Η μάστιγα της διαφήμισης
“Χωρίς διαφήμιση δεν υπάρχεις”. Κλικ κλικ σβήνουμε στο διαδίκτυο τις παρασιτικές ρεκλάμες για τα πιο απίθανα πράγματα, για οτιδήποτε. Παρεμβάλλονται σε μουσικά κοντσέρτα και πνευματικές συζητήσεις, με τρόπο βάρβαρο και βάναυσο, διαφημίζοντας προϊόντα που ουσιαστικά δεν μας χρειάζονται, από τα οποία πλουτίζουν ανώνυμες εταιρείες με έδρες σε κάποιον φορολογικό παράδεισο. Ξοδεύονται καθημερινά δισεκατομμύρια για την προβολή κάποιου προσώπου, προγράμματος, προϊόντος, έργου ή εκδήλωσης, σε περιοδικά, ηλεκτρονικά και τυπωμένα, σε εφημερίδες, σε φωτεινές οθόνες στον δρόμο, σε κινητά κι “ακίνητα”. Σε κάθε εταιρεία ένα μέρος των εξόδων φυλάσσεται για την προβολή και διαφήμιση, κάθε κέρδος επενδύεται εν μέρει πάλι στον ίδιο ιερό σκοπό: την ελκυστική ειδοποίηση για το κοσμογονικό γεγονός ενός νέου προϊόντος ή μιας υπηρεσίας, που θα σώσει την ανθρωπότητα, θα κάνει όλους ευτυχισμένους και θα γεμίσει το κενό νοήματος που μαστίζει τον σημερινό άνθρωπο.
Ένα μεγάλο μέρος του σύγχρονου πολιτισμού είναι αυτής της υφής, και οι τέχνες δεν είναι εξαίρεση. Θεατρικές παραγωγές διαφημίζονται, ροκ κοντσέρτα, μπουζούκια, βιβλιοπαρουσιάσεις μπαίνουν στην υπηρεσία της, τηλεοπτικές σειρές, εκπαιδευτικά ιδρύματα, κτλ. κτλ. Επιχειρείν ίσον διαφημίζειν. Ο κάθε πολίτης είναι θύμα αυτού του ανεξέλεγκτου παρασιτισμού, ο οποίος εξελίσσεται με δυσβάστακτο και καταπιεστικό τρόπο. Ποιος έδωσε άδεια στους τηλεφωνικούς κράχτες των εταιρειών τηλεφωνίας να με ενοχλούν κάθε ώρα την ημέρας, για να με συμβουλεύσουν εμπιστευτικά να αλλάξω επειγόντως εταιρεία γιατί δεν με συμφέρει εκεί που είμαι, ή τους παρόχους ηλεκτρικού ρεύματος, να με πείσουν με το ζόρι να αλλάξω άμεσα πάροχο, να μην χάσω τη μοναδική ευκαιρία κτλ. Μόλις τώρα χτύπησε το κινητό και είχε κατακόκκινο μέρος της οθόνης, σαν να ήταν ειδοποίηση για γενικό συναγερμό· τελικά μια σοβαροφανής γυναικεία φωνή με ρώτησε με συνωμοτικό ύφος αν έχω πράσινο τιμολόγιο στην ΔΕΗ και πόσα πληρώνω. Δεν την άφησα να ολοκληρώσει, κι έτσι δεν έμαθα την νέα προσφορά που έρχεται από αλλού και σίγουρα είναι αχτύπητη. Άλλο πλέγμα προβληματισμών είναι η υστερία των εκπτώσεων, που καλύπτουν πλέον σχεδόν όλο το χρόνο· εκεί χρειάζεται διδακτορική διατριβή για την αστική λαογραφία (συνθήματα, τρόποι, επιστράτευση ηλεκτρονικών μέσων, βιτρίνες, η ψυχολογία των αγοραστών, οι συμπεριφορές, τα αποκτήματα και η τιμή τους στις συζητήσεις κτλ.), αλλά και ένας μακροχρόνιος οικονομικός έλεγχος των τιμών. Το Βlack Friday ως μαύρη κηλίδα του πολιτισμού και μαύρη σημαία των πειρατών στο πλιάτσικο των αγορών ενός μεταφυσικού πλέον καταναλωτισμού.
Η αναχαίτιση αυτού του άκρως ενοχλητικού φαινομένου της άκρατης κεφαλαιοκρατίας λίγα επιτεύγματα μπορεί να μετρήσει στο ενεργητικό της: την απαγόρευση γιγαντοαφισών στις εθνικές οδούς, που αποσπούν την προσοχή των οδηγών, ή την απουσία της ρεκλάμας σε ιδιωτικά ή και ειδικά τηλεοπτικά κανάλια που τα πληρώνεις. Δηλ. πληρώνεις για την προστασία από τη μάστιγα αυτή. Το μικρόβιο είναι παντού κι όλος ο πληθυσμός νοσεί. Πανδημία.
