεσιμιστικό σκηνικό ενός μισοκατεστραμμένου (με σχεδόν ολοσχερή αφανισμό του ζωικού βασιλείου) –από πυρηνική καταστροφή– κόσμου, όπου δρούσαν εχθρικές ανδροειδείς ρέπλικες, απειλητικές για τον άνθρωπο.
Στο πρωτοποριακό αυτό βιβλίο βασίστηκε και η βραβευμένη φουτουριστική, δυστοπική, νεονουάρ αμερικανική ταινία επιστημονικής φαντασίας του Ridley Scott με τίτλο Blade Runner (1982) (ελληνική μεταφορά: Μπλέιντ Ράνερς: Ομάδες εξόντωσης) και πολλά έτη αργότερα, η συνέχειά της με τίτλο Blade Runner 2049 (2017) σε σκηνοθεσία του Denis Villeneuve. Και στις δύο εκδοχές τονίζεται η επικίνδυνη δύναμη των ανδροειδών, τα οποία –μολονότι συνιστούν ένα ανθρώπινο κατασκεύασμα– στερημένα από ηθικές αρχές και λογική, εκμεταλλεύονται τις δυνατότητές τους και γίνονται επικίνδυνα για τον ίδιο τον άνθρωπο, τον δημιουργό τους. Στο σημείο αυτό επιστρατεύονται ειδικές ομάδες εξόντωσης για να καταστείλουν τις άλογες ενέργειές τους και να τα εξαφανίσουν.
Αυτός βέβαια ο κίνδυνος, στον αιώνα μας, είναι υπαρκτός (έστω και σε μικρό βαθμό), εάν οι φιλόδοξοι δημιουργοί αυτών των εξελιγμένων μηχανών παραβλέπουν τις λεπτομέρειες τελειότητας κατασκευής τους, όπως είναι ο εφοδιασμός ηθικών αξιών και ενσυναίσθησης, για λόγους διαφύλαξης των προσωπικών δεδομένων, καθώς επίσης, ηθικής στάσης και σεβασμού απέναντι στην ανθρώπινη ύπαρξη. Ίσως βέβαια σε αυτό να οφείλεται και η σκεπτικιστική στάση πολλών πανεπιστημίων της Ευρώπης απέναντι στην ενσωμάτωση της ΑΙ στην εκπαιδευτική διαδικασία. Ενδεχομένως βέβαια, να υπάρχει και ο φόβος εκτοπισμού του ανθρώπινου παράγοντα από τις προηγμένες τεχνολογικά ρέπλικες (κίνδυνος εργασιακού παραγκωνισμού ή ανεργία).
Ωστόσο, όλες αυτές οι φοβίες και οι ενδεχόμενες αστοχίες των ειδικών κατασκευαστών δεν πρέπει να λειτουργήσουν ανασταλτικά για ένα μέσον, ένα πολύτιμο εργαλείο που υπόσχεται –και ασφαλώς παρέχει– βελτίωση και ανανέωση σε πολλούς τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας· όπως σε αυτούς της υγείας (π.χ. επιτυχείς χειρουργικές επεμβάσεις με τη συμβολή της τεχνολογίας), της παιδείας (συνδρομητικός ρόλος των τεχνολογικών εφαρμογών στην εκπαιδευτική διαδικασία – και κυρίως, στην εξατομικευμένη διδασκαλία/personalized learning, η οποία ανταποκρίνεται στις ατομικές ανάγκες και τα ενδιαφέροντα των εκπαιδευόμενων, λαμβάνοντας υπ’ όψιν τα ιδιαίτερα ταλέντα τους, τις ικανότητες, δεξιότητες, επιθυμίες, αλλά και τον ρυθμό μάθησής τους)[3] και της εργασίας (παροχή μέσων που θα διευκολύνουν τον άνθρωπο). Ακόμη, η ΑΙ συμβάλλει σημαντικά και στους τομείς της Λογοτεχνίας και γενικά, της Τέχνης (ζωγραφικής, γλυπτικής, κινηματογράφου –προσφέροντας και ειδικά εφέ, που καθιστούν πιο ενδιαφέρον και ελκυστικό το έργο στους θεατές– κ.ά.), δεδομένου ότι παρεμβαίνει διαδραστικά, διευρύνοντας τη φαντασία του ανθρώπου, με έναν τρόπο ανανεωτικό (πέρα από τις παραδοσιακές μεθόδους), συνδρομητικό[4] (προσφέροντας ταυτόχρονα και πολύτιμο χρόνο στους δημιουργούς, αυτοματοποιώντας επαναλαμβανόμενες τεχνικές ενέργειες) και αντικομφορμιστικό-σουρεαλιστικό για την επίτευξη ενός κοινού αισθητικού αποτελέσματος μεταξύ δημιουργού/λογοτέχνη ή εικαστικού και μηχανής.
