Η παραπάνω παγιωμένη έκφραση της Νέας Ελληνικής είναι επίσης επιβίωση από τους αρχαίους χρόνους. Δήλωνε άνθρωπο που έχασε τα λογικά του, και εμείς σήμερα τη χρησιμοποιούμε με τη σημασία της μεγάλης οργής, για κάποιον που είναι σε έξαλλη κατάσταση. Εδώ τη φράση θα τη δούμε σε δύο αποσπάσματα: το πρώτο από έναν ΄Υμνο του Πινδάρου και το δεύτερο από τα Λακωνικά Αποφθέγματα του Πλουτάρχου.

     Το επίρρημα ἔξω σχηματίζεται από την πρόθεση ἐκ, που μπροστά από φωνήεν γίνεται ἐξ, με την κατάληξη –ω (όπως ἄνω, κάτω κ. ά.). Η γενική πληθυντικού φρενῶν ανήκει στο ουσιαστικό (ἡ) φρήν, φρενός, πληθυντικός φρένες, είναι λέξη δυσετυμολόγητη, και η αρχική σημασία της είναι ο κυκλοτερής μυς που διαχωρίζει τη θωρακική κοιλότητα, δηλαδή την καρδιά και τους πνεύμονες, από την κοιλιά που περιέχει τα λοιπά σπλάχνα, το μετέπειτα διάφραγμα, γενικότερα το στήθος. Ειδικότερα, οι αρχαίοι με το φρὴν ή φρένες εννοούσαν την καρδιά ως έδρα των συναισθημάτων ή τον νου ως έδρα της σκέψης, της αντίληψης, της λογικής.

    Ομόρριζα αυτού του ουσιαστικού είναι οι λέξεις: φρον-ῶ, φρον-τίς,

φρόν-ιμος, σώ-φρων (← σῶος ή σῶς + φρήν ), σω-φρονίζω, ἐχέ-φρων, ἄ-φρων,

 ἀλλό-φρων, παρά-φρων, φρεν-οβλαβής, φρεν-ήρης, φρεν-ῖτις, εξω-φρεν-ικός, φρεν-ιάζω κ. ά.  

    Ξεχωρίζω το επίθετο φρενοκλόπος-ον= ο κλέφτης των φρενών, του μυαλού ⸺ το λεγόμενο καθ’ ημάς «αυτ(ός) (μ)ου πήρε τα μυαλά» ⸺ που συναντούμε σε ένα επίγραμμα της Παλατινής Ανθολογίας¹ να προσδιορίζει τον ΄Ερωτα μαζί με άλλους χαρακτηρισμούς, με τους οποίους ο ποιητής στολίζει κατάλληλα τον θεό.

                 Κλαίγε τώρα που δύσκολα γίνεται να ξεφύγεις

                 έτσι σφιχτοδεμένα έχοντας τα χέρια σου,

                 θεέ συ ανεξέλεγκτε, κλαίγε πικρά

                 στάζοντας δάκρυα που λιώνουν την ψυχή,

                 συ που τη φρονιμάδα την καταφρονείς,

                 που κλέβεις τα μυαλά ( φρενοκλόπε),

                 ληστή της λογικής, φωτιά συ φτερωτή,

                 αόρατο τραύμα ψυχής, ω ΄Ερωτα.

                 […]

     Και ενώ διασώθηκε ώς τις μέρες μας η φράση ἔξω φρενῶν ⸺ για να επιστρέψουμε στην περί ου ο λόγος φράση ⸺ δεν συνέβη το ίδιο με την αντίθετη ἔνδον ή ἔσω φρενῶν.

     Στον Αγαμέμνονα του Αισχύλου η Κλυταιμήστρα, υποδεχόμενη τον φερώνυμο ήρωα και άντρα της με την Κασσάνδρα, την Τρωαδίτισσα αιχμάλωτη που την έκανε ερωτική του σύντροφο, λέει γι’ αυτήν με υποκριτική ευπροσηγορία: «Αν δεν μιλάει γλώσσα άγνωστη, βαρβαρική, εγώ με λόγια θα την πείσω, μιλώντας της ἔσω φρενῶν, με φρονιμάδα».

Και ο μυαλωμένος άνθρωπος είναι ο φρένας ἔχων‒ κι εμείς λέμε για κάποιον « (δεν) έχει σώας τας φρένας» και εννοούμε ότι (δεν ) έχει τα λογικά του.

     Ας έλθουμε τώρα στον Ολυμπιόνικο VII, έναν από τους ωραιότερους επινίκους του Πινδάρου, όπου ο ποιητής εγκωμιάζει τον Διαγόρα τον Ρόδιο, τον περίφημο πυγμάχο, για τη νίκη του το 464 π. Χ. στην Ολυμπία· είχε στεφανωθεί νικητής και στα ΄Ισθμια (τέσσερις φορές), στα Νέμεα (δύο φορές) και στα Πύθια και σε άλλα μέρη.