Ένα άλλο κεφάλαιο, που απαιτεί ξεχωριστή αντιμετώπιση είναι το facebook και οι πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης. Αρχικά, το κριτήριο λειτουργίας ήταν ίσως η ενίσχυση της κοινωνικότητας σε μια εποχή, που η μοναξιά και η περιθωριοποίηση στην ανωνυμία των μεγάλων πόλεων και στα εγκαταλελειμμένα χωριά έχει εξελιχθεί σε ψυχολογικό πρόβλημα μεγάλων στρωμάτων του πληθυσμού, αλλά αυτή η αρχική και θεμιτή λειτουργικότητα έχει διαβρωθεί με φανταστικές και φαντασιακές αυτοπαρουσιάσεις και προβολές, με φαινόμενα εξαπάτησης και εγκληματικότητας. Τα κοινωνικά δίκτυα είναι ένας παράλληλος κόσμος φαντασιώσεων και σκοπιμοτήτων ο οποίος εξυπηρετεί ποικίλους σκοπούς, μεταξύ άλλων και τη διαφήμιση του εαυτού, τη διαμόρφωση μιας εξιδανικευμένης (ή και ανύπαρκτης) προσωπικότητας, που ψαρεύει τα likes, για να ενδυναμώνει την ψυχολογία και “δημοφιλία” του, εφόσον βρίσκεται στο κέντρο ενός ολόκληρου κύκλου από followers. Οι ψυχολόγοι έχουν τον λόγο. Ένα ικανό μέρος αυτού του παράλληλου κόσμου ανήκει καθαρά στα fake news. Tα δίκτυα αυτά βέβαια χρησιμοποιούνται και απροκάλυπτα για τον επηρεασμό του κόσμου για κάποιους άλλους σκοπούς, όχι πάντα και τόσο επιθυμητούς.
Αυτοί οι παράλληλοι κόσμοι του cyber space και της ηλεκτρονικής επικοινωνίας στο διαδίκτυο αμβλύνουν ολοένα και περισσότερο τη δυνατότητα ελέγχου του αληθινού και το πραγματικού. Το πρόβλημα εμφανίζεται ήδη στο κλασικό internet, όπου οι πληροφορίες (ακόμα και στα άρθρα της Wikipedia) εν πολλοίς δεν είναι επαληθεύσιμες κι έχουν ακόμα και πραγματολογικά λάθη, σκόπιμα και μη.
Και αυτό είναι και το βάθος του προβλήματος, που δεν είναι μόνο φιλοσοφικό αλλά και πρακτικό: ακόμα και η ΤΝ, που αντλεί κυρίως από το internet, δεν εξαιρείται: το πιο ουσιαστικό δόγμα και το ήθος της κάθε επιστημοσύνης είναι η αποδεδειγμένη (στο βαθμό που είναι εφικτή) εγκυρότητα των αποτελεσμάτων και η βασιμότητα των συμπερασμάτων. Και δημιουργείται το εξής παράδοξο του σημερινού κόσμου: ενώ ισχύει, στην αναζήτηση του αληθινού και πραγματικού, η επιστημονική μεθοδολογία, οι πηγές πληροφόρησης είναι διαβρωμένες με τον ένα ή άλλον τρόπο, από fake news, σκοπιμότητες, λανθασμένα συμπεράσματα και διαφημίσεις, που παραμορφώνουν την πραγματικότητα κατά τη βούληση του εντολέα ο οποίος πληρώνει γι’ αυτό. Η πιο υγιής αντίδραση είναι η δυσπιστία σε όλες τις ρεκλάμες, που ασφαλώς ενέχει και μια δόση αδικίας. Ο βαθμός της υπερβολικά θετικής παρουσίασης έχει διάφορες κλίμακες και διαβαθμίσεις. Με τους παράλληλους κόσμους των ηλεκτρονικών μέσων ο ήδη πολύ σύνθετος κόσμος έγινε ακόμα πιο σύνθετος και πλέον μη επικοινωνήσιμος.
Επομένως το πραγματικό βάθος του διαφημιστικού παρασιτισμού, πέρα από την πρακτική σημασία της παραπληροφόρησης ή και της απάτης, είναι όντως φιλοσοφικό: η οντολογική υπόσταση του πραγματικού (που τόσο απασχόλησε τους νεοθετικιστές τύπου Wittgenstein, Carnap κτλ.) και του αληθινού (γνωσιολογία, ηθική) τίθεται, από ευρεία κοινωνική κλίμακα, σε αμφιβολία, πράγμα που, σε συνδυασμό με την έλλειψη μια ενιαίας κοσμοθεωρίας (επιστήμη, ιδεολογία, θρησκεία), ανοίγει τις πόρτες στον άκριτο λαϊκισμό και μειώνει επικίνδυνα την ποιότητα της δημοκρατίας, η οποία στηρίζει τη βάση της στη γνώση της αλήθειας και στη σωστή πληροφόρηση για την πραγματικότητα. Αν δεν ξέρεις τι είναι αληθινό και τι πραγματικό, δεν ξέρεις ουσιαστικά τίποτα.
Και η συνεχής αναζήτηση απαντήσεων για το θέμα, τι είναι πραγματικό και αληθινό, βρίσκεται ήδη από τους Προσωκρατικούς στον πυρήνα της ευρωπαϊκής κριτικής σκέψης. Αλλιώς είμαστε έρμαια των εκάστοτε υπερβατικών προσταγών, σκόπιμων διαδόσεων και επιμέρους συμφερόντων. Στο βάθος της διαφήμισης υπάρχει σχεδόν πάντα το οικονομικό κέρδος. Άφθονα τα παραδείγματα. Περιττεύουν.
Τελειώνω με τη διαπίστωση, πως η διαφήμιση έχει πάρει σχεδόν υπαρξιακή διάσταση. “Χωρίς διαφήμιση δεν υπάρχεις” (Β. Π.). Αλλά αυτή είναι από τις βασικές αιτίες της παραμόρφωσης του κόσμου. Στη συνείδηση του ανθρώπου.