Εξάλλου και ο ίδιος ο Albert Einstein σημείωνε ότι «η δημιουργικότητα είναι ευφυΐα, διασκεδάζοντας». Φυσικά, βασικός οδηγός της δημιουργικής διαδικασίας παραμένει ο ίδιος ο λογοτέχνης ή ο καλλιτέχνης, που παρέχει τις κατευθυντήριες γραμμές στη μηχανή (π.χ. δημιουργία σουρεαλιστικών λογοτεχνικών έργων, αφηρημένων έργων ζωγραφικής και ψηφιακών γλυπτών). Επιπλέον, τα διαθέσιμα δημιουργικά εργαλεία της ΑΙ είναι προσιτά σε όλους, καθόσον δεν απαιτείται καμία τεχνική εξειδίκευση. Πολύ γνωστό εικαστικό έργο-αποκύημα της ΑΙ και της ανθρώπινης δημιουργικότητας είναι αυτό της ομάδας Obvious στο Παρίσι (2018), με τίτλο το Πορτρέτο του Edmond Belamy (η πρώτη ευρέως δημοσιευμένη πώληση τέχνης ΑΙ), το οποίο πουλήθηκε στον οίκο δημοπρασιών Christie’s.
Βέβαια, αυτή η αρμονική συνεργασία μεταξύ ατόμου και μηχανής έχει εγείρει πολλά ηθικά ερωτήματα: περί πνευματικής ιδιοκτησίας ενός έργου-αποτελέσματος δημιουργού και ΑΙ, περί προέλευσης της δημιουργικότητας, παραβίασης προσωπικών δεδομένων και απορρήτου, απώλειας εργασιακών θέσεων, εμπορευματοποίησης της τέχνης (μαζική παραγωγή) κ.ά. Ως εκ τούτου, θα πρέπει να θεσπιστούν σαφείς οδηγίες για την εκπαίδευση της τεχνητής νοημοσύνης και για την υπεροχή του ανθρώπου έναντι των άψυχων, χωρίς συναίσθημα μηχανών, οι οποίες θα συνεχίσουν να συνδράμουν ως πολύτιμα τεχνολογικά εργαλεία. Εξάλλου, τα οφέλη που θα μπορούσε να αποκομίσει κανείς από τις δυνατότητες της ΑΙ στον τομέα της Τέχνης και γενικότερα, του Πολιτισμού, είναι πολύ αξιόλογα· όπως για παράδειγμα, η δημιουργία έργων τέχνης ανάλογα με τα ενδιαφέροντα του θεατή (εξατομικευμένη τέχνη), η αποκατάσταση κατεστραμμένων έργων τέχνης (διατήρηση της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς), η εικονική περιήγηση σε ένα μουσείο ή βιβλιοθήκη με εκθέματα από κάθε χρονική περίοδο και χώρο κ.ά.
Τελικά, ο σύγχρονος άνθρωπος δεν πρέπει να παρασύρεται από ανυπόστατους αφορισμούς, φοβίες και αναστολές απέναντι στον πρωτόγνωρο τομέα της ΑΙ, η οποία συνεισφέρει πολλά σε σημαντικούς χώρους της σύγχρονης κοινωνίας. Αλλά ως σκεπτόμενο άτομο έχει υποχρέωση να δημιουργήσει –με σύνεση– τεχνολογικά εργαλεία, που θα διευκολύνουν το έργο του και θα βελτιώσουν τις υπάρχουσες συνθήκες ζωής του. Και μόνον τότε, η τεχνογνωσία και οι εξελιγμένες εφαρμογές της τεχνολογίας θα συμβάλλουν σε μία πολιτισμική πρόοδο και όχι σε μία εφιαλτική οπισθοδρόμηση, όπου το άτομο-δημιουργός θα μπορούσε να μετατραπεί σταδιακά σε θύμα της δικής του παγίδας.
[1] Κατάσταση όμοια με αυτή που βίωνε ο Αλεξανδρινός ποιητής Κ. Π. Καβάφης, ο οποίος εξέφραζε την προσωπική πικρία ενός ανθρώπου που έζησε απομονωμένος, παρά τη θέλησή του (κοινωνικός ρατσισμός απέναντι στη διαφορετικότητα και αποκλεισμός). Η φράση-κλειδί αποκαλυπτική αυτής της δυσφορίας του είναι η εξής: «Μόνος εκεί επάνω, ήρως και θύμα».
[2] Βλ. έργο του Philip K. Dick με τίτλο Ονειρεύονται τα ανδροειδή το ηλεκτρικό πρόβατο; (μτφρ.: Δ. Αρβανίτης), εκδ. «Κέδρος» και «Χίμαιρα», Αθήνα 2015 και 2022 (επανέκδοση), αντίστοιχα.
[3] Η εξατομικευμένη διδασκαλία είναι ιδιαίτερα χρήσιμη σε άτομα με ειδικές δυνατότητες και σε αυτά που βρίσκονται στο φάσμα του αυτισμού, αφού ακολουθεί τους δικούς τους ρυθμούς μάθησης.
[4] Χρήση παραγωγικών δικτύων παρακολούθησης GAN για την παραγωγή και τον έλεγχο αξιόπιστων-ρεαλιστικών εικόνων, προσθήκη ή αφαίρεση χρωμάτων και αντικειμένων, αλλαγή μεγέθους εικόνας, τρισδιάστατη οπτική κ.ά.