    Ο Πίνδαρος στην αρχή του επινίκου εξυμνεί τη Ρόδο και μνημονεύει δύο παλαιότερους μύθους για το νησί τού ΄Ηλιου. Σύμφωνα με τον πρώτο, όταν η θεά Αθηνά ξεπήδησε από το κεφάλι του πατέρα της, του Δία, ο ΄Ηλιος παράγγειλε στα αγαπημένα του τέκνα, τους Ροδίους, πρώτοι να κτίσουν βωμό και να προσφέρουν θυσία στην Αθηνά, για να φανούν ευχάριστοι και σ’ αυτήν και στον πατέρα των θεών· και συνεχίζει ο ποιητής ιστορώντας πως οι Ρόδιοι ξέχασαν στη βιασύνη τους να κάψουν τα σφάγια πριν τα προσφέρουν στη θεά,² αλλά έλαβαν από τον Δία χρυσή βροχή, δηλαδή πλούτο πολύ, και από την Αθηνά το χάρισμα να είναι άριστοι τεχνίτες.³

Παραθέτουμε τους σχετικούς στίχους (45-51):

ἐπὶ μὰν βαίνει τι καὶ λάθας ἀτέκμαρτα νέφος,

καὶ παρέλκει πραγμάτων ὀρθὰν ὁδὸν

ἔξω φρενῶν.

καὶ τοὶ γὰρ αἰθοίσας ἔχοντες σπέρμ’ ἀνέβαν φλογὸς οὔ.

      τεῦξαν δ’ ἀπύροις ἱεροῖς

ἄλσος ἐν ἀκροπόλι. κείνοισι μὲν ξαν-

      θὰν ἀγαγὼν νεφέλαν

πολὺν ὗσε χρυσόν· αὐτὰ δέ σφίσιν ὤπασε τέχναν

πᾶσαν ἐπιχθονίων Γλαυκῶπις ἀριστοπόνοις χερσὶ κρατεῖν.

                                      Σε μετάφραση

           Κι αλήθεια, κάποιο λήθης νέφος απροσδιόριστο επέρχεται

           κι απ’ των πραγμάτων την ορθή οδό (τον άνθρωπο) εκτρέπει,

           ώστε παράλογα να ενεργεί.

           Και τότε εκείνοι (στην ακρόπολη) ανέβηκαν δίχως να ’χουν μαζί τους 

           σπέρμα φλόγας λαμπερής. ΄Ετσι λοιπόν χώρο ιερό καθιερώσαν στην 

           ακρόπολη με προσφορές χωρίς φωτιά. Και τότε (ο Δίας)

           ξανθή νεφέλη έφερε και πάνω σε εκείνους πολύ χρυσάφι έβρεξε·

           η δε Θεά με τα αστραποβόλα μάτια σ’ ετούτους κάθε τέχνη έδωσε,

           για να ’ναι με τα χέρια τους τα ικανά για έργα έξοχα

            υπέρτεροι των άλλων των ανθρώπων που κατοικούν τη γη.

      Ο Πλούταρχος στα Λακωνικά Αποφθέγματα αναφερόμενος στον αυτοχειριασμό του βασιλιά της Σπάρτης Κλεομένη Α΄ ⁴ (έγινε βασιλιάς περί το 525 π. Χ.), γράφει:

              […]  καὶ ὕστερον δὲ τῶν φρενῶν ἔξω γενόμενον δράξασθαί

                      τινος μαχαιρίου καὶ αὑτὸν ἀνατεμεῖν ἀπὸ τῶν σφυρῶν

                      ἕως ἐπὶ τοὺς καιρίους τόπους, καὶ οὕτως ἐκλιπεῖν

                      τὸν βίον γελῶντα καὶ σεσηρότα.

                                      Σε μετάφραση

       […] και κατόπιν περιήλθε σε κατάσταση παραφροσύνης

              και αρπάζοντας μια μάχαιρα κατέκοψε τον εαυτό του

              από τα σφυρά των ποδιών μέχρι τα ζωτικά σημεία του σώματος

              και έτσι εγκατέλειψε τη ζωή μες σε γέλια και απαίσιους μορφασμούς.         

     Τελειώνουμε με άλλη μία φράση του καθημερινού μας λόγου, την έκφραση «γράφ (ψ)’ το στο μυαλό σου», την οποία οι αρχαίοι ΄Ελληνες έλεγαν με τη λέξη φρένες. Στον Φιλοκτήτη του Σοφοκλή, ο νεαρός Νεοπτόλεμος απευθυνόμενος στον ομώνυμο ήρωα λέει (στ. 1324-1325):

     Θα σου μιλήσω· και τον Δία επικαλούμαι που τους όρκους προστατεύει·

    κι ετούτα ξέρε τα καὶ γράφου φρενῶν ἔσω.

1)Το επίγραμμα (Π. Α. Πλανούδη 198) αναφέρεται σε άγαλμα δεμένου ΄Ερωτα και είναι σύνθεση του Μαικίου, ενός αγνώστου ποιητή που εκ του ονόματός του συνάγεται ότι είχε ρωμαϊκή καταγωγή. Πρέπει να έζησε την εποχή του Αυγούστου.

2)Με αποτέλεσμα αφενός η Αθηνά να γίνει προστάτιδα της Αθήνας και όχι της Ρόδου και αφετέρου να καθιερωθεί η προσφορά από τους Ροδίους απύρων θυσιών προς τιμήν της Αθηνάς.

3)Οι Ρόδιοι είχαν εξαιρετική ικανότητα στην αργυροχρυσοχοΐα.

4)Για τον Κλεομένη βλ. και κείμενό μας με σταχυολογημένα Λακωνικά Αποφθέγματα (21/8/2021). Ειδικότερα για τον φρικτό θάνατό του παραδίδεται ότι το 488 ανακοινώθηκε στη Σπάρτη πως καταλήφθηκε από μανία, ότι φυλακίστηκε με διαταγή των Εφόρων και ότι με μάχαιρα που προμηθεύτηκε από τους φύλακές του αυτοκτόνησε καταξεσκίζοντας τις σάρκες του.